1. Εισαγωγή

Στη διάρκεια του 19ου αιώνα παραγωγή καπνού δεν υπήρχε στο Αϊβαλί (Κυδωνίες). Τα καπνά που κάλυπταν τις καταναλωτικές ανάγκες της πόλης, αλλά και της ευρύτερης περιοχής της δυτικής Μικράς Ασίας, παράγονταν στις ανατολικές περιφέρειες της αυτοκρατορίας. Ειδικότερα, προς τα τέλη του αιώνα και ύστερα, τα καπνά της αυτοκρατορίας υπάγονταν στο μονοπώλιο της γαλλικής εταιρείας Régie des tabacs. Κάτω από αυτή τη συνθήκη το λαθρεμπόριο του καπνού, το «κοντραμπάντο», όπως ονομαζόταν, αναπτύχθηκε ιδιαίτερα στην περιοχή των Κυδωνιών. Παράλληλα, οι λαθρέμποροι, οι «κοντραμπατζήδες», όπως ήταν πιο γνωστοί, ασκούσαν δραστηριότητες που σχετίζονταν με τη διακίνηση όπλων και μπαρουτιού. Όμως η κύρια δραστηριότητά τους συνδεόταν με την παράνομη διακίνηση και φτηνή πώληση του καπνού. Η γαλλική εταιρεία, προκειμένου να αναχαιτίσει τη δράση τους και να περιορίσει τα διαφυγόντα κέρδη της, συγκρότησε ένα ένοπλο σώμα φυλάκων, τους «κουλτζήδες». Η συγκρότηση αυτού του σώματος επιτεύχθηκε ύστερα από συμφωνία με τις κρατικές αρχές, ώστε να μην απασχολείται ο στρατός ή οι αστυνομικές δυνάμεις με τη δίωξη του λαθρεμπορίου. Άλλωστε η καταδίωξη των κοντραμπατζήδων ήταν ιδιαίτερα δύσκολη και απασχολούσε, πριν από τη συγκρότηση των κουλτζήδων, μεγάλο τμήμα των κρατικών διωκτικών δυνάμεων χωρίς να είναι αποδοτική η δράση τους. Η γαλλική εταιρεία στρατολογούσε στο προαναφερόμενο ένοπλο σώμα κυρίως νέους που κατάγονταν από περιοχές όπου το λαθρεμπόριο ήταν σε έξαρση. Μάλιστα η αμοιβή τους ήταν ιδιαίτερα ικανοποιητική.¹

2. Οι λαθρέμποροι και η δράση τους

Η αδυναμία των διωκτικών αρχών να ανακαλύπτουν και να συλλαμβάνουν τα μέλη ομάδων κοντραμπατζήδων, όπως και οι ένοπλες συγκρούσεις τους με τα αποσπάσματα που τους καταδίωκαν, συνέβαλε στο να διαμορφωθεί στα λαϊκά στρώματα του Αϊβαλιού η μυθική εικόνα του ανίκητου και ανυπότακτου ήρωα λαθρέμπορου. Μάλιστα, στην προφορική παράδοση της περιοχής σώζονται μαρτυρίες για τη δράση λαθρεμπόρων που μετέφεραν αγωνιστές και όπλα από τις Κυδωνίες στην επαναστατημένη Ελλάδα του 1821.

Κέντρο των κοντραμπατζήδων ήταν η αγορά του Παλαιομπαχτσέ στην ενορία του Αγίου Νικολάου και η αγορά της Κάτω Χώρας. Στις συγκεκριμένες περιοχές γίνονταν συνήθως οι συμφωνίες αγοραπωλησίας των καπνών «κατσιρμά» (λαθραίων). Για τις περιπτώσεις καταδίωξής τους από τις αρχές είχαν προβλέψει σχέδια διαφυγής, αφού οι συγκεκριμένοι χώροι ήταν πολύ οικείοι σε αυτούς.

