1. Βίος και δράση έως το 1835

Κατά κόσμον Θωμάς Καΐρης, γεννήθηκε στην Άνδρο το 1784 και κατάγεται από παλιά αρχοντική οικογένεια του νησιού. Η αδελφή του Ευανθία Καΐρη υπήρξε επίσης σημαντική διανοούμενη της εποχής. Στο νησί πήρε τα πρώτα μαθήματα, αλλά πριν γίνει δεκαέξι ετών πήγε στο Αϊβαλί (Κυδωνίες), κοντά στο θείο του Σωφρόνιο Καμπανάκη. Εκεί διδάχθηκε φιλολογία και φιλοσοφία από το Γρηγόριο Σαράφη, όπως και μαθηματικά και στοιχεία επιστημών από το Βενιαμίν Λέσβιο στη Σχολή των Κυδωνιών. Στη συνέχεια φοίτησε στη σχολή της Πάτμου, όταν διευθυντής ήταν ο Δανιήλ ο Κεραμεύς. Από την Πάτμο πέρασε στη Χίο για να παρακολουθήσει τη διδασκαλία του Αθανάσιου του Πάριου και του Δωρόθεου του Πρωίου.

Το 1801 πήρε το σχήμα του μοναχού και το όνομα Θεόφιλος. Με την οικονομική βοήθεια του θείου του Σωφρόνιου και της κοινότητας του Αϊβαλιού έφυγε για την Ευρώπη, όπου σπούδασε φιλοσοφία, μαθηματικά και φυσική μέχρι το 1807 στο Πανεπιστήμιο της Πίζας. Από την Πίζα πήγε στο Παρίσι, όπου έμεινε μέχρι το 1810 και συνέχισε τις σπουδές φιλοσοφίας· εκεί συνδέθηκε στενά με τον Αδαμάντιο Κοραή. Ακολούθως επέστρεψε στο Αϊβαλί, όπου διορίστηκε σχολάρχης στην Ακαδημία Κυδωνιών, όμως είναι αμφίβολο αν ανέλαβε τα καθήκοντά του εκεί, αφού το 1811 δίδασκε στην Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης. Συγχρόνως εκτελούσε και καθήκοντα ιεροκήρυκα. Στη Σμύρνη δεν έμεινε πολύ: Τον επόμενο χρόνο τον προσκάλεσαν στο Αϊβαλί, όπου άρχισε να διδάσκει τακτικά στην Ακαδημία. Τα μαθήματά του έδωσαν νέα αίγλη στο εκπαιδευτικό αυτό κέντρο του ελληνικού κόσμου, όπου συνέρρεαν και ξένοι λόγιοι ή μαθητές για να τον ακούσουν. Μάλιστα, ο ίδιος επιμελήθηκε τη λειτουργία του τυπογραφείου της Ακαδημίας, ενώ διατηρούσε πυκνή και περιεκτική αλληλογραφία με λόγιους του εξωτερικού και ιδιαίτερα με τον Κοραή.

Το 1819 μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία κι είχε πρωταγωνιστικό ρόλο στην έναρξη της Επανάστασης στην Άνδρο στις 10 Μαΐου 1821. Πήρε ενεργό μέρος στην Επανάσταση τόσο στο πεδίο των μαχών όσο και των πολιτικών της ζυμώσεων, ενώ το 1828 υποδέχτηκε τον Καποδίστρια εκφωνώντας λόγο. Απέφυγε όμως να συμμετάσχει στις εκπαιδευτικές προσπάθειες στο πλαίσιο του νέου κράτους. Αργότερα αρνήθηκε να δεχθεί το διορισμό του από τον Όθωνα στη θέση του καθηγητή στο νεοϊδρυθέν Πανεπιστήμιο Αθηνών: Σχεδίαζε ήδη από το 1826 να ιδρύσει δικό του σχολείο-ορφανοτροφείο στη γενέτειρά του, την Άνδρο.

2. Η Καΐρειος σχολή της Άνδρου και οι αντιδράσεις για τη διδασκαλία του

Η σχολή ιδρύθηκε το 1835 και λειτούργησε από το 1836 έως το 1839. Ο Καΐρης είχε εγκαταστήσει εκεί και τυπογραφείο που του είχαν στείλει Έλληνες από το Λονδίνο. Το τυπογραφείο όμως δεν πρόλαβε να λειτουργήσει. Τα μαθήματα δεν τα παρακολουθούσαν μόνο παιδιά, αγόρια και κορίτσια, αλλά και ενήλικες, λαϊκοί και κληρικοί. Οι μαθητές του ορφανοτροφείου ζούσαν μέσα στη σχολή ή την πόλη της Άνδρου, ενώ οι άποροι διατρέφονταν στους χώρους του. Ο κύκλος σπουδών ήταν τριετής και περιλάμβανε μαθήματα φιλολογίας, φιλοσοφίας, μεταφυσικής, ηθικής, ρητορικής, ποιητικής, μαθηματικών, πειραματικής φυσικής, αστρονομίας. Ο Καΐρης δίδασκε τα περισσότερα από αυτά ο ίδιος χρησιμοποιώντας μόνο παλαιότερους μαθητές ως προγυμναστές. Το φιλελεύθερο και προοδευτικό πνεύμα της διδασκαλίας του Καΐρη προκάλεσε το ενδιαφέρον του ελληνικού και ξένου διανοούμενου κόσμου, που συνέρρεε στην Άνδρο για να ακούσει το δάσκαλο.

