1. Ανθρωπογεωγραφία

Κωμόπολη σε πλαγιά νότια της Πανόρμου, χτισμένη σε κοιλάδα που περιβάλλεται από λόφους. Τα σπίτια στις άκρες του οικισμού ήταν χτισμένα πάνω στους λόφους αυτούς, δίνοντάς της αμφιθεατρική όψη. Ο οικισμός βρίσκεται 51 χλμ. ΒΑ του Αδραμυττίου και 28 χλμ. ΒΔ του Μπαλούκεσερ. Το όνομα του οικισμού στα επίσημα οθωμανικά έγγραφα ήταν Μπάλια Καραϊντίν (το Karaydın ήταν κωμόπολη ΒΔ της Μπάλιας στην ίδια περιφέρεια). Επίσης αναφερόταν και ως Μπάλια Μαντέν (maden = μεταλλείο). Στα επίσημα εκκλησιαστικά έγγραφα είχε την ονομασία «Βάλια». Σπανιότερα αναφέρεται και ως «Περιχάραξις».

Η Μπάλια κατοικούνταν από περίπου 6.000 ελληνορθόδοξους και 2.000 μουσουλμάνους στις αρχές του εικοστού αιώνα.¹ Υπήρχαν επίσης αρκετοί Κούρδοι και Λαζοί, οι οποίοι εργάζονταν στα μεταλλεία της πόλης, και λίγοι Αρμένιοι (μέχρι το διωγμό του 1915). Η καταγωγή των περισσότερων ελληνορθοδόξων ήταν από τον Πόντο. Aυτοί μετανάστευσαν στην Μπάλια ήδη από τις αρχές του 19ου αιώνα (ιδιαίτερα μετά το 1840, όταν άρχισε η λειτουργία των μεταλλείων) ως ειδικοί μεταλλωρύχοι, αφού γνώριζαν την τέχνη αυτή λόγω της εργασίας τους στα μεταλλεία του Πόντου. Ελληνορθόδοξοι επίσης έποικοι που κατοίκησαν στην Μπάλια είχαν έλθει από τη Μυτιλήνη, την Πέργαμο και το Αϊβαλί. Στο μέρος αυτό είχαν φτάσει και κάποιοι έποικοι από την Ήπειρο, τη Μακεδονία και τη Στερεά Ελλάδα. Η γλώσσα των ελληνορθοδόξων ήταν η ελληνική και ομοίαζε με την ντοπιολαλιά της περιοχής του Αϊδινίου. Σχεδόν όλοι, όμως, γνώριζαν και τουρκικά.

2. Διοικητική και εκκλησιαστική εξάρτηση

Σύμφωνα με τα στοιχεία που διαθέτουμε για τον 20ό αιώνα, η Μπάλια ήταν πρωτεύουσα καϊμακαμλικιού (kaymakamlık), το οποίο υπαγόταν στο μουτεσαριφλίκι (mutasarrıflık) του Μπαλούκεσερ του βιλαετιού (vilayet) της Προύσας.² Στο συμβούλιο του καϊμακάμη, του διοικητή της πόλης, υπήρχαν δύο σύμβουλοι-εκπρόσωποι του ελληνορθόδοξου στοιχείου. Η Μπάλια ήταν και έδρα δημάρχου. Στο συμβούλιο της δημαρχίας δεν εκπροσωπούνταν οι ελληνορθόδοξοι του οικισμού, δεν υπήρχαν δηλαδή ελληνορθόδοξοι δημοτικοί σύμβουλοι. Ο δήμαρχος ήταν συνήθως μουσουλμάνος. Υπήρξε όμως και περίπτωση ανάληψης του αξιώματος από ελληνορθόδοξο πριν από το 1908: επρόκειτο για τον Παναγή Ψαραδέλλη από το Μόλυβο της Μυτιλήνης.

Επίσης υπήρχε ελληνορθόδοξος σύμβουλος στα δικαστήρια, αλλά και μουχτάρης υπεύθυνος για το ελληνορθόδοξο στοιχείο. Η ελληνορθόδοξη κοινότητα διέθετε δημογεροντία, η οποία έλεγχε τις δραστηριότητες της σχολικής εφορείας και της εκκλησιαστικής επιτροπής.

Η Μπάλια υπαγόταν εκκλησιαστικά στη μητρόπολη Κυζίκου με έδρα την Αρτάκη. Φαίνεται ότι μετά το 1907 η Μπάλια έγινε έδρα του επισκόπου Μελιτουπόλεως, ο οποίος ήταν τιτουλάριος βοηθός επίσκοπος του μητροπολίτη Κυζίκου. Το 1907 έγινε επίσκοπος Μελιτουπόλεως ο Γερμανός, ο μέχρι τότε πρωτοσύγκελος του μητροπολίτη Κυζίκου.

