1. Ιστορικό πλαίσιο

Μικρότερης ή μεγαλύτερης σημασίας παρεκκλίσεις από το ορθόδοξο δόγμα συχνά έβρισκαν έδαφος για ανάπτυξη στις επαρχίες της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, γεγονός που δήλωνε τη δυσκολία επίτευξης ομοιογένειας και σύμπλευσης με τη Βασιλεύουσα. Ο τοπικός χαρακτήρας διαφόρων μοναστικών κοινοτήτων ενθάρρυνε τη δημιουργία κινήσεων που θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν από την επίσημη εκκλησιαστική αρχή αιρετικές. Κατάλληλες συνθήκες για τη δημιουργία τέτοιων κινήσεων, ειδικά μετά την Εικονομαχία, υπήρχαν συνήθως σε πιο απομακρυσμένες περιοχές, όπως εκείνες της Λυκαονίας και της Παμφυλίας, όπου είχαν βρει καταφύγιο παλαιότερα και οι μασσαλιανοί. Έως περίπου τα μέσα του 10ου αιώνα η επίσημη εκκλησία έδειχνε ανοχή σε παρεκκλίσεις ορισμένων μοναστικών κοινοτήτων, αρκεί να μην εξαπλώνονταν. Αντιθέτως στο β΄ ήμισυ του 10ου αιώνα και τον 11ο αιώνα αναλαμβάνει δυναμικότερη δράση εναντίον αντίστοιχων κινήσεων.

Περί τα μέσα του 10ου αιώνα στην κεντρική Μικρά Ασία οργανώθηκε γύρω από τον μοναχό Ελευθέριο μια ομάδα οπαδών, η οποία συνέστησε μοναστική κοινότητα. Σύμφωνα με το συνοδικό έγγραφο της καταδίκης της διδασκαλίας του Ελευθερίου, αποδιδόταν σε αυτόν η κατηγορία ότι ανήκε στην αίρεση των μασσαλιανών, που είχε δημιουργηθεί γύρω στον 4ο αιώνα. Αποτελούσε σύνηθες φαινόμενο να συγχέονται οι νέες κινήσεις οι οποίες χαρακτηρίζονταν αιρετικές από την επίσημη εκκλησία με παλαιότερες αιρέσεις, καταχωρισμένες πλέον, λόγω ορισμένων κοινών σημείων, καθώς η επίσημη εκκλησία αντιμετώπιζε με απλουστευτικό, απόλυτο και δογματικό τρόπο οποιαδήποτε αποκλίνουσα από τις καθεστηκυίες αρχές της κίνηση. Έτσι ο Ελευθέριος κατηγορήθηκε ως μασσαλιανός, όπως ακριβώς και οι Βογόμιλοι ή οι Παυλικιανοί νωρίτερα. Δεν υπάρχουν όμως αρκετά στοιχεία που να στηρίζουν τη θεωρία ότι η άποψή του αποτελούσε ένα νεομασσαλιανικό κίνημα, αναβίωση δηλαδή και συνέχεια της παλαιότερης αίρεσης. Ίσως επρόκειτο περισσότερο για επανεμφάνιση ορισμένων από τις ιδέες του δόγματος των μασσαλιανών. Προκύπτει ότι ηθελημένα οι σύγχρονοί του προσήψαν σε αυτόν στοιχεία που παρέπεμπαν στον παυλικιανισμό και τον μασσαλιανισμό, όπως την αθέτηση όρκου και τη μη λατρεία του σταυρού, προκειμένου να επιτύχουν την πλέον παραδειγματική και αποτελεσματική καταδίκη της κίνησης και των οπαδών της.¹

