1. Βιογραφικά στοιχεία

Ο Αναξίμανδρος, γιος του Πραξιάδη, γεννήθηκε και έδρασε στην ιωνική πόλη της Μιλήτου. Παραδίδεται ότι ήταν μαθητής και «διάδοχος», ακόμα και συγγενής¹ του πρώτου Ίωνα φιλοσόφου, του συμπολίτη του Θαλή. Επίσης αναφέρεται ότι ηγήθηκε μιας αποικιστικής εκστρατείας στην Απολλωνία της Μαύρης θάλασσας,² ενώ η πληροφορία ότι είχε ταξιδέψει στη Σπάρτη φανερώνει τις επαφές του Ίωνα φιλοσόφου με το εξωτερικό.³

2. Επιστημονικές δραστηριότητες

Από τις διάφορες αποσπασματικές πληροφορίες για τις επιστημονικές δραστηριότητες του μπορούμε να συνάξουμε ότι ο Αναξίμανδρος ήταν ένας πολύπλευρος διανοητής που έδειξε ενδιαφέρον για το θεωρητικό στοχασμό όσο και για τις πρακτικές τεχνολογικές εφαρμογές. Αναφέρεται ως ο εφευρέτης του γνώμονα (μια απλή συσκευή αποτελούμενη από ένα ορθογώνιο τρίγωνο ή ραβδί, η σκιά του οποίου επιτρέπει απλούς ημερολογιακούς υπολογισμούς.⁴ Κατασκεύασε επίσης ένα χάρτη της υφηλίου, ο οποίος πρέπει να ήταν σχετικά απλοϊκός και χονδροειδής: η υφήλιος περιγραφόταν ως κύκλος με τις ηπείρους να αποδίδονται ισομεγέθεις (ο Ηρόδοτος⁵ κατέκρινε τους συντάκτες των πρώτων ιωνικών χαρτών για την αφέλεια και τη σχηματικότητα με την οποία απέδιδαν τον κόσμο).

3. Πηγές

Για τον Αναξίμανδρο, όπως και για τους περισσότερους προσωκρατικούς διανοητές, ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα στην προσπάθεια προσέγγισης και ανασύστασης της φιλοσοφίας του είναι αυτό των πηγών. Από το γραπτό έργο του Αναξιμάνδρου έχει επιβιώσει μόλις ένα εκτενές απόσπασμα μερικών γραμμών και ελάχιστες άλλες μικρότερες φράσεις του· για όλα τα υπόλοιπα στηριζόμαστε σε μαρτυρίες που διασώζονται στο έργο άλλων συγγραφέων και φιλοσόφων, κυρίως του Αριστοτέλη, περισσότερο δε στα κείμενα της αρχαίας δοξογραφίας.⁶ Ο Αναξίμανδρος έγραψε πιθανότατα ένα πεζό κείμενο στο οποίο εξέθετε τις φιλοσοφικές απόψεις του, ωστόσο δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι για το χαρακτήρα, την έκταση και τον τίτλο του έργου αυτού. Το λεξικό της Σούδας αναφέρει αρκετούς τίτλους έργων του, αλλά η αυθεντικότητά τους έχει αμφισβητηθεί από τους σύγχρονους ερευνητές.⁷

4. Φιλοσοφικές θεωρίες

4.1. Κοσμολογία

4.1.1. Το άπειρον και τα αντίθετα

Κυρίαρχο στοιχείο στη φυσική φιλοσοφία του Αναξιμάνδρου είναι η θέση ότι η πρωταρχική ουσία από την οποία προέρχεται ο υλικός κόσμος στο σύνολό του είναι το άπειρον. Το άπειρον είναι μια οντότητα απεριόριστη χωρικά και χρονικά. Είναι επίσης αιώνιο, άφθαρτο και παντοδύναμο, περιέχει και ελέγχει τα πάντα και είναι θείο. Δεν ταυτίζεται με κανένα από τα υπόλοιπα πρωταρχικά στοιχεία μέσα από τις αλληλεπιδράσεις των οποίων προκύπτει ο κόσμος όπως παρουσιάζεται στις αισθήσεις. Αυτή η σύλληψη αποτελεί μια ουσιαστική βελτίωση της πρώτης φυσιοκρατικής θεωρίας του Θαλή, ο οποίος πίστευε ότι η πρωταρχική ουσία του κόσμου είναι το ύδωρ (νερό). Ο Αναξίμανδρος φαίνεται ότι είχε κατανοήσει πως η πρωταρχική ύλη, αυτό από το οποίο ο κόσμος στο σύνολό του προέρχεται, δεν μπορεί να ταυτίζεται με κάποιο από τα επιμέρους στοιχεία, καθώς αυτό θα οδηγούσε στην απόλυτη επικράτηση ενός στοιχείου καθιστώντας αδύνατη την εμφάνιση και τη δράση των υπολοίπων: σε έναν κόσμο όπου η αρχή είναι το νερό είναι δύσκολο να φανταστούμε την εμφάνιση και τη δράση του στοιχείου της φωτιάς. Κατά τον Αναξίμανδρο, τα στοιχεία αυτά παράγονται κατά κάποιο τρόπο από το άπειρον, χωρίς ωστόσο αυτό να προσδιορίζεται βάσει των γνωρισμάτων ενός εξ αυτών. Από το άπειρον κατόπιν διαχωρίζεται ένα σπέρμα από το οποίο προέρχεται το θερμό και το ψυχρό. Η περαιτέρω αλληλεπίδραση αυτών των δύο αντιθέτων οδηγεί στην εμφάνιση και του ξηρού και του υγρού και, εντέλει, στη δημιουργία του σύμπαντος στο οποίο ζούμε.⁸ Στον ανεπτυγμένο κόσμο τα στοιχεία αυτά βρίσκονται σε συνεχή διαμάχη, καθώς η φύση π.χ. του θερμού είναι ενάντια σε αυτή του υγρού στοιχείου.