3. Θρησκεία – εκπαίδευση

Η μεγάλη εκκλησία της Μπάλιας ήταν αφιερωμένη στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου. Χτίστηκε περί το 1897 και είχε μεγάλη αυλή. Η εκκλησία, στην οποία υπηρετούσαν τρεις ιερείς, είχε αναπτύξει σημαντική φιλανθρωπική δραστηριότητα. Με τα έσοδα που είχε συντηρούσε τα σχολεία και πρόσφερε περίθαλψη σε φτωχούς. Όταν μάλιστα κάποιος επισκεπτόταν τους Αγίους Τόπους και γινόταν χατζής, έπρεπε να προσφέρει κάποιο δώρο στην εκκλησία.

Το νεότερο σχολείο του οικισμού χτίστηκε το 1909. Ήταν οκτατάξιο ελληνικό σχολείο και περιλάμβανε αρρεναγωγείο και παρθεναγωγείο, τα οποία λειτουργούσαν διακριτά. Ήταν διώροφο με 6 αίθουσες για το αρρεναγωγείο και 6 για το παρθεναγωγείο. Είχε 4 δασκάλους και 4 δασκάλες, οι οποίοι συνήθως έρχονταν από τη Σμύρνη ή την Κωνσταντινούπολη. Η οικοδόμηση της εκκλησίας και του σχολείου κόστισαν στην ελληνορθόδοξη κοινότητα 130.000 οθωμανικές λίρες. Το σχολείο βρισκόταν δίπλα στον περίβολο της εκκλησίας, σε υψηλότερο όμως επίπεδο. Δίπλα αλλά χαμηλότερα από την εκκλησία βρισκόταν το κτήριο της επισκοπής. Εκεί διέμενε ο επίσκοπος Μελιτουπόλεως.

Η οθωμανική διοίκηση δεν είχε επιτρέψει την οικοδόμηση και άλλων εκκλησιών. Υπήρχε όμως μία μικρή εκκλησία στο ανατολικό άκρο της κωμόπολης: ήταν ένα μικρό ιδιωτικό εκκλησάκι αφιερωμένο στον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο. Ανήκε σε κάποιον Ηπειρώτη ονόματι Αρναούτογλου, ο οποίος είχε μάλιστα κατασκευάσει μέσα στο εκκλησάκι και τον τάφο του. Ο ίδιος είχε αναλάβει τα έξοδα συντήρησης, όμως αν κάποιος ήθελε, μπορούσε να φέρει κάποιον ιερέα για να το λειτουργήσει. Πίσω από το εκκλησάκι αυτό υπήρχε και ένα αγίασμα.
4. Τα μεταλλεία

Τα μεταλλεία στην Μπάλια ήταν γνωστά από την Αρχαιότητα και η εκμετάλλευσή τους άρχισε μετά το 133 π.Χ. από τους βασιλείς της Περγάμου. Στη νεότερη εποχή η εκμετάλλευση των μεταλλείων άρχισε το 1840, εντάθηκε όμως μετά το 1880, όταν την επιχείρηση ανέλαβε η εταιρεία που δραστηριοποιούνταν στα μεταλλεία του Λαυρίου. Το 1892 συγκροτήθηκε από Έλληνες κεφαλαιούχους η «Ανώνυμος Οθωμανική Εταιρεία» των μεταλλείων Μπάλια Καραϊντίν με σκοπό την εκμετάλλευση αργυρούχου μολύβδου και σκωρίας του Κοτζά Γκιουμούς, του μεταλλείου αργυρούχου μολύβδου και σκωρίας του χωριού Καραϊντίν, και ενός λιγνιτωρυχείου που βρισκόταν στη θέση Μανζιλιά. Το αρχαίο όνομα του οικισμού Καραϊντίν ήταν «Αργύρεια», ένδειξη ότι εκεί λειτουργούσε μεταλλείο στην Αρχαιότητα. Δίπλα στο μουσουλμανικό Καραϊντίν χτίστηκε και χριστιανικό χωριό με το ίδιο όνομα, όπου εγκαταστάθηκαν ελληνορθόδοξοι από τη Μυτιλήνη. Από το 1893 το δικαίωμα εκμετάλλευσης των μεταλλείων το απέκτησε γαλλική εταιρεία, που είχε την έδρα της στην Κωνσταντινούπολη. Η επιχείρηση αναγκάστηκε να διακόψει τη λειτουργία της το 1922 λόγω της Μικρασιατικής Καταστροφής. Στα μεταλλεία στις αρχές του 20ού αιώνα εργάζονταν περί τα 200 άτομα που είχαν έρθει από το Λαύριο. Ήταν επιστάτες, ξυλοδέτες κ.ά.

