Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία

αναλυτική αναζήτηση

 ΙΔΡΥΜΑ ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ
z
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Αναζήτηση με το γράμμα ΑΑναζήτηση με το γράμμα ΒΑναζήτηση με το γράμμα ΓΑναζήτηση με το γράμμα ΔΑναζήτηση με το γράμμα ΕΑναζήτηση με το γράμμα ΖΑναζήτηση με το γράμμα ΗΑναζήτηση με το γράμμα ΘΑναζήτηση με το γράμμα ΙΑναζήτηση με το γράμμα ΚΑναζήτηση με το γράμμα ΛΑναζήτηση με το γράμμα ΜΑναζήτηση με το γράμμα ΝΑναζήτηση με το γράμμα ΞΑναζήτηση με το γράμμα ΟΑναζήτηση με το γράμμα ΠΑναζήτηση με το γράμμα ΡΑναζήτηση με το γράμμα ΣΑναζήτηση με το γράμμα ΤΑναζήτηση με το γράμμα ΥΑναζήτηση με το γράμμα ΦΑναζήτηση με το γράμμα ΧΑναζήτηση με το γράμμα ΨΑναζήτηση με το γράμμα Ω

Ειρήνη Παλαιολογίνα (Αυτοκράτειρα)

Συγγραφή : Βουγιουκλάκη Πηνελόπη (20/3/2002)

Για παραπομπή: Βουγιουκλάκη Πηνελόπη, «Ειρήνη Παλαιολογίνα (Αυτοκράτειρα)», 2002,
Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία
URL: <http://www.ehw.gr/l.aspx?id=4164>
Ειρήνη Παλαιολογίνα (Αυτοκράτειρα) (6/2/2006 v.1) Eirene Palaiologina (Empress) (15/3/2006 v.1) 
 

1. Βιογραφικά στοιχεία

Η Ειρήνη ήταν νόθα κόρη του Βυζαντινού αυτοκράτορα Ανδρονίκου Γ' Παλαιολόγου (1328-1341) και της Άννας, κόρης του δούκα της Σαβοΐας Αμαδέου Ε'. Στις 12 Σεπτεμβρίου 1336 μετέβη από την Κωνσταντινούπολη στην Τραπεζούντα με σκοπό να παντρευτεί τον αυτοκράτορα Βασίλειο Μέγα Κομνηνό. Ο γάμος τους τελέστηκε λίγες ημέρες αργότερα, στις 17 του μηνός,1 δεν διήρκεσε ωστόσο για μεγάλο χρονικό διάστημα, καθώς περί το 1339 ο αυτοκράτορας την απέπεμψε από το παλάτι και νυμφεύθηκε την Ειρήνη Τραπεζουντία, γόνο της τοπικής αριστοκρατίας.2 Η συμβίωση του Βασιλείου με την Ειρήνη Τραπεζουντία κατά τη διάρκεια του γάμου του με την Παλαιολογίνα και ο μετέπειτα γάμος του με την Τραπεζούντια αριστοκράτισσα προκάλεσαν την έντονη αντίδραση κύκλων της Κωνσταντινούπολης, ιδιαίτερα του Οικουμενικού Πατριάρχη Ιωάννη Καλέκα και του Νικηφόρου Γρηγορά, αλλά και την οργή του λαού της Τραπεζούντας. Έτσι, το 1340, μετά το θάνατο του Βασιλείου,3 η Ειρήνη Παλαιολογίνα εισήλθε στο παλάτι και ανέλαβε τη διακυβέρνηση της αυτοκρατορίας, ενώ έστειλε εξόριστη στην Κωνσταντινούπολη την αντίζηλή της και τα δύο παιδιά της, τον Αλέξιο και τον Ιωάννη.

Κατά τη διάρκεια της βασιλείας της η Ειρήνη κλήθηκε να αντιμετωπίσει τόσο τις εσωτερικές διενέξεις στους κόλπους της αριστοκρατίας όσο και τους εξωτερικούς κινδύνους που απειλούσαν την αυτοκρατορία. Με στόχο τη διασφάλιση της παραμονής της στο θρόνο, απέστειλε πρεσβείες στον πατέρα της Ανδρόνικο Γ' ζητώντας να της στείλει για σύζυγο κάποιον ο οποίος θα αναλάμβανε και τη διακυβέρνηση της αυτοκρατορίας.4 Ωστόσο οι πρεσβείες δεν έφεραν κανένα αποτέλεσμα, λόγω της απουσίας του Βυζαντινού αυτοκράτορα σε εκστρατεία στην Ακαρνανία, και η αυτοκράτειρα, αδύναμη να αντιμετωπίσει τους κινδύνους, οδηγήθηκε σε αναγκαστική παραίτηση από την Άννα Αναχουτλού, τον Ιούλιο του 1341.

