Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία

αναλυτική αναζήτηση

 ΙΔΡΥΜΑ ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ
z
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Αναζήτηση με το γράμμα ΑΑναζήτηση με το γράμμα ΒΑναζήτηση με το γράμμα ΓΑναζήτηση με το γράμμα ΔΑναζήτηση με το γράμμα ΕΑναζήτηση με το γράμμα ΖΑναζήτηση με το γράμμα ΗΑναζήτηση με το γράμμα ΘΑναζήτηση με το γράμμα ΙΑναζήτηση με το γράμμα ΚΑναζήτηση με το γράμμα ΛΑναζήτηση με το γράμμα ΜΑναζήτηση με το γράμμα ΝΑναζήτηση με το γράμμα ΞΑναζήτηση με το γράμμα ΟΑναζήτηση με το γράμμα ΠΑναζήτηση με το γράμμα ΡΑναζήτηση με το γράμμα ΣΑναζήτηση με το γράμμα ΤΑναζήτηση με το γράμμα ΥΑναζήτηση με το γράμμα ΦΑναζήτηση με το γράμμα ΧΑναζήτηση με το γράμμα ΨΑναζήτηση με το γράμμα Ω

Αναξιμένης ο Μιλήσιος

Συγγραφή : Ζαφειρόπουλος Χρήστος (14/5/2008)

Για παραπομπή: Ζαφειρόπουλος Χρήστος, «Αναξιμένης ο Μιλήσιος», 2008,
Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία
URL: <http://www.ehw.gr/l.aspx?id=3582>
Αναξιμένης ο Μιλήσιος (25/8/2008 v.1) Anaximenes of Miletus (5/8/2009 v.1) 
 

1. Εισαγωγή

Μιλήσιος στην καταγωγή, γιος του Ευρύστρατου, ο τελευταίος χρονικά από τους Ίωνες φυσικούς φιλοσόφους από τη Μίλητο (Θαλής, Αναξίμανδρος, Αναξιμένης). Η ακμή του τοποθετείται στο β΄ ήμισυ του 6ου αι. π.Χ.. Πέθανε κατά την 63η Ολυμπιάδα (528 -525 π.Χ.).1

2. Δράση – διδασκαλία

Λίγα γνωρίζουμε για τη ζωή και το έργο του Αναξιμένη κι αυτά από μαρτυρίες μεταγενέστερών του.2 Έγραψε στην ιωνική διάλεκτο, σε πεζό λόγο, απλό κι απέριττο, σύμφωνα με το Διογένη Λαέρτιο, αν και το ύφος του έχει αρκετά ποιητικά χαρακτηριστικά.3 Οι περισσότερες πηγές μας ωστόσο αποδεικνύονται σαφώς επηρεασμένες από την αριστοτελική ανάγνωση του έργου του. Ο Αριστοτέλης εσκεμμένα παρουσίασε τους Μιλήσιους φυσικούς φιλοσόφους ως υλιστές-μονιστές, που αναζητούσαν την υλική αρχή της ύπαρξης, μοναδική και αναλλοίωτη.4 Έτσι η εικόνα μας για το έργο του Αναξιμένη, καθώς προέρχεται κυρίως από τον Αριστοτέλη και τους Περιπατητικούς (Θεόφραστος,5 Αέτιος6), αποδεικνύεται αναχρονιστική και προβληματική για την όποια ερμηνεία.7