Η διαπάλη αυτή δεν είναι ανεξέλεγκτη, καθώς το άπειρον δεν επιτρέπει σε κανένα στοιχείο να κυριαρχήσει ολοκληρωτικά επί του αντιθέτου του· στο σύμπαν υπάρχει μια εγγενής ισορροπία⁹ την οποία ο Αναξίμανδρος περιγράφει με τρόπο νομικιστικό, δανεισμένο από την πραγματικότητα των ανθρώπινων κοινωνιών: η επικράτηση ενός στοιχείου συνιστά «αδικία», η οποία αναπόφευκτα διορθώνεται «σύμφωνα με την τάξη του Χρόνου», δηλαδή μέσα σε ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα.¹⁰ Εδώ βλέπουμε καθαρά την επίδραση των συμπερασμάτων από την παρατήρηση της φύσης στη σκέψη του φιλοσόφου: οι εποχές μπορούν να θεωρηθούν αντίθετες – η υπερβολική ξηρότητα ενός θερμού καλοκαιριού εξισορροπείται από έναν αντίστοιχα σφοδρό χειμώνα με έντονες βροχοπτώσεις· η αδικία της νύχτας πάνω στην ημέρα κατά τη διάρκεια του φθινοπωρινών και χειμερινών μηνών βρίσκει την ανταπόδοσή της κατά τις μεγάλες ημέρες της άνοιξης και του καλοκαιριού κ.ο.κ. Με την ανταπόδοση αυτή, ωστόσο, το θύμα γίνεται θύτης καθώς, μολονότι σε μακροκοσμικό επίπεδο η δυναμική ισορροπία διατηρείται, η ίδια η πράξη της ανταπόδοσης συνιστά μια νέα αδικία επί του πρώην παραβάτη, η οποία πρέπει τώρα να διευθετηθεί: έτσι εξηγείται η αέναη –πλην εύτακτη– αλλαγή (π.χ. η εναλλαγή των εποχών, ενδεχομένως φαινόμενα όπως η πλημμυρίδα και η άμπωτη) η οποία χαρακτηρίζει τη φύση στο σύνολό της.

4.1.2. Η Γη και τα ουράνια σώματα

Η δημιουργία της Γης και των ουράνιων σωμάτων περιγράφεται ως εξής. Μετά τη φάση διαχωρισμού του θερμού και του ψυχρού στοιχείου αυτές οι δύο αντιθετικές δυνάμεις αλληλεπιδρούν: η φωτιά σχηματίζει ένα είδος πύρινου φλοιού γύρω από το υγρό κέντρο το οποίο ξηραίνεται και γίνεται γη. Κατόπιν η ένταση μεγαλώνει και το όλο σύστημα εκρήγνυται. Από τον πύρινο φλοιό δημιουργούνται δακτύλιοι γύρω από το κέντρο το οποίο αποτελείται από νέφη και τη Γη (η οποία συνεχίζει να ξηραίνεται). Μέρος αυτής της ομίχλης καλύπτει τους δακτυλίους φωτιάς, επιτρέποντας να διακρίνεται το πύρινο εσωτερικό μόνο μέσα από λίγες οπές: αυτά είναι τα ουράνια σώματα του στερεώματος, τα δε διάφορα αστρονομικά φαινόμενα, όπως οι εκλείψεις και οι φάσεις της Σελήνης, εξηγούνται από τη συνεχιζόμενη διαπάλη του θερμού και του υγρού στοιχείου στους πύρινους αυτούς δακτυλίους. Κατά τον Αναξίμανδρο, η Γη είναι επίπεδη και κυκλική, το σχήμα της μοιάζει με το σπόνδυλο ενός κίονα, με πλάτος τρεις φορές το βάθος της. Μένει στη θέση της, αιωρείται, χωρίς να στηρίζεται κάπου, επειδή απέχοντας εξίσου από όλα τα γύρω της σημεία βρίσκεται στο κέντρο.

