1. Εισαγωγή

Το Χρυσό Οκτάγωνο βρίσκεται στη «Νέα Πόλη» της Αντιόχειας, δηλαδή στο νησί που σχηματίζεται από τις διακλαδώσεις του ποταμού Ορόντη, περικλείεται από τα τείχη, γειτνιάζει μάλλον με το παλάτι και πιθανότατα η χρήση του σχετίζεται με αυτό. Χαρακτηρίζεται από τον ιστορικό Ευάγριο ως κτήριο μεγάλου μεγέθους και κάλλους.¹ Θεωρείται ότι υπήρξε πρότυπο για μεταγενέστερα περίκεντρα οικοδομήματα σημαντικών πόλεων της Παλαιοχριστιανικής περιόδου. Για παράδειγμα, στην Κωνσταντινούπολη, τη Θεσσαλονίκη και το Split (Σπολάτο), τα αυτοκρατορικά κτίσματα των αρχών του 4ου αιώνα αποτελούνται από την κατοικία του βασιλιά και ένα λατρευτικό κτήριο κυκλικό ή πολυγωνικό –αφιερωμένο στο Θεό ή τους θεούς, αλλά και προορισμένο ταυτόχρονα για τη λατρεία του αυτοκράτορα–, καθώς και από μία στοά που συνδέει το περίκεντρο κτήριο με το παλάτι.²

2. Τοπογραφία – Θέση στον αστικό ιστό

Από το οικοδόμημα δε σώζεται τίποτα. Μολονότι η ακριβής θέση του δεν έχει βεβαιωθεί από τις πηγές, ενώ ταυτόχρονα δεν έχει πραγματοποιηθεί ανασκαφή, φαίνεται σχεδόν βέβαιο ότι το μνημείο βρίσκεται στο νησί του Ορόντη και σε γειτνίαση με το αυτοκρατορικό παλάτι. Αυτή η βεβαιότητα προκύπτει αφενός από τις ενδείξεις του τοπογραφικού πλαισίου που έχουμε από το ψηφιδωτό του Yakto, στη Δάφνη της Αντιόχειας, αφετέρου από τη σύγκριση με άλλες εκκλησίες οι οποίες συσχετίζονται με αυτοκρατορικό παλάτι. Συγκεκριμένα, από το ψηφιδωτό αποκομίζουμε τις εξής τοπογραφικές πληροφορίες:³ αριστερά και έμπροσθεν του Οκταγώνου βρίσκεται ένα πρόπυλο, πιθανώς η Ταυριανή πύλη, δίπλα της ένα κτήριο χωρίς άνοιγμα στο ισόγειο και με κιονοστοιχία στον όροφο, στη συνέχεια, πιθανώς, συναντούμε το παλάτι, ένα κτήριο διώροφο με μεγάλη είσοδο στο ισόγειο και κιονοστοιχία στον όροφο με θέα στον Ορόντη και τοποθετημένο παράλληλα στο Οκτάγωνο. Αυτά τα κτίσματα μοιάζουν να οριοθετούν μια πλατεία ή μια αυλή, στο μέσο της οποίας βρίσκεται μια θριαμβευτική στήλη με ένα άγαλμα.

Πάντως, η συσχέτιση του Χρυσού Οκταγώνου με το παλάτι δε γίνεται δεκτή από όλους τους μελετητές. Ο Deichmann⁴ θέτει και δύο παραμέτρους που πρέπει να ληφθούν υπόψη σχετικά με τη θέση του Οκταγώνου. Έτσι, όταν είναι γνωστό πως το παλάτι καταλαμβάνει το ένα τέταρτο του νησιού και υποθέτουμε πως γειτνιάζει με το Οκτάγωνο, τότε, σύμφωνα με τον Deichmann, το Οκτάγωνο μπορεί να βρίσκεται σε καθένα από τα υπόλοιπα τρία τέταρτα του νησιού, λιγότερο ή περισσότερο κοντά στο παλάτι. Επίσης αναφέρει και μια σημαντική πληροφορία που δίνεται από τον ιστορικό Μαλάλα και που, κατά τον Deichmann, δεν έχει ληφθεί υπόψη από τους άλλους σύγχρονους ερευνητές που ασχολήθηκαν με τη χωροθέτηση του παλατιού. Σύμφωνα με το Μαλάλα, το Οκτάγωνο καταλαμβάνει τη θέση παλαιότερου δημόσιου λουτρού το οποίο δεν ήταν πλέον σε χρήση την εποχή που γκρεμίστηκε για να αντικατασταθεί από το Οκτάγωνο.⁵ Ο Deichmann πιστεύει πως εφόσον ο Μαλάλας, ο οποίος ήταν από την Αντιόχεια, δίνει μόνο αυτή την τοπογραφική πληροφορία και δεν αναφέρει τίποτα για τη γειτνίαση του Οκταγώνου με το παλάτι, άρα πρέπει και εμείς να προσανατολιζόμαστε περισσότερο στην άποψη αυτή.