Την κεντρική θέση στη φυσική φιλοσοφία του κατέχει ο αέρας (αήρ). Είναι η γενεσιουργός ουσία του κόσμου, η αρχή της ύπαρξης, αιώνια κι απεριόριστη.8 Στην επιλογή του συγκεκριμένου από τα τέσσερα θεμελιώδη στοιχεία της φύσης ενδεχομένως τον οδήγησε τόσο το μυθολογικό υπόβαθρο (Χάος, Νύχτα) όσο και εμπειρικά δεδομένα όπως η υγρασία, η άλλοτε θερμή και άλλοτε ψυχρή ανθρώπινη ανάσα κ.λπ.9 Ο κόσμος κατά τον Αναξιμένη προέκυψε από την εξελικτική μεταμόρφωση του αέρα. Με την επενέργεια των δυνάμεων της συμπύκνωσης (πύκνωσις) και της αραίωσης (αραίωσις) η αρχική κατάσταση, όπου μόνο αέρας υπήρχε, υποβλήθηκε σε μια σειρά μεταβολών που ακολούθησαν το σχήμα αέρας > σύννεφα > νερό > χώμα > πέτρα.10

Στην κοσμολογία του Αναξιμένη η γη είναι τραπεζοειδής, πλατιά κι επίπεδη, γι’ αυτό και μένει ακίνητη, αφού λόγω του πλάτους της επιβαίνει στον αέρα που βρίσκεται από κάτω της.11 Η διατύπωση αυτή θυμίζει τη στήριξη της γης στο νερό σύμφωνα με το Θαλή, όπου επιπλέει ακίνητη σαν ξύλο.12 Τα άστρα γεννιούνται από τη γη, από το χώμα, όταν η υγρασία βγαίνει από το χώμα, αραιώνεται και μεταβάλλεται σε φωτιά, η οποία με τη σειρά της σηκώνεται ψηλά στον ουρανό και σχηματίζει τα σώματα αυτά, τον ήλιο και τα άστρα, που είναι πύρινα. Τα άστρα κινούνται γύρω από τη γη («όπως ακριβώς το σκουφάκι στρέφεται γύρω από το κεφάλι») και είναι κι αυτά επίπεδα και πλατιά και επιβαίνουν στον αέρα, όπως και ο ήλιος και η σελήνη.13

Στην κοσμογονία του Αναξιμένη η γη γεννιέται από συμπύκνωση του αέρα και από αυτήν γεννιούνται με τη σειρά ο ήλιος, η σελήνη και τα υπόλοιπα αστέρια.14 Φέρεται επίσης να εξήγησε, βασιζόμενος στις έννοιες της συμπύκνωσης και της αραίωσης, τη δημιουργία και την πορεία των ανέμων, τα φυσικά φαινόμενα της βροχής και του κεραυνού (σημαντικά για μια ναυτική πόλη όπως η Μίλητος), αλλά και των σεισμών και του ουράνιου τόξου.15 Αυτές οι μαρτυρίες δείχνουν τον πρακτικό χαρακτήρα της ιωνικής φυσικής φιλοσοφίας και την ανταπόκριση του φιλοσόφου σε συγκεκριμένα προβλήματα και ανάγκες των κοινωνιών όπου ζούσε.

Τέλος, εάν ισχύει η μαρτυρία του Αετίου ότι ο Αναξιμένης ταύτιζε ψυχή και αέρα, τότε η ψυχολογία του εντάσσεται στο εξηγητικό σχήμα του αέρα ως αρχής της ύπαρξης, και η ανθρώπινη ψυχή μετατρέπεται σε μικρογραφία του σύμπαντος. Έτσι εξηγείται η μαρτυρία του Γαληνού, ότι ο Αναξιμένης θεωρούσε πως ο άνθρωπος αποτελείται εξ ολοκλήρου από αέρα.16

3. Αποτίμηση της προσωπικότητας – κρίσεις

Οι γνώσεις μας για τον Αναξιμένη και τη σκέψη του ελάχιστα έχουν βελτιωθεί, σε σύγκριση με εκείνες για άλλους Ίωνες φυσικούς φιλοσόφους (λ.χ. Θαλής, Αναξίμανδρος, Ηράκλειτος). Η σκέψη του δεν έχει απασχολήσει ανάλογο αριθμό μελετητών και η σχετική βιβλιογραφία παραμένει μικρή και ελλιπής. Ωστόσο, η παραδοσιακή φιλολογική αποτίμησή του έχει πλέον ανατραπεί. Ο Αναξιμένης δε θεωρείται πια υποδεέστερος του Αναξίμανδρου ούτε ο εντοπισμός της αρχής του σε 1 από τα 4 υλικά στοιχεία, το νερό, θεωρείται οπισθοδρόμηση σε σύγκριση με το άπειρον ως αρχή του αναξιμάνδρειου μονισμού.

