1. Βιογραφικά στοιχεία
Ο Μιχαήλ Σεναχηρείμ, ο επονομαζόμενος Κακός, γεννήθηκε το α΄ τέταρτο του 13ου αιώνα και ανήκε στην (πιθανώς αρμενικής καταγωγής) οικογένεια των Σεναχηρείμ, μέλη της οποίας αναδείχθηκαν στα ανώτερα αξιώματα ήδη από το 12ο αιώνα.1 Ο Μιχαήλ διακρίθηκε ως λόγιος και αξιωματούχος στην αυτοκρατορία της Νίκαιας. Περί το 1247/1248 διατέλεσε γραμματέας του πατριάρχη Μανουήλ Β' (1240-1255).2 Επί Θεοδώρου Β' Λασκάρεως έδρασε ως λόγιος και διδάσκαλος στη Νίκαια. Το 1259 διορίσθηκε μεσάζων από τον Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγο και ακολούθως τιμήθηκε με το υψηλό αξίωμα του πρωτασηκρήτη. Το ίδιο έτος πήρε σύζυγο από την οικογένεια των Φιλανθρωπηνών.3 Μετά το 1262 οι πηγές δεν διασώζουν πληροφορίες για τη ζωή και τη δράση του. Πέθανε μετά τη χρονολογία αυτή, πιθανώς στην Κωνσταντινούπολη.
2. Δράση
2.1. Καθηγητής στη Νίκαια
Σημαντική πηγή για τη δράση του Σεναχηρείμ ως διδάσκαλου και λογίου είναι μια επιστολή του Θεοδώρου Β΄ Λασκάρεως. Ο αυτοκράτορας απηύθυνε την επιστολή αυτή προς τον διδάσκαλο ρητορικής Μιχαήλ Σεναχηρείμ και τον διδάσκαλο «ποιητικής» Ανδρόνικο Φραγγόπουλο.4 Όπως προκύπτει από το κείμενο, ο Σεναχηρείμ είχε τεθεί επικεφαλής της ιδρυθείσας από τον αυτοκράτορα σχολής ανωτάτων σπουδών στην εκκλησία του Αγίου Τρύφωνος της Νίκαιας και επέβλεπε το δεύτερο κύκλο σπουδών, που περιλάμβανε κυρίως τη διδασκαλία της ρητορικής. Έμμεσες πληροφορίες για τα μαθήματα που παραδίδονταν στη σχολή παρέχει ένα διασωθέν υπόμνημα του Μιχαήλ Σεναχηρείμ με σχόλια στην Ιλιάδα του Ομήρου. Το ύφος των επιλεγμένων χωρίων και κυρίως το περιεχόμενο των σχολίων διακρίνονται για την έντονη ρητορική τους χροιά και δείχνουν ότι το υπόμνημα συντάχθηκε ως βοηθητικό εγχειρίδιο για τις ανάγκες της σχολής.5 Παρότι δεν υπάρχουν μαρτυρίες σχετικά με την παύση της λειτουργίας της σχολής της Νίκαιας, κατά πάσα πιθανότητα το εκπαιδευτικό αυτό ίδρυμα έκλεισε λίγο μετά το θάνατο του Θεοδώρου Β΄ και την κατάληψη του θρόνου από τον Μιχαήλ Παλαιολόγο (1258).6
2.2. Αξιωματούχος στην υπηρεσία του Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγου
Μετά την άνοδο του Μιχαήλ Παλαιολόγου στο θρόνο, ο Μιχαήλ Σεναχηρείμ τιμήθηκε για τα προσόντα του, και ιδιαίτερα για τις ρητορικές του ικανότητες και τις εμπεριστατωμένες νομικές του γνώσεις. Περί το 1259 διορίστηκε από τον Μιχαήλ Η΄ ως μεσάζων και στη συνέχεια προήχθη σε πρωτασηκρήτη, με αρμοδιότητα την υλοποίηση του σχεδίου για σύσταση ενός μόνιμου δικαστηρίου, του αυτοκρατορικού σεκρέτου,7 που εκτός των άλλων θα φρόντιζε για την τεκμηρίωση της δυναστικής μεταβολής και την ακύρωση της νόμιμης διαδοχής του ανηλίκου Ιωάννη Δ' Λασκάρεως. Από τη δραστηριότητα του Μιχαήλ Σεναχηρείμ ως πρωτασηκρήτη έχει διασωθεί ένα αυτοκρατορικό χρυσόβουλο που φέρει την ιδιόχειρη υπογραφή του.8 Το 1261, σύμφωνα με τον Βυζαντινό ιστορικό Γεώργιο Παχυμέρη, ο πρωτασηκρήτις Μιχαήλ βρισκόταν στη Νικομήδεια, όταν πληροφορήθηκε την ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης. Τότε αναφώνησε τη μνημειώδη φράση «τοῦ λοιποῦ καλόν τις μὴ ἐλπιζέτω, ἐπεὶ ῾Ρωμαῖοι καὶ αὖθις πατοῦσι τὴν πόλιν», εξαιτίας της οποίας αναφέρεται στις βυζαντινές πηγές ως «Κακός».9 Ο πρώην διδάσκαλος της Νίκαιας φαίνεται ότι ορθώς είχε αντιληφθεί τη μεταβολή των προσανατολισμών και προτεραιοτήτων στην πολιτική του Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγου έναντι της πολιτικής των Λασκαριδών και με τα λόγια αυτά εξέφρασε τις ανησυχίες του για το μέλλον των ανατολικών επαρχιών της αυτοκρατορίας.
1. Πρβλ. Bρανούση, E. – Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, Μ. (επιμ.), Βυζαντινά έγγραφα της μονής Πάτμου 1: Αυτοκρατορικά (Αθήναι 1980), σελ. 132.
2. Πρβλ. Prosopographisches Lexikon der Palaiologenzeit 10 (1991), αρ. 25.154, σελ. 217, βλ. λ. «Σεναχηρείμ, Μιχαήλ Κακός» [Trapp, E. – Beyer, H. – Leontiades, I. (eds)].
3. Πρβλ. Γεώργιος Παχυμέρης. Συγγραφικαί Ιστορίαι, Failler, A. (ed.), Georges Pachymérès. Relations historiques (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 24/1-2, Paris 1984), σελ. 157.1.
4. Θεόδωρος Β΄ Λάσκαρις, Επιστολές, Festa, N. (ed.), Theodori Ducae Lascaris Epistulae (Firenze 1898), 271-276.
5. Πρβλ. Κωνσταντινόπουλος, Β., «Σεναχηρείμ. Υπόμνημα στον Όμηρο», Ελληνικά 35 (1984), σελ. 151-152, όπου και η πρώτη δημοσίευση του υπομνήματος.
6. Πρβλ. Constantinides, C.N., Higher education in Byzantium in the 13th and early 14th centuries (1204-ca.1310) (Nicosia 1982), σελ. 26.
7. Angold, M., A Byzantine Government in Exile. Government and Society under the Lascarids of Nicaea (1204-1261) (Oxford 1975), σελ. 171.
8. Bρανούση, E. – Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, Μ. (επιμ.), Βυζαντινά έγγραφα της μονής Πάτμου 1: Αυτοκρατορικά (Αθήναι 1980), αρ. 30.
9. Γεώργιος Παχυμέρης, Συγγραφικαί Ιστορίαι, Failler, A. (ed.), Georges Pachymérès. Relations historiques (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 24/1-2, Paris 1984), σελ. 205.1-13.