Όσον αφορά τον προσανατολισμό της οκταγωνικής εκκλησίας, έχει μια ιδιαιτερότητα: Είναι από τις ελάχιστες εξαιρέσεις στη Συρία όπου το ιερό έχει τοποθετηθεί στα δυτικά.⁶ Ίσως το ιερό στα ανατολικά δεν είναι γενικός κανόνας στις αρχές του 4ου αιώνα, ή η υπάρχουσα δομή της πόλης επιβάλλει περιορισμούς στην οικοδόμηση ενός κτηρίου το οποίο δε συμπεριλαμβανόταν στον πολεοδομικό σχεδιασμό και η κατασκευή του αποφασίστηκε ξαφνικά. Πράγματι, η Αντιόχεια της Ύστερης Αρχαιότητας ήταν μια πυκνοδομημένη πόλη και οι ελεύθεροι χώροι στο κέντρο της ήταν σπάνιοι. Επομένως η χωροθέτηση κάθε νέου κτηρίου θα υπάκουε αναγκαστικά σε διάφορους περιορισμούς.

Το οικοδόμημα ήταν οκτάπλευρο, είχε διώροφο νάρθηκα και καλυπτόταν με επιχρυσωμένη στέγη. Όλη η σύνθεση οργανωνόταν με άξονα το κεντρικό οκτάγωνο, το οποίο περιστοιχίζεται από οίκους και εξέδρες.

Πιο συγκεκριμένα, γύρω από αυτό τον πυρήνα αναπτύσσονται σε δύο επίπεδα-ορόφους (σε περιμετρικό διάδρομο δηλαδή και σε συνεχές υπερώο) κιονοστήρικτες πτέρυγες –οίκοι, σύμφωνα με τον Ευσέβιο⁷– καθώς και κόγχες. Το σύνολο περιβάλλεται από τοίχους (περίβολοι). Η κάτοψή του μπορεί να αναπαρασταθεί με δύο τρόπους. Σύμφωνα με τον πρώτο, ο περιμετρικός διάδρομος και το συνεχές υπερώο επικοινωνούν απευθείας με την κεντρική αίθουσα ενώ ταυτόχρονα οι κόγχες ανοίγονται από τον περιμετρικό διάδρομο προς το εξωτερικό του ναού. Σύμφωνα με τον δεύτερο, οι κόγχες αναπτύσσονται μέσα στους περιμετρικούς χώρους του διαδρόμου και του υπερώου προεξέχοντας από την κεντρική αίθουσα. Έχουμε δηλαδή μια δικελυφωτή κατασκευή, όπου ο κεντρικός οκταγωνικός πυρήνας περικλείεται από έναν περιμετρικό διάδρομο και από τους συμπληρωματικούς χώρους, δηλαδή πτέρυγες και υπερώα.