Οι σύγχρονοι μελετητές βλέπουν στο πρόσωπό του έναν πιο συστηματικό και λεπτολόγο ερευνητή από τον Αναξίμανδρο και αμφισβητούν τη δοξογραφική παράδοση που τον ήθελε μαθητή του Αναξίμανδρου και δάσκαλο του Αναξαγόρα.17 Η σκέψη του αξιολογείται ως πιο σύνθετη από τη αυτήν ενός υλιστή-μονιστή. Είναι ένας αξιόλογος φιλόσοφος που δικαιούται περισσότερο από άλλους σύγχρονούς του Ίωνες το χαρακτηρισμό του επιστήμονα, έστω και σε μια πρώιμη μορφή που στερείται της πειραματικής μεθόδου.18 Με τη συμπύκνωση και την αραίωση, ο Αναξιμένης θεωρείται πλέον ο πρώτος που ανέπτυξε μια θεωρία που στόχευε στην ακριβή περιγραφή της πορείας μετασχηματισμού της αρχής, της γενεσιουργού ύλης του κόσμου. Η σκέψη του επηρέασε άμεσα το Διογένη τον Απολλωνιάτη αλλά ενδεχομένως και την έννοια του «πνεύματος» στη στωική φιλοσοφία ως ενεργού συστατικού στοιχείου του κόσμου. Απηχήσεις των μεταβολών του αέρα βρίσκουμε και στον πλατωνικό διάλογο Τίμαιο (49b-c).

1. Γέννηση και θάνατος: Διογ. Λ. 2.3. Βλ. όμως και Kerferd, G.B., “The Date of Anaximenes,” MH 11 (1954), σελ. 120-121, για την ενδιαφέρουσα, αν και όχι ιδιαίτερα πειστική, εκδοχή ότι ο Αναξιμένης γεννήθηκε κατά την 63η Ολυμπιάδα και πέθανε σχετικά νέος, το 497 π.Χ.

2. Για τη ζωή και το έργο του Αναξιμένη βλ. Gemelli-Marciano, M.L. (επιμ.), Die Vorsokratiker. Vol. I (Düsseldorf 2007), σελ. 86-93· Moscarelli, E., I quattro grandi Milesi. Talete, Anassimandro, Anassimene, Ecateo (Napoli 2005), σελ. 123-133· Rapp, C., Vorsokratiker (München 1997), σελ. 52-60.

3. Διογ. Λ. 2.3. Μερικά παραδείγματα ποιητικού ύφους στον Αναξιμένη: η γη σκεπάζει τον αέρα «σαν καπάκι» (απόσπ. A20a DK) και ο ήλιος είναι πλατύς, επίπεδος «σαν φύλλο» (απόσπασμα Β2a DK). Βλ. σχετικά Most, G.W., “The poetics of early Greek philosophy,” στο Long, A.A. (επιμ.), The Cambridge Companion to Early Greek Philosophy (Cambridge 1999), σελ. 351. Για το απόσπ. B2a DK βλ. Alt, K., “Zum Satz des Anaximenes über die Seele”, Hermes 101 (1973), 129-164.

4. Αριστλ., Μεταφ. 983b6-13.

5. Καταγόταν από την Ερεσό της Λέσβου. Φίλος, μαθητής και διάδοχος του Αριστοτέλη στον Περίπατο (περ. 370-287 π.Χ.).

6. Αέτιος ο Αντιοχεύς: Περιπατητικός φιλόσοφος και δοξογράφος του 1ου αι. π.Χ.