2. Περίοδος βασιλείας

Από τα κυριότερα προβλήματα που αντιμετώπισε η αυτοκράτειρα ήταν οι διενέξεις που ξέσπασαν μεταξύ των αριστοκρατικών οικογενειών της τραπεζουντιακής κοινωνίας. Η διαμάχη και ο ανταγωνισμός που καλλιεργούνταν στις τάξεις της αριστοκρατίας μετά τη δολοφονία του αυτοκράτορα Μανουήλ Β' Μεγάλου Κομνηνού εκδηλώθηκαν κατά τη βασιλεία της Ειρήνης Παλαιολογίνας και δίχασαν βαθιά το κράτος. Η αριστοκρατία εκπροσωπούνταν την περίοδο εκείνη από δύο κυρίως ομάδες: τους Σχολάριους, με την κωνσταντινουπολίτικη παράδοση, και τους αυτόχθονες Αμυτζαντάριους. Οι δύο ομάδες εκμεταλλεύθηκαν καθεμιά για λογαριασμό της το κενό εξουσίας που δημιουργήθηκε μετά το θάνατο του Βασιλείου –λόγω της απουσίας απογόνου από τη νόμιμη σύζυγό του Ειρήνη Παλαιολογίνα και της ανικανότητας της αυτοκράτειρας να επιβληθεί– για να εγκαθιδρύσουν νέα κοινωνικοπολιτική ισορροπία.5 Έτσι, οι Σχολάριοι, με τη στήριξη των οικογενειών των Μειζοματών, Δωρανιτών, Καβασιτών και Καμαχηνών και με αρχηγό το μεγάλο στρατοπεδάρχη και σεβαστό Τζανιχίτη, στράφηκαν εναντίον της αυτοκράτειρας και οχυρώθηκαν στη μονή του Αγίου Ευγενίου, που αποτέλεσε το κέντρο των επιχειρήσεών τους εναντίον της. Η Ειρήνη κατάφερε με τη στήριξη των Αμυτζανταρίων να κρατήσει υπό τον έλεγχό της το λιμάνι και το κάστρο.6 Τον Ιούλιο του 1340 έφθασε στην Τραπεζούντα προς ενίσχυσή της ο ευνούχος και μέγας δουξ Ιωάννης. Οι δυνάμεις του ενώθηκαν με τα αυτοκρατορικά στρατεύματα και στη συνέχεια επιτέθηκαν μαζί στη μονή του Αγίου Ευγενίου. Η μονή παραδόθηκε στις φλόγες και υπέστη μεγάλες καταστροφές. Οι Σχολάριοι ηττήθηκαν και οι αρχηγοί τους αρχικά συνελήφθησαν και οδηγήθηκαν στο φρούριο των Λιμνίων, ενώ τον Ιούλιο του επόμενου χρόνου εκτελέστηκαν. Η Ειρήνη φάνηκε να έχει τον έλεγχο της κατάστασης.

Ωστόσο οι εσωτερικές συγκρούσεις είχαν άμεσο αντίκτυπο στις εξωτερικές σχέσεις του κράτους. Οι Τουρκομάνοι της Άμιδος (Αμιτιώτες),7 ενθαρρυμένοι από τις εσωτερικές έριδες, στράφηκαν εναντίον της αυτοκρατορίας. Τα αυτοκρατορικά στρατεύματα βρέθηκαν αντιμέτωπα με τις δυνάμεις τους στο Παρχάρι και κατάφεραν να τις απωθήσουν.8 Ωστόσο στις 4 Ιουλίου 1341, όταν ο στρατός των Τουρκομάνων επιτέθηκε για δεύτερη φορά κατά της Τραπεζούντας, οι αυτοκρατορικές δυνάμεις δεν μπόρεσαν να υπερασπιστούν την πόλη. Η σφαγή ήταν μεγάλη, ενώ η πόλη υπέστη εμπρησμό.

Την ίδια περίοδο η Ειρήνη ήρθε αντιμέτωπη με ένα νέο κίνδυνο. Διαβλέποντας την αδυναμία της να αντιμετωπίσει την επικείμενη κατάρρευση του κράτους, εμφανίστηκε στο πολιτικό προσκήνιο η αδελφή του τέως αυτοκράτορα Βασιλείου, η Άννα Αναχουτλού. Η Άννα, που είχε καταλάβει τη Λαζία του Πόντου, στέφθηκε αυτοκράτειρα και αναγνωρίστηκε από όλους τους Λαζούς και Τζάνους,9 καθώς και από τους κατοίκους των επαρχιών, ως νόμιμη κάτοχος του θρόνου. Η αντίσταση της Άννας σε συνδυασμό με τη λαϊκή οργή που είχε ξεσπάσει για τον εμπρησμό της Τραπεζούντας ανάγκασαν την Ειρήνη Παλαιολογίνα να εγκαταλείψει το θρόνο. Στις 17 Ιουλίου 1341 η Άννα μπήκε θριαμβευτικά στην Τραπεζούντα ακολουθούμενη από τους Λαζούς πολεμιστές της. Στις 10 Αυγούστου του ίδιου χρόνου η Ειρήνη στάλθηκε με φραγκικό πλοίο στην Κωνσταντινούπολη.

Από εκεί κι έπειτα, για την περαιτέρω πορεία και δράση της Ειρήνης δεν υπάρχουν αναφορές και πηγαϊκά δεδομένα.