3. Διαφορετικοί τρόποι λαθρεμπορίου

Συνήθως τα λαθραία καπνά έρχονταν στην κατοχή τους με δύο τρόπους: είτε ολιγομελείς ομάδες ταξίδευαν προς την Ανατολή για να τα μεταφέρουν οι ίδιες στην πόλη, ακολουθώντας δύσβατες ορεινές διαδρομές –για να μη γίνονται εύκολα αντιληπτοί οι λαθρέμποροι και να έχουν το πλεονέκτημα της κάλυψης στην περίπτωση ένοπλης σύγκρουσης με διωκτικά αποσπάσματα–, είτε περίμεναν να τα μεταφέρουν στην πόλη μουσουλμάνοι λαθρέμποροι. Στη δεύτερη περίπτωση, πολύ συχνά, τα λαθραία μεταφέρονταν στα υπόγεια σπιτιών Αϊβαλιωτών οι οποίοι έπειτα από συνεννόηση με τους ντόπιους χριστιανούς λαθρέμπορους τα φυγάδευαν με διάφορους τρόπους, χωρίς το γεγονός να γίνεται αντιληπτό από τους μουσουλμάνους. Έπειτα τα καπνά αυτά τα μοίραζαν σε διάφορα άλλα σπίτια και έτσι ήταν πολύ δύσκολο να εντοπιστούν είτε από τους κουλτζήδες είτε από τους άλλους λαθρέμπορους. Το γεγονός αυτό πολύ συχνά προκαλούσε συμπλοκές ανάμεσα στις ντόπιες ομάδες κοντραμπατζήδων και στους άλλους λαθρέμπορους.²

4. Διάσημοι λαθρέμποροι

Στη λαϊκή μνήμη παρέμεινε έντονα χαραγμένη η δράση των πιο ξακουστών Αϊβαλιωτών κοντραμπατζήδων. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Στ. Καπούνκογλου, ο οποίος σκοτώθηκε από τους κουλτζήδες όταν επιχείρησε να περάσει λαθραία καπνά στη Μυτιλήνη, αφού πρώτα αρνήθηκε να παραδοθεί αμαχητί. Από τότε οι Αϊβαλιώτες λαθρέμποροι συνεισέφεραν στη συντήρηση της γυναίκας του και των παιδιών του, γεγονός που αποδεικνύει τη λειτουργία δικτύου αλληλοβοήθειας και αλληλεγγύης.

Ξακουστός για τη δράση του ήταν και ο Νικόλας Παγίδας. Ο ίδιος όπως και τα αδέλφια του ήταν κοντραμπατζήδες με έντονη δράση. Μάλιστα στις αρχές του 20ού αιώνα μπήκε στο σώμα των κουλτζήδων και κατάφερε να αποκτήσει αρχηγική θέση. Στη διάρκεια της θητείας του εξυπηρετούσε τα συμφέροντα των ντόπιων λαθρεμπόρων, ειδοποιώντας τους όταν έμπαιναν στο στόχαστρο των διωκτών τους. Η δράση του Παγίδα όπως και άλλων λαθρεμπόρων που κατά περιόδους θήτευαν στους κουλτζήδες έκανε τους Αϊβαλιώτες να τους ταυτίζουν με τους κλέφτες που γίνονταν αρματολοί και από αρματολοί πάλι κλέφτες.³

5. Στάση των οθωμανικών αρχών

Η στάση των οθωμανικών αρχών απέναντι στη δράση των κοντραμπατζήδων, κυρίως μετά τη συγκρότηση του σώματος των κουλτζήδων, υπήρξε ελαστική. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι αυτή οφείλεται στο γεγονός ότι επιθυμούσαν η δράση τους να περιοριστεί στα όρια του λαθρεμπορίου. Χαρακτηριστικό είναι το περιστατικό που αναφέρεται σε προφορική μαρτυρία και το οποίο συνέβη όταν σουλτάνος ήταν ο Αβδούλ Χαμίτ Β', χωρίς ακριβή χρονικό προσδιορισμό: Μια ομάδα ένοπλων κοντραμπατζήδων επιχείρησε να περάσει καπνά στην πόλη με άλογα. Η γαλλική εταιρεία έστειλε τους κουλτζήδες να τους συλλάβει, αλλά αυτό στάθηκε αδύνατο. Έτσι, οι υπεύθυνοι της εταιρείας χρημάτισαν αξιωματούχους του οθωμανικού στρατού προκειμένου να τους διώξουν. Στη συμπλοκή που ακολούθησε σκοτώθηκε ο γέρος πατέρας ενός μέλους της ομάδας. Αμέσως οι υπόλοιποι πήραν τον νεκρό και πήγαν στη μητρόπολη της πόλης όπου και διοργάνωσαν αυθόρμητη εκδήλωση διαμαρτυρίας. Μάλιστα τηλεγράφησαν στο σουλτάνο για την ανάμειξη του στρατού. Οι ενέργειες του Αβδούλ Χαμίτ Β' ήταν ενδεικτικές: Διέταξε την παραπομπή στο στρατοδικείο της Σμύρνης των αξιωματικών που χρηματίστηκαν, ενώ μετέθεσε τους στρατιώτες που μετείχαν στην επιχείρηση, όπως και το διοικητή που δεν πρόλαβε την εκδήλωση της διαμαρτυρίας, σε απομακρυσμένες περιοχές.⁴