Γύρω από την Μπάλια, τόσο στο ποτάμι Koca dere όσο και σε διάφορες χαράδρες, η εταιρεία των μεταλλείων έχτισε πολλά γεφύρια, ούτως ώστε να μετακινούνται εύκολα τα βαγονάκια με το μετάλλευμα. Τα βαγονάκια της εταιρείας, αφού ξεκινούσαν από την Μπάλια, έκαναν την πρώτη στάση στην τοποθεσία «Καντάρι», η οποία βρισκόταν πάνω από το οθωμανικό χωριό Οσμανλαρί (Osmanları), και είχαν τελικό σταθμό το χωριό Βελανιδιά. Εκεί ξεφόρτωναν το μετάλλευμα· το παραλάμβαναν βοϊδάμαξες που το μετέφεραν στο Άκτσάι (20 χλμ. απόσταση, επίνειο του Αδραμυττίου) και εκεί φορτωνόταν σε βαπόρια. Στο Άκτσάι υπήρχαν πολλά μαγαζιά με ελληνορθόδοξους ιδιοκτήτες, όπως και γραφεία της εταιρείας που εκμεταλλευόταν τα μεταλλεία.

Η συγκεκριμένη εταιρεία είχε ανοίξει σε διάφορες τοποθεσίες έξω από την Μπάλια πηγάδια για την εξόρυξη μεταλλεύματος. Το πιο σημαντικό ήταν το πηγάδι στην τοποθεσία «Κοτζά Μαγαρά» (Kocamağara = μεγάλη σπηλιά), το οποίο είχε βάθος 300 μ. Στην τοποθεσία αυτή βρίσκονταν τα εργοστάσια των μεταλλείων, τα γραφεία της εταιρείας, το νοσοκομείο, το πλυντήριο, οι φούρνοι, το ηλεκτρικό εργοστάσιο, τα μηχανουργεία και οι λέσχες των υπαλλήλων. Επίσης υπήρχαν περίπου 300 σπιτάκια Κούρδων και Λαζών μεταλλωρύχων, τους οποίους εγκατέστησε εκεί η εταιρεία. Τα σπίτια τα έφτιαξαν μόνοι τους με υλικά που τους είχε δώσει η εταιρεία. Έτσι δημιουργήθηκε ένας ολόκληρος συνοικισμός γύρω από τα μεταλλεία. Άλλο πηγάδι που είχε ανοίξει η εταιρεία βρισκόταν στην τοποθεσία «Βαγγελίστρα» και ονομαζόταν έτσι επειδή βρισκόταν κοντά στην εκκλησία της κωμόπολης που ήταν αφιερωμένη στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου. Είχε 300 μ. βάθος και είχε ανελκυστήρα, με τον οποίο ανεβοκατέβαιναν οι μεταλλωρύχοι. Πηγάδια επίσης υπήρχαν στις τοποθεσίες «Αγία Βαρβάρα» (βάθους 250 μ.), «Άγιος Γιάννης» (βάθους 150 μ., λεγόταν έτσι επειδή υπήρχε ξωκλήσι του αγίου που γιόρταζε στις 29 Αυγούστου), «Αρί Μαγαρά», δηλαδή «Σπηλιά της Μέλισσας» (εκεί υπήρχαν δύο πηγάδια βάθους 180 μ.). Υπήρχε ακόμη ένα πηγάδι ανατολικά της Μπάλιας με την ονομασία «Τερέζα». Ίσως το όνομα προερχόταν από κάποια συγγενή του Γάλλου διευθυντή των μεταλλείων. Στα μεταλλεία απασχολούνταν περί τα 15.000 άτομα, τόσο από τα γύρω χωριά όσο και Πόντιοι και Κούρδοι που είχαν εποικίσει την περιοχή.

5. Στοιχεία οικιστικής δομής

Η Μπάλια γενικότερα ήταν μία τοποθεσία με πολύ πράσινο και νερά. Όμως η ατμοσφαιρική μόλυνση από τον καπνό των μεταλλείων κατέστρεψε πολλά δέντρα και είχε αρνητικές επιπτώσεις κυρίως στα αμπέλια της περιοχής. Η εταιρεία που εκμεταλλευόταν τα μεταλλεία αναγκάστηκε να χτίσει ψηλότερες καμινάδες και να αποζημιώσει τους κατοίκους που έπαθαν ζημιές στις αμπελοκαλλιέργειες.