1. Ο Τ.Ε. Ευαγγελίδης υποστηρίζει ότι η Ειρήνη Παλαιολογίνα είχε αρραβωνιαστεί το Βασίλειο προτού ανακηρυχθεί αυτοκράτορας, την περίοδο που εκείνος βρισκόταν στην Κωνσταντινούπολη. Βλ. Ευαγγελίδης, Τ.Ε., Ιστορία της Ποντικής Τραπεζούντας. Από τα αρχαιότερα χρόνια μέχρι σήμερα (756-1897) (Θεσσαλονίκη 1994), σελ. 142.

2. Σύμφωνα με το μητροπολίτη Τραπεζούντος Χρύσανθο, τα βαθύτερα αίτια του διαζυγίου της Ειρήνης Παλαιολογίνας από τον αυτοκράτορα Βασίλειο Μέγα Κομνηνό ήταν πολιτικά. Βλ. Χρύσανθος, μητροπολίτης Τραπεζούντος, «Η Εκκλησία της Τραπεζούντος», Αρχείον Πόντου 4-5 (1933), σελ. 236.

3. Εικάζεται ότι για το θάνατο του Βασιλείου Μεγάλου Κομνηνού υπεύθυνη είναι η Ειρήνη Παλαιολογίνα, βλ. Miller, W., Trebizond. The Last Greek Empire (London 1926), σελ. 46.

4. Σύζυγο στην Ειρήνη Παλαιολογίνα απέστειλε το 1341 –μετά το θάνατο του Ανδρονίκου Γ' Παλαιολόγου– ο νέος αυτοκράτορας Ιωάννης ΣΤ' Καντακουζηνός. Επρόκειτο για το Μιχαήλ Μέγα Κομνηνό. Ωστόσο πριν ο Μιχαήλ φθάσει στην Τραπεζούντα, είχε ξεσπάσει στάση υποκινούμενη από την Άννα Αναχουτλού, η οποία οδήγησε στην αναγκαστική παραίτηση της Ειρήνης και στην άνοδο της Άννας στο θρόνο. Βλ. Χρύσανθος, μητροπολίτης Τραπεζούντος, «Η Εκκλησία της Τραπεζούντος», Αρχείον Πόντου 4-5 (1933), σελ. 241-242.

5. Βλ. Λυμπερόπουλος, B.Χ., O Βυζαντινός Πόντος. H αυτοκρατορία της Τραπεζούντας (1204-1261), ο χώρος, οι άνθρωποι, η οικονομία (Αθήνα 1999), σελ. 138.

6. Ο Λυμπερόπουλος υποστηρίζει ότι η αυτοκράτειρα είχε συλληφθεί από τους Αμυτζαντάριους και κρατούνταν στο κάστρο παρά τη θέλησή της. Λυμπερόπουλος, B.Χ., O Βυζαντινός Πόντος. H αυτοκρατορία της Τραπεζούντας (1204-1261), ο χώρος, οι άνθρωποι, η οικονομία (Αθήνα 1999), σελ. 174.

7. Για τους Αμιτιώτες και την ονομασία τους βλ. Zachariadou, E.A., “Trebizond and the Turks (1352-1402)”, Αρχείον Πόντου 35 (1979), σελ. 340-341.

8. Στη μάχη αυτή σκοτώθηκαν οι γιοι του αριστοκράτη Δολίνου. Βλ. Bredenkamp, F., “The Doranites Family of the 14th Century Byzantine Empire of Trebizond”, Βυζαντιακά 19 (1999), σελ. 245.

9. Οι Λαζοί και οι Τζάνοι, με καταγωγή από τους αρχαίους Κόλχους και Μάκρωνες αντίστοιχα, κατοικούσαν στη βορειοανατολική Ανατολία και διαδραμάτισαν πολλές φορές σημαντικό ρόλο στα πολιτικά δρώμενα της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας. Για την ιστορική τους πορεία βλ. Bryer, A., “Some notes on the Laz and the Tzan (1) (2)”, στο People and Settlement in Anatolia and the Caucasus, 800-1900 (VR, London 1988), σελ. 161-168, 174-195.
     
 
 
 
 
 

Δελτίο λήμματος
 
press image to open photo library
 

>>>
 
 
 
 
 
 

copyright © 2008, ΙΔΡΥΜΑ ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ

Το έργο Μεγάλη Δικτυακή «Εγκυκλοπαίδεια Ελληνικού Πολιτισμού» - Μέρος Α΄ συγχρηματοδοτήθηκε σε ποσοστό 80% από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης (ΕΤΠΑ) και κατά 20% από εθνικούς πόρους στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος "Κοινωνία της Πληροφορίας" του Γ΄ ΚΠΣ.

Το έργο ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ συγχρηματοδοτήθηκε σε ποσοστό 80% από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης (ΕΤΠΑ) και κατά 20% από εθνικούς πόρους στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος "Κοινωνία της Πληροφορίας" του Γ΄ ΚΠΣ.