1. Στοιχεία ταυτότητας – Ιστορία

Το χωριό Χριστιανοχώρι (σημ. Kadıköy) βρισκόταν σε κάμπο 3 χλμ. από τη δεξιά όχθη του Κάικου ποταμού (σημ. Bakır Çay). Ήταν 18 χλμ. βορειοανατολικά της Περγάμου, 85 χλμ. βόρεια-βορειοανατολικά της Σμύρνης και 63 χλμ. βόρεια-βορειοδυτικά της Μαγνησίας. Στα επίσημα έγγραφα αναφερόταν ως «Χριστιανοχώριον», αλλά οι μουσουλμάνοι των γύρω χωριών συνήθιζαν να το αποκαλούν «Γκιαούρκιοϊ» (χωριό των απίστων).¹ Είχε αμιγώς ορθόδοξο πληθυσμό, που φέρεται να κατοίκησε στο χωριό γύρω στα μέσα του 19ου αιώνα. Οι κάτοικοι προέρχονταν ως επί το πλείστον από τη Μυτιλήνη, αλλά και από τα γύρω χωριά της περιφέρειας Περγάμου. Ωστόσο το χωριό θεωρείται από κάποιες πηγές «αποικία της Φίλιας Λέσβου».² Οι κάτοικοι ήταν ελληνόφωνοι –το γλωσσικό τους ιδίωμα έμοιαζε με αυτό της Μυτιλήνης–, γνώριζαν όμως και την τουρκική γλώσσα, την οποία χρησιμοποιούσαν στις δοσοληψίες τους με τους τουρκόφωνους μουσουλμάνους των γειτονικών χωριών.

Το χωριό ξεριζώθηκε δύο φορές, την πρώτη μετά το τέλος των Βαλκανικών πολέμων το 1914 και τη δεύτερη –οριστικά πλέον– το 1922. Ο πρώτος υποχρεωτικός εκπατρισμός των κατοίκων του έλαβε χώρα το Σάββατο 24 Μαΐου 1914.³ Οι κάτοικοι του χωριού επέστρεψαν στις εστίες τους μετά το τέλος του Α΄ Παγκόσμιου πολέμου, με την ήττα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και την κατάληψη των δυτικών παραλίων από τον ελληνικό στρατό το Μάιο του 1919. Οι περισσότεροι Έλληνες πρόσφυγες ξαναγύρισαν στην Πέργαμο και στα χωριά της επαρχίας κατά τους μήνες Αύγουστο-Οκτώβριο 1919. Σύμφωνα με υπολογισμούς, ο αριθμός όσων τελικά επέστρεψαν ανέρχεται στα 3/4 με 3/5 των αρχικών κατοίκων.

Σε στατιστική του 1905 το χωριό εμφανίζεται να έχει μόλις 600 ορθόδοξους και 50 ξένους κατοίκους (όχι μουσουλμάνους),⁴ ενώ λίγο πριν από το 1914 οι κάτοικοί του υπολογίζονταν σε 860⁵ ή 870⁶ ή ακόμα και 1.000.⁷ Όταν αυτοί εκδιώχθηκαν, στα σπίτια εγκαταστάθηκαν 1.200 μουσουλμάνοι.⁸

2. Κοινωνία – Οικονομία

Το Χριστιανοχώρι διοικούνταν από μουχτάρη που εκλεγόταν κάθε ένα ή δύο χρόνια.⁹ Ο ίδιος ήταν και επίτροπος της εκκλησίας και του σχολείου. Το αστυνομικό τμήμα (καρακόλι) που εξυπηρετούσε το χωριό βρισκόταν στο γειτονικό μουσουλμανικό χωριό Ζάνας (3 χλμ. απόσταση). Το χωριό υπαγόταν περαιτέρω στο καϊμακαμλίκι Περγάμου, στο μουτεσαριφλίκι Μαγνησίας και στο βιλαέτι Αϊδινίου. Εκκλησιαστικά ανήκε στη δικαιοδοσία της μητρόπολης Εφέσου με έδρα μητροπολίτη τη Μαγνησία.

Το χωριό είχε αποκλειστικά γεωργικό πληθυσμό. Απλωνόταν σε εύφορο κάμπο, τον οποίο πότιζε ο Κάικος ποταμός με τους παραποτάμους του. Παρήγε σιτάρι, κριθάρι, όσπρια, βαμβάκι, σουσάμι και καλαμπόκι. Από τα προϊόντα αυτά κυρίως το βαμβάκι πωλούνταν στην Πέργαμο, όπου υπήρχαν ειδικά εργοστάσια για την επεξεργασία του. Τα υπόλοιπα προϊόντα προορίζονταν για εσωτερική κατανάλωση. Από το Χριστιανοχώρι, εξάλλου, τα γειτονικά μουσουλμανικά χωριά προμηθεύονταν τα είδη πρώτης ανάγκης. Επίσης αναφέρεται η ύπαρξη τριών νερόμυλων έξω από το χωριό.

Η εκκλησία του χωριού ήταν αφιερωμένη στη μνήμη των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης. Τα τελευταία χρόνια χτίστηκε και καμπαναριό. Στο πανηγύρι του χωριού στις 21 Μαΐου συμμετείχαν και άλλοι ορθόδοξοι από τα γειτονικά χωριά Κινίκι και Κιοσπεϊλί.

Τα σπίτια του χωριού ήταν χτισμένα με πλίνθους –οι πέτρες ήταν δύσκολο να βρεθούν στον κάμπο– και είχαν ως επί το πλείστον έναν όροφο, ενώ ήταν σκεπασμένα με πατημένο χώμα, που δεν το διαπερνούσε το νερό. Τα τελευταία χρόνια χρησιμοποιούσαν και κεραμίδια. Συνήθως είχαν βοηθητικούς χώρους στην αυλή, χτιστό φούρνο και αποθήκες.

Το σχολείο στεγαζόταν στον αυλόγυρο της εκκλησίας του Αγίου Κωνσταντίνου. Το 1905 στο Χριστιανοχώρι υπήρχε διτάξιο αρρεναγωγείο με 55 μαθητές και προϋπολογισμό 30 τουρκικών λιρών.¹⁰ Λίγο πριν από το διωγμό του 1914, το σχολείο ήταν μεικτό τετρατάξιο με 55 μαθητές, 30 μαθήτριες και δύο δασκάλους¹¹ και τα χρήματα που διέθετε η κοινότητα για τη λειτουργία του ανέρχονταν σε 175 τουρκικές λίρες. Όσα παιδιά επιθυμούσαν να συνεχίσουν την εκπαίδευσή τους, πήγαιναν στα σχολεία της Περγάμου, που απείχε με τα πόδια 2,5 ώρες.

Οι κάτοικοι του χωριού το εγκατέλειψαν την 24η Αυγούστου 1922. Όσοι δεν πρόλαβαν να φύγουν εγκαίρως αιχμαλωτίστηκαν με τραγικές συνέπειες.¹² Όσοι τελικά γλίτωσαν εγκαταστάθηκαν στο χωριό Μυχού της Λέσβου, αλλά και σε διάφορα άλλα μέρη της Ελλάδας.