7. Barnes, J., The Presocratic philosophers. Volume I: Thales to Zeno (London 1979), σελ. 38-40· Classen, C.J., “Anaximander and Anaximenes: The Earliest Greek Theories of Change?”, Phronesis 22 (1977), σελ. 98-100.

8. Αποσπ. A1, 4-9 DK. Για τον αέρα του Αναξιμένη βλ. Guthrie, W.K.C., A History of Greek Philosophy. Vol. I: The Earlier Presocratics and the Pythagoreans (Cambridge 1962), σελ. 115-132 και Sandywell, B., Presocratic Reflexivity: The Construction of Philosophical Discourse c. 600-450 BC. Vol. 3: Logological Investigations (London & New York 1996), σελ. 172-188.

9. Αποσπ. B1-2 DK· Classen, C.J., “Anaximander and Anaximenes: The Earliest Greek Theories of Change?”, Phronesis 22 (1977), σελ. 100-102.

10. Αποσπ. A5-7, 17 DK.

11. 20-20a DK. Για την κοσμολογία και την κοσμογονία του Αναξιμένη και ειδικά για τις διάφορες μορφές του αέρα, βλ. Algra, K., “The beginnings of cosmology”, στο Long, A.A. (επιμ.), The Cambridge Companion to Early Greek Philosophy (Cambridge 1999), σελ. 57-63.

12. Βλ. σχετικά 11Α13-14 DK (Θαλής).

13. Μετάφραση Β. Κύρκου. Βλ. αποσπάσματα A1, 7, 15, B2a DK· Guthrie, W.K.C., A History of Greek Philosophy. Vol. I: The Earlier Presocratics and the Pythagoreans (Cambridge 1962), σελ. 132-138.

14. Απόσπ. Α6 DK.

15. Α7, 17-19, 21 DK.

16. A22 (Γαληνός) και Β2 (Αέτιος) DK. Για το απόσπασμα Β22 βλ. Κάτι παρόμοιο, ότι ο Αναξιμένης και οι Στωικοί λένε πως η ψυχή είναι σαν τον αέρα, μαρτυρεί και ο Ιωάννης ο Φιλόπονος, απόσπ. 23 DK.

17. Η παράδοση αυτή, που μάλλον εγκαινιάστηκε από το Θεόφραστο, αμφισβητείται πλέον έντονα, επειδή αποσκοπούσε στην κατασκευή μιας εξελικτικής πορείας της φιλοσοφικής σκέψης, η οποία μάλιστα στηρίζεται στη σχέση δασκάλου-μαθητή (σχέση και συνέχεια που δεν μπορούν να εξακριβωθούν για τους προσωκρατικούς φιλοσόφους, τουλάχιστον όχι στο βαθμό που ισχύουν για τις φιλοσοφικές σχολές του 4ου αι. π.Χ. κ.ε.). Kerferd, G.B., “The Date of Anaximenes,” MH 11 (1954), σελ. 117-120.

18. Barnes, J., The Presocratic philosophers. Volume I: Thales to Zeno (London 1979), σελ. 39-40· Graham, D.W., “A new look at Anaximenes,” HPhQ 20 (2003), σελ. 1-20.
     
 
 
 
 
 

Δελτίο λήμματος
 
press image to open photo library
 

>>>
 
 
 
 
 
 

copyright © 2008, ΙΔΡΥΜΑ ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ

Το έργο Μεγάλη Δικτυακή «Εγκυκλοπαίδεια Ελληνικού Πολιτισμού» - Μέρος Α΄ συγχρηματοδοτήθηκε σε ποσοστό 80% από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης (ΕΤΠΑ) και κατά 20% από εθνικούς πόρους στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος "Κοινωνία της Πληροφορίας" του Γ΄ ΚΠΣ.

Το έργο ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ συγχρηματοδοτήθηκε σε ποσοστό 80% από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης (ΕΤΠΑ) και κατά 20% από εθνικούς πόρους στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος "Κοινωνία της Πληροφορίας" του Γ΄ ΚΠΣ.