2. Ίδρυση της μονής και δόγμα

Ο Ελευθέριος καταγόταν από την Παφλαγονία. Περί τα μέσα του 10ου αιώνα ίδρυσε μια μονή στον Μωρόκαμπο της Λυκαονίας, περιοχή την οποία δεν γνωρίζουμε από άλλη πηγή.² Η μοναδική πληροφορία που διαθέτουμε (από το συνοδικό έγγραφο που καταδίκαζε την αίρεση) είναι ότι ο Μωρόκαμπος ανήκε στην εκκλησιαστική επαρχία της Λύστρας, καθώς στον επίσκοπό της ανατέθηκε από τον πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Αλέξιο Στουδίτη (1025-1043) να χειροτονεί ιερείς όσους από τους πρώην οπαδούς του Ελευθερίου το επιθυμούσαν, αφού διακριβωνόταν η ορθότητα της πίστης τους. Σύμφωνα με τη διδασκαλία του Ελευθερίου (όπως αυτή διασώζεται μέσα από το συνοδικό έγγραφο, συνεπώς η αναφορά σε αυτήν είναι εκ προοιμίου μονόπλευρη και μη αντικειμενική), κάθε μοναχός είχε το δικαίωμα να συνευρίσκεται με δύο συζύγους, ενώ κάθε λαϊκός, εφόσον περνούσε ένα στάδιο μύησης που διαρκούσε ένα έτος και κατά το οποίο υποχρεωνόταν σε σεξουαλική αποχή και απόλυτη εγκράτεια, αποκτούσε πλήρη σεξουαλική ελευθερία χωρίς διακρίσεις.³ Είναι μάλλον περίεργο η ελευθεριότητα των ηθών να αποτελεί το πρωταρχικό στοιχείο στη διδασκαλία του Ελευθερίου. Η εμμονή, από πλευράς της επίσημης εκκλησίας, στην ανηθικότητα της διδασκαλίας του υποδηλώνει ότι προφανώς υποκρύπτονται ορισμένες άλλες πτυχές της. Πίσω από την τυπική ελευθερία σεξουαλικής δραστηριότητας που πρότεινε η αίρεση θα πρέπει να ανιχνευθεί η αναζήτηση μιας διαφορετικής προσέγγισης της απάθειας, σύμφωνα με την οποία η ελευθεριότητα χρησίμευε ως μέσο για την πειθάρχηση, για την τελειότητα. Η επιθυμία για την άσκηση στην απάθεια είναι αυτή που οδηγούσε σε υπερβολές, σε ακραίες μυστικιστικές εκδηλώσεις, και κατέληγε με αυτόν τον τρόπο να θεωρείται ότι υποσκάπτει τις κυρίαρχες εκκλησιαστικές δομές με τη μορφή αιρετικών κινήσεων. Δυστυχώς η έλλειψη πηγών μάς εμποδίζει να εξαγάγουμε σαφέστερα συμπεράσματα σχετικά με την πραγματική διδασκαλία του Ελευθερίου.

Πρώτος ο πατριάρχης Πολύευκτος (956-970) καταδίκασε την αίρεση του Ελευθερίου με συνοδική κρίση, από την οποία διαθέτουμε μόνο το υπόμνημα, καθώς το πατριαρχικό έγγραφο δεν σώζεται.⁴ Ο Ελευθέριος δεν παρέστη στη δίκη. Οι οπαδοί του προσποιήθηκαν μεταμέλεια και μεταστροφή προς τον Πολύευκτο και τον Φωκά, μητροπολίτη Ικονίου, υπέγραψαν αποκήρυξη του δόγματος και του αρχηγού τους, αλλά στην πραγματικότητα έμειναν αμετανόητοι. Μάλιστα, μετά το θάνατο του Ελευθερίου διαδόθηκε ανάμεσα στους οπαδούς του η λατρεία του. Τον ενταφίασαν μέσα στο καθολικόν της μονής, συνέθεσαν ύμνους προς τιμήν του και λάτρευαν τις εικόνες του, αγιοποιώντας τον στην ουσία, αγιοποίηση που στηριζόταν στο γεγονός ότι το σώμα του παρέμεινε άφθαρτο. Επίσης ανέπτυξαν μια κοινότητα με τη μορφή διάσπαρτων κελιών εξαρτώμενων από την κεντρική μονή.