Εκ πρώτης όψεως, αυτή η εικόνα του σύμπαντος δεν εντυπωσιάζει με την πρωτοτυπία ή την ελλογιμότητά της. Αν όμως τη συγκρίνουμε με την κοσμολογία του Θαλή (ο οποίος υποστήριζε ότι η Γη επιπλέει στο νερό) ή τις μυθολογικές εξηγήσεις για τη δομή του κόσμου (στον Όμηρο το στερέωμα είναι ένας ημισφαιρικός θόλος δίχως βάθος· η Γη μένει σταθερή επειδή έχει γερά θεμέλια ή οι ρίζες της εκτείνονται σε βάθος επ’ άπειρον),¹¹ το άλμα του Αναξιμάνδρου καθίσταται σαφές: εδώ έχουμε ένα γεωμετρικά προσδιορισμένο τρισδιάστατο χώρο· η Γη δε χρειάζεται στήριγμα για να παραμένει σταθερή, αλλά αιωρείται στη θέση της· τα ουράνια σώματα διαγράφουν κύκλους γύρω από αυτή και βρίσκονται το ένα πίσω από το άλλο. Όλα αυτά συνιστούν το πρώτο μηχανιστικό μοντέλο του σύμπαντος.¹²

4.2. Ζωογονία – Ανθρωπογονία

Ο Αναξίμανδρος φαίνεται πως διατύπωσε και θεωρίες για την προέλευση και την εξέλιξη των ζώων και του ανθρώπινου είδους: είναι ο πρώτος φιλόσοφος που δοκίμασε να εξηγήσει ορθολογικά τόσο την εμφάνιση του κόσμου όσο και του ανθρώπου. Τα πρώτα ζώα γεννήθηκαν αυθόρμητα στο υγρό στοιχείο με την επίδραση της θερμότητας του ήλιου. Μας λέει επίσης ότι αυτά περιβάλλονταν από αγκαθωτούς φλοιούς, όπως οι αχινοί, τους οποίους έχασαν καθώς προσαρμόστηκαν στη ζωή στην ξηρά. Μια ευφάνταστη θεωρία του είναι ότι οι πρώτοι άνθρωποι πρέπει αρχικά να αναπτύχθηκαν μέσα σε διαφορετικούς οργανισμούς, επειδή το ανθρώπινο βρέφος παραμένει εξαρτημένο από τους γονείς του για πολύ καιρό μετά τη γέννησή του.

Καταρχάς πρέπει να παρατηρήσουμε ότι και εδώ βλέπουμε πως η εμφάνιση της ζωής αποδίδεται στη διάδραση του ίδιου διδύμου υγρού-θερμού. Η ξήρανση της γης φέρνει την εμφάνιση των πρώτων ζώων, τα οποία εξελισσόμενα περνούν στην ξηρά. Η ευφυέστατη παρατήρηση για τα ανθρώπινα βρέφη δείχνει την οξυδέρκεια και τη φιλοσοφική του αντίληψη, αφού ένιωσε πως το γεγονός ότι οι άνθρωποι, εν αντιθέσει με τα υπόλοιπα ζώα, γεννιούνται ανήμποροι να επιβιώσουν ανεξάρτητοι χρήζει εξήγησης και ενδεχομένως να αποτελούσε εμπόδιο στην επιβίωση του είδους. Συνειδητοποίησε επίσης την επίδραση των κλιματικών αλλαγών στη μορφή των ζώων.

5. Αποτίμηση

Παρότι πρόκειται για έναν από τους πρώτους φιλοσόφους, στον Αναξίμανδρο μπορούμε να διακρίνουμε σημαντικά άλματα της σκέψης. Αν και το άπειρον του διατηρεί κάποια θεομορφικά στοιχεία, το σύμπαν του είναι ελεύθερο από θεούς-προστάτες ή θεοποιημένες αφαιρέσεις· παντού στα ψιχία της σκέψης του που έχουν διασωθεί μπορούμε να διακρίνουμε μια προσπάθεια προσέγγισης του κόσμου ως ενιαίου συνόλου στο οποίο επενεργούν δυνάμεις και διαδικασίες για τις οποίες μπορεί κανείς να θεωρητικολογήσει ορθολογικά, αλλά και να εντοπίσει την παρουσία τους μέσα και πίσω από τα φαινόμενα της φύσης.