4. Στέγαση

Σχεδόν με βεβαιότητα ξέρουμε από το ψηφιδωτό του Yakto πως το Οκτάγωνο έφερε θόλο. Πέρα όμως από το ότι η στέγαση ήταν θολωτή και πιθανόν ξύλινη και επικαλυμμένη με χρυσό, δεν ξέρουμε κάτι παραπάνω για την αρχική στέγαση του Χρυσού Οκταγώνου. Το 526 καταστράφηκε από σεισμό, και ο Μαλάλας περιγράφει τον τρόπο με τον οποίο η εκκλησία έπιασε φωτιά.⁸ Επίσης, ο Ευάγριος περιγράφει τις ζημιές που προκλήθηκαν το 588, κατά το δεύτερο μεγάλο σεισμό που έπληξε την Αντιόχεια. Αναφέρει πως το μόνο που διασώθηκε ήταν το ημισφαίριο του τρούλου και δίνει τις εξής πληροφορίες:⁹ Ο τρούλος είχε υποστεί ζημιές με το σεισμό της εποχής του Ιουστίνου (526) και επισκευάστηκε, στη συνέχεια, από ξύλο που έφερε ο Εφραίμιος από τη Δάφνη. Το 528, επί Ιουστινιανού, ακολούθησε δεύτερος, ασθενέστερος σεισμός, που μετατόπισε τον τρούλο, ο οποίος χρειάστηκε υποστηρικτικές εργασίες. Τα αντερείσματα που τοποθετήθηκαν έπεσαν από το δεύτερο μεγάλο σεισμό του 588. Η περιγραφή του Ευαγρίου δεν αφήνει καμιά αμφιβολία για το ότι ο τρούλος του 6ου αιώνα ήταν κατασκευασμένος από ξύλο.

5. Ονομασίες

Η εκκλησία είναι γνωστή με πολλές ονομασίες¹⁰ για διάφορους λόγους. Έτσι λοιπόν αποκαλείται Οκτάγωνο ή Οκταγωνική Εκκλησία λόγω της κάτοψής της. Είναι γνωστή επίσης ως Μεγάλη Εκκλησία πιθανόν λόγω του μεγέθους της και του ύψους του τρούλου της, ή λόγω του ότι αποτελούσε μάλλον την κύρια εκκλησία της πόλης. Τη συναντούμε και με την ονομασία Χρυσή Εκκλησία ή Χρυσό Οκτάγωνο λόγω της επιχρυσωμένης στέγης της. Στα χρόνια που έπονται της κατασκευής της καλείται και Νέα Εκκλησία, για να διακρίνεται από την «παλιά» αποστολική εκκλησία της πόλης.¹¹ Τον 5ο αιώνα, τέλος, η εκκλησία ονομάζεται Μετάνοια (από το βίο του Συμεών του Στυλίτη, του 5ου αιώνα, γνωρίζουμε πως η εκκλησία είναι γνωστή με τον τίτλο «Μετάνοιαν εις τον μόσχον») ή Ομόνοια (καμιά φορά χρησιμοποιούνταν μαζί και τα δύο ονόματα). Κατά τον Grabar,¹² το όνομα Ομόνοια είναι αυτό που δόθηκε αρχικά στην εκκλησία, γιατί η ομόνοια θεωρούνταν εκείνη την εποχή μια από τις σημαντικότερες πολιτικές αρχές και θρησκευτικές αξίες, ενώ για τον ίδιο τον αυτοκράτορα ήταν μια από τις σημαντικότερες ιδιότητες-αρετές.

6. Χρονολόγιση - Λειτουργία

Το Χρυσό Οκτάγωνο άρχισε να χτίζεται το 327 επί Μεγάλου Κωνσταντίνου και ολοκληρώθηκε από το γιο του Κωνστάντιο Β΄το 341. Καταστράφηκε από το δυνατό σεισμό του 526, το 537/538 ανακατασκευάστηκε, στη συνέχεια το κυρίευσαν και το λεηλάτησαν οι Πέρσες, για να υποστεί και πάλι ζημιές από το σεισμό του 588.

Tο Χρυσό Οκτάγωνο έχει αποκαλεστεί από τον Grabar αυτοκρατορικό ηρώο-μαρτύριο, λόγω της μορφής του και της γειτνίασής του με το παλάτι. Όμως δεν υπάρχουν ενδείξεις ότι αποτέλεσε ποτέ χώρο ταφής κάποιου σημαντικού προσώπου.