3. Δίκη και διωγμός

Η μοναδική πηγή που διαθέτουμε σχετικά με τη μοναστική κοινότητα του Ελευθερίου Παφλαγόνος είναι το συνοδικό έγγραφο σύμφωνα με το οποίο καταδικαζόταν σε διάλυση η ομάδα των οπαδών του, ύστερα από απόφαση του πατριάρχη Αλεξίου Στουδίτη.⁵ Πρόκειται στην ουσία για την περιληπτική έκθεση του δεύτερου μέρους της δίκης για την αίρεση, όπως αυτή κατεγράφη από κάποιον νοτάριο. Συγκεκριμένα, περί το 1030 και ενώ η αίρεση και η λατρεία του Ελευθερίου εξακολουθούσαν να διαδίδονται, παρά την προηγούμενη καταδίκη από τον πατριάρχη Πολύευκτο, ο μητροπολίτης Σίδης Κωνσταντίνος παρέπεμψε τους οπαδούς του στο συνοδικό δικαστήριο. Στο μεταξύ, ο πρωτοσπαθάριος Σέργιος επέβαλε στον ηγούμενο της μονής Γρηγόριο και στους υπόλοιπους οπαδούς της αίρεσης τη μεταφορά του σκηνώματος του Ελευθερίου σε απομακρυσμένη περιοχή και την καταστροφή των βιβλίων και των εικόνων του. Εκείνοι συμμορφώθηκαν, αλλά, εξαιτίας της προηγούμενης επίορκης αποκήρυξης της διδασκαλίας του Ελευθερίου από τους οπαδούς του, η σύνοδος εξέδωσε επιπλέον απόφαση σύμφωνα με την οποία οι μοναχοί-οπαδοί του διασκορπίζονταν σε ορθόδοξες μονές, υποχρεώνονταν σε ομολογία πίστης, σε αποκήρυξη του Ελευθερίου και της διδασκαλίας του και σε ενταφιασμό του σκηνώματός του στη γη, σύμφωνα με τους ορθόδοξους εκκλησιαστικούς κανόνες. Επίσης, ορίστηκε ότι, εφόσον αποδείκνυαν ότι είχαν ειλικρινά μεταμεληθεί και μεταστραφεί, θα γίνονταν σταδιακά δεκτοί στους κόλπους της εκκλησίας και θα τους παρεχόταν το δικαίωμα της θείας κοινωνίας. Εξαιρέθηκαν μόνο από το λειτούργημα του εξομολογητή, το οποίο θεωρήθηκε ότι θα τους έδινε μια δύναμη που δεν μπορούσε εύκολα να ελεγχθεί. Ακόμα, ο επίσκοπος Λύστρας ορίσθηκε υπεύθυνος για τη χειροτονία αλλά και για την παρακολούθηση όσων από τους λαϊκούς οπαδούς του Ελευθερίου ήθελαν στο μέλλον να γίνουν ιερείς.

4. Συνέπειες

Η έλλειψη πηγών δυσκολεύει σε μεγάλο βαθμό την παρακολούθηση της πορείας των οπαδών του Ελευθερίου και την κατανόηση της βαθύτερης λογικής του δόγματός τους. Από την επίσημη εκκλησία η διδασκαλία του Ελευθερίου ταυτίστηκε αβασάνιστα με τη διδασκαλία των μασσαλιανών και η μοναστική κοινότητα που την ασπάσθηκε αντιμετωπίστηκε ως αιρετική και υποχρεώθηκε να διαλυθεί. Τα μέλη της αναθεμάτισαν τον Ελευθέριο και τη διδασκαλία του προκειμένου να ενσωματωθούν στο ορθό δόγμα, και έτσι τους επετράπη να επανενταχθούν σταδιακά στο σώμα της ορθόδοξης εκκλησίας, επιτηρούμενοι αρχικά και στερούμενοι ορισμένων από τα δικαιώματά τους. Η κίνησή τους δεν φαίνεται να πήρε μεγάλες διαστάσεις, ωστόσο δεν μπορούμε να γνωρίζουμε την απήχηση που είχε στον χριστιανικό περίγυρο της περιοχής, εξαιτίας της έλλειψης πηγών. Μετά την οριστική διάλυση των οπαδών του Ελευθερίου, τα ίχνη τους χάνονται και η λατρεία του ως αγίου σβήνει.