Η λειτουργία της σχολής συνέπεσε, όμως, με τη διαμάχη για τα εκκλησιαστικά πράγματα στους κόλπους του όψιμου Διαφωτισμού, και οι πρωτοποριακές θρησκευτικές απόψεις του Καΐρη ήρθαν σε σύγκρουση με το συντηρητικό κόσμο των λογίων και της Εκκλησίας, στον οποίο συγκαταλέγονταν και παλαιοί διαφωτιστές όπως ο Κωνσταντίνος Οικονόμος, αλλά και με την κυβέρνηση του Όθωνα.¹ Η εκκλησιαστική σύνοδος ζήτησε από τον Καΐρη να υπογράψει ομολογία πίστης αλλά εκείνος αρνήθηκε. Έτσι καθαιρέθηκε, απελάθηκε και απομονώθηκε σε μονή της Σκιάθου, όπου υπέφερε τα πάνδεινα από το φανατισμό και τη μισαλλοδοξία των μοναχών της. Η αλληλογραφία του με την οικογένειά του την εποχή εκείνη αποτελεί σημαντική πηγή της προσωπικής αλλά και της ευρύτερης ιστορίας των ιδεών της εποχής του. Τελικά, κατάφερε να διαφύγει στο Λονδίνο, όπου άρχισε πάλι να διδάσκει φιλοσοφία.

Όταν με το Σύνταγμα του 1844 καθιερώθηκε η ανεξιθρησκία, μπόρεσε να επιστρέψει στην Ελλάδα. Οι πολέμιοί του όμως δεν ησύχασαν: Το 1852 τον παρέπεμψαν τελικά σε δίκη και τον καταδίκασαν σε φυλάκιση περίπου δύο ετών στη Σύρο. Ο ασθενικός οργανισμός του Καΐρη δεν άντεξε τις κακουχίες της φυλακής: Πέθανε στις 9 Ιανουαρίου 1853· τον έθαψαν αμέσως κοντά στο Λαζαρέτο (νοσοκομείο) της Σύρου, χωρίς να επιτρέψουν ούτε στον αδελφό του να τον αποχαιρετήσει. Την επομένη της ταφής οι αρχές της Σύρου άνοιξαν τον τάφο και γέμισαν το πτώμα με ασβέστη, για να εμποδίσουν τους μαθητές του να τελέσουν κάποτε κανονική νεκρώσιμη λειτουργία στη μνήμη του. Λίγες μέρες μετά, η μνήμη του αποκαταστάθηκε, όταν οι συγγενείς του πέτυχαν την αναίρεση της καταδικαστικής απόφασης στον Άρειο Πάγο.²

Η βιβλιοθήκη του διαφωτιστή λογίου στεγάζεται σήμερα στην Καΐρειο Βιβλιοθήκη της Άνδρου.

3. Η θρησκευτική διδασκαλία του Καΐρη

Ο Καΐρης διαμόρφωσε ένα θεολογικό σύστημα που το ονόμασε «Θεοσέβεια».³ Το σύστημα αυτό ανέτρεπε βασικά δόγματα της ορθόδοξης θεολογίας: τη θεότητα του Χριστού, την Αγία Τριάδα, τα μυστήρια και τις εκκλησιαστικές τελετές. Συνέταξε δικό του υμνολόγιο και ευχολόγιο σε δωρική διάλεκτο. Επίσης, εισήγαγε νέο ημερολόγιο που το χρησιμοποιούσαν οι μαθητές του στην καθημερινότητά τους, κατάργησε τις εικόνες στους ναούς και τις αντικατέστησε με ρητά και αξιώματα, όρισε νέους κανονισμούς στην ανέγερση των ναών και την ίδρυση φιλανθρωπικών καταστημάτων. Παράλληλα, δίδασκε και τις αρχές των άλλων θρησκειών, χωρίς να ασκεί καμία κριτική σε αυτές. Το φιλοσοφικό-θεολογικό σύστημά του στηριζόταν στις αρχές του φιλελεύθερου χριστιανισμού και του ιδεαλιστικού ανθρωπισμού.