Πάντως, το Οκτάγωνο φαίνεται ότι λειτούργησε από την αρχή ως μητροπολιτικός ναόςτης Αντιόχειας¹³ παράλληλα με την παλαιά ή αποστολική εκκλησία, όπου υπήρχε η έδρα του επισκόπου (η εκκλησία αυτή παύει να αναφέρεται στις πηγές μετά τον 5ο αιώνα).¹⁴ Σε αυτό συμφωνεί το σύνολο σχεδόν των ερευνητών. Εξάλλου, στο ψηφιδωτό του Yakto εικονίζεται μπροστά στο οκταγωνικό κτήριο ένας άνθρωπος που προσεύχεται, οπότε συμπεραίνουμε πως το κτήριο είναι σίγουρα εκκλησία. Επίσης, εφόσον στο ψηφιδωτό αυτό υπάρχει η αναπαράσταση ενός μόνο χριστιανικού ναού –ο οποίος, επιπλέον, έχει πολυγωνική μορφή–, προφανώς πρόκειται για την πιο σημαντική εκκλησία της πόλης.¹⁵

Όσον αφορά τη σχέση παλατιού και Οκταγώνου, υπάρχουν δύο συγκεκριμένες απόψεις. Από τη μία ο Deichmann αμφισβητεί αυτή τη σύνδεση επισημαίνοντας πως τέτοιου είδους κτίσμα στα Ρωμαϊκά και Παλαιοχριστιανικά χρόνια δεν έχει απαραίτητα μία και μοναδική λειτουργία και παρατηρεί πως, από την εποχή του Μεγάλου Κωνσταντίνου, οι επιμήκεις βασιλικές και τα περίκεντρα κτήρια χρησιμοποιούνται για τους ίδιους σκοπούς. Από την άλλη ο Grabar και ο Krautheimer, επικαλούμενοι τη γειτνίαση εκκλησίας και παλατιού, το δικελυφωτό περίκεντρο σχέδιο –το οποίο σπανίζει στην παλαιοχριστιανική αρχιτεκτονική, με εξαίρεση τις εκκλησίες που συνδέονται με ανάκτορο ή με επισκοπικό μέγαρο–, αλλά και αντίστοιχα μεταγενέστερα παραδείγματα συσχετισμού ανακτόρων με εκκλησίες, υποστηρίζουν τη σχέση αυτή. Θεωρούν λοιπόν πως το Οκτάγωνο αποτελούσε ταυτόχρονα μητροπολιτικό ναό αλλά και εκκλησία συνδεδεμένη με τα ανάκτορα, αποκαλούν μάλιστα το Χρυσό Οκτάγωνο: «παλατιανή» εκκλησία ο Krautheimer¹⁶ και αυτοκρατορικό ηρώο-μαρτύριο/μαυσωλείο ο Grabar.¹⁷ Σε αυτό το σημείο πρέπει να αναφερθούμε στις απόψεις του Duval¹⁸ για την ιδανική χωροθέτηση του παλατιού στην Ύστερη Αρχαιότητα, ο οποίος παρατηρεί πως η ανάδειξη του παλατιού μέσα στην πόλη επιτυγχάνεται, μεταξύ άλλων, με το συσχετισμό του με άλλα σημαντικά μνημεία και δημόσια κτήρια και κυρίως με τον αυτοκρατορικό ναό/μαυσωλείο.

7. Σημερινή κατάσταση

Σήμερα δε διασώζεται τίποτα από τα ερείπια του μνημείου. Αν και διάφορες πηγές –με κυριότερες τον ιστορικό του 6ου αιώνα Μαλάλα¹⁹ και την παράσταση του ψηφιδωτού του Yakto– μας δίνoυν χρήσιμες τοπογραφικές πληροφορίες για την πόλη της Αντιόχειας, το Οκτάγωνο του Κωνσταντίνου καθώς και άλλα σημαντικά μνημεία της πόλης (ανάμεσά τους και το παλάτι) δεν έχουν ακόμα ανασκαφεί. Σε αυτό βέβαια ευθύνη φέρει κατά πολύ και το βαλτώδες έδαφος της Αντιόχειας ²⁰ που έχει δυσχεράνει το ανασκαφικό έργο.