Οι χριστιανικοί μαχαλάδες του οικισμού ήταν ο Επάνω, ο Μεσαίος και ο Κάτω. Στην αριστερή πλευρά του Επάνω μαχαλά βρισκόταν και η συνοικία όπου κατοικούσαν οι μουσουλμάνοι του οικισμού. Εκεί, και συγκεκριμένα στο ύψωμα του Γκαγιάκ, βρισκόταν και η αρμενική συνοικία. Στις ελληνορθόδοξες συνοικίες του οικισμού βρισκόταν μία τοποθεσία η οποία ονομαζόταν «του Πανάγου οι καμάρες». Εκεί κάποιος Πανάγος είχε χτίσει πολλά δωμάτια, τα οποία ενοικίαζαν ξένοι που έρχονταν για να δουλέψουν στα μεταλλεία. Τα δωμάτια αυτά βρίσκονταν κοντά στα μεταλλεία. Υπήρχαν και άλλα σημεία στο συνοικισμό όπου ενοικιάζονταν δωμάτια, όπως «του Καρακάση οι καμάρες», «του Δημήτρη Μαμιάμη οι καμάρες» κτλ. Τα οικοδομήματα αυτά έδειχναν ομοιόμορφα και έδιναν την εντύπωση ενός ξεχωριστού συνοικισμού όπου διέμεναν οι υπάλληλοι των μεταλλείων.

Υπήρχε ένας κεντρικός δρόμος, ο οποίος διέσχιζε ολόκληρη την πόλη. Ξεκινούσε από το Μέσο μαχαλά και κατέληγε στο φρουραρχείο. Εκεί σχηματιζόταν μία πλατεία στην οποία πραγματοποιούνταν το παζάρι. Τα σπίτια του οικισμού ήταν αραιοδομημένα και χωρίζονταν συνήθως από μεγάλους κήπους. Ήταν τα περισσότερα διώροφα και πέτρινα. Στην αγορά υπήρχαν πολλά χάνια και ξενοδοχεία. Μεγάλα κτήρια ήταν το διοικητήριο και το τηλεγραφείο.

6. Στοιχεία οικονομίας

Ο μεγάλος ποταμός που περνούσε έξω από την Μπάλια ήταν ο Koca dere, ο οποίος χυνόταν στη λίμνη της Πανόρμου. Είχε πολλά ψάρια τα οποία συνήθως οι κάτοικοι αλίευαν με δυναμίτη. Κάθε Πέμπτη στην Μπάλια γινόταν μεγάλο παζάρι. Οι κάτοικοι των γύρω χωριών έφερναν και πουλούσαν τα αγροτικά προϊόντα τους. Οι μεγαλέμποροι της Μπάλιας προμηθεύονταν τα εμπορεύματά τους από την Κωνσταντινούπολη και τη Σμύρνη. Ο πληθυσμός της κωμόπολης ήταν αγροτικός και αστικός, ενώ γεωργοί ήταν κυρίως οι μουσουλμάνοι. Αυτοί δούλευαν στα κτήματα των ελληνορθοδόξων και συνήθως, ως αντάλλαγμα, έπαιρναν τη σοδειά, προσφέροντας ενοίκιο στον ιδιοκτήτη. Δούλευαν όμως και ως εργάτες στα μεταλλεία. Οι ελληνορθόδοξοι ήταν κατά βάση τεχνίτες και επαγγελματίες. Στην αγορά της πόλης τα περισσότερα μαγαζιά ήταν ιδιοκτησίες ελληνορθοδόξων. Παραδίδεται πως μόνο κατά τα έτη πριν από τη Μικρασιατική Καταστροφή είχαν αρχίσει και οι Οθωμανοί να ασχολούνται με το εμπόριο. Υπήρχε επίσης ανεπτυγμένη κτηνοτροφία. Η βασική όμως κινητήρια δύναμη της οικονομίας της περιοχής ήταν, φυσικά, τα μεταλλεία.

7. Η τελευταία περίοδος της ελληνορθόδοξης παρουσίας στην Μπάλια

Οι κάτοικοι κατά την επιστράτευση που είχαν επιβάλει οι Οθωμανοί το 1914 προσπαθούσαν να καταταγούν στο Μπελεμεντίκ (80 χλμ. Β-ΒΔ των Αδάνων) στην υπηρεσία της γερμανικής εταιρείας που είχε αναλάβει να ανοίξει εκεί σήραγγα για να περάσει η μεγάλη σιδηροδρομική γραμμή που θα ένωνε τη Βαγδάτη με την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Αρχιμηχανικός στην εταιρεία αυτή ήταν ο Νικόλαος Μαυροκορδάτος (γνωστός με το όνομα Νικόλαος Μαύρος). Αυτός φρόντιζε για τους ελληνορθόδοξους επιστρατευμένους που έφθαναν εκεί και τους έδινε θέσεις με καλή πληρωμή. Ο Μαυροκορδάτος συνελήφθη αργότερα από κεμαλικούς. Πάντως, πολλοί από τους ελληνορθόδοξους της Μπάλιας είχαν στρατολογηθεί στα περίφημα τάγματα εργασίας (amele taburu), όπου και αποδεκατίστηκαν.