1. Βιογραφικά στοιχεία

Ο Μιχαήλ Μέγας Κομνηνός γεννήθηκε στην Τραπεζούντα γύρω στο 1285. Ήταν γιος του αυτοκράτορα της Τραπεζούντας Ιωάννη Β' (1280-1285/1287-1297) και της Ευδοκίας Παλαιολογίνας και αδελφός του μετέπειτα αυτοκράτορα Αλεξίου Β' Μεγάλου Κομνηνού (1297-1330). Το 1297, μετά την άνοδο του αδελφού του στο θρόνο της Τραπεζούντας, ο Μιχαήλ στάλθηκε μαζί με τη μητέρα του στην Κωνσταντινούπολη. Eκεί τέθηκε υπό την προστασία του θείου του και Βυζαντινού αυτοκράτορα Ανδρόνικου Β' Παλαιολόγου (1282-1328) και δέχθηκε την κωνσταντινουπολίτικη επιρροή.¹

Στις 30 Ιουλίου 1341 ο Μιχαήλ επέστρεψε στην Τραπεζούντα και επιχείρησε να ανατρέψει την Άννα Αναχουτλού (1341-1342), χωρίς ωστόσο επιτυχία. Έτσι, στις 7 Αυγούστου συνελήφθη και τέθηκε υπό περιορισμό. Τον Μάιο του 1344 δραπέτευσε και επιχείρησε για δεύτερη φορά, επιτυχώς, με τη βοήθεια της οικογένειας των Σχολαρίων, να ανέλθει στον αυτοκρατορικό θρόνο, ανατρέποντας τον γιο του Ιωάννη Γ' Μέγα Κομνηνό (1342-1344). Ο Μιχαήλ Μέγας Κομνηνός στέφθηκε αυτοκράτορας Τραπεζούντας στις 24 Μαΐου του ίδιου έτους. Στις 13 Δεκεμβρίου 1349 ο Μιχαήλ παραιτήθηκε λόγω ασθενείας. Ο Αλέξιος Γ' Μέγας Κομνηνός (1349-1390) που τον διαδέχθηκε τον ανάγκασε να ενδυθεί το μοναχικό σχήμα, στο σπήλαιο-ναό του Αγίου Σάββα, όπου παρέμεινε για έναν χρόνο. Στη συνέχεια στάλθηκε στην Κωνσταντινούπολη μαζί με τον Μιχαήλ Σαμψών, με σκοπό να ζητήσει σε γάμο γόνο της οικογένειας των Παλαιολόγων για τον Αλέξιο Γ'. Το 1355 επιχείρησε ανεπιτυχώς να επανέλθει στο θρόνο της Τραπεζούντας και στη συνέχεια επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη. Δεν υπάρχουν στοιχεία για την περαιτέρω δράση του.

2. Άνοδος στο θρόνο

2.1. Τα γεγονότα

Στις 30 Ιουλίου του 1341 ο Μιχαήλ, με την υποστήριξη του Βυζαντινού αυτοκράτορα Ιωάννη ΣΤ' Καντακουζηνού (1341-1355), μετέβη από την Κωνσταντινούπολη στην Τραπεζούντα με τρία πολεμικά πλοία συνοδευόμενος από τους Νικήτα Σχολάρη, Γρηγόριο Μειζομάτη και άλλα μέλη της αριστοκρατίας, με σκοπό να παντρευτεί την αυτοκράτειρα Ειρήνη Παλαιολογίνα (1340), χήρα του Βασιλείου Μεγάλου Κομνηνού (1332-1340), και να αναλάβει τη διακυβέρνηση της αυτοκρατορίας. Ωστόσο πριν φτάσει στην Τραπεζούντα είχε ήδη ξεσπάσει στάση κατά της Ειρήνης, υποκινούμενη από την Άννα Αναχουτλού, κόρη του αυτοκράτορα Αλεξίου Β' Μεγάλου Κομνηνού (1297-1330), η οποία κατέληξε στην αναγκαστική παραίτηση της Ειρήνης και την άνοδο της Άννας (1341-1342) στο θρόνο.² Το βράδυ της άφιξής του στην Τραπεζούντα ο Μιχαήλ έγινε δεκτός ως αυτοκράτορας από τους άρχοντες και τον μητροπολίτη Τραπεζούντας Ακάκιο. Ωστόσο δεν αναγορεύτηκε επίσημα. Την επόμενη ημέρα ο λαός εξεγέρθηκε εναντίον του, οι Λαζοί της Άννας Αναχουτλού πυρπόλησαν τα πλοία του και σκότωσαν μέλη της ακολουθίας του. Στις 7 Αυγούστου του 1341 συνελήφθη και τέθηκε υπό περιορισμό αρχικά στο Οίναιο και έπειτα στα Λίμνια.

Το Μάρτιο του 1344 ο Μιχαήλ δραπέτευσε με τη βοήθεια του Νικήτα Σχολάρη. Ήρθε στην Τραπεζούντα στις 3 Μαΐου του ίδιου χρόνου και στις 24 ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας, ανατρέποντας τον γιο του Ιωάννη Γ', τον οποίο εξόρισε στο σπήλαιο-ναό του Αγίου Σάββα. Στην προσπάθειά του αυτή είχε στο πλευρό του και τον λαό της Τραπεζούντας, ο οποίος, αγανακτισμένος επειδή ο Ιωάννης Γ΄ Μέγας Κομνηνός (1342-1344) ανεχόταν και υπέθαλπε το καθεστώς αιχμαλωσίας του πατέρα του, που είχε επιβληθεί από την Άννα Αναχουτλού (1341-1342), μεταστράφηκε εναντίον του. Ο Μιχαήλ στέφθηκε στο ναό της Παναγίας Χρυσοκεφάλου.

2.2. Τα αίτια

Η πρώτη, αποτυχημένη προσπάθεια ανόδου του Μιχαήλ στο θρόνο και η ανάρρησή του το 1344 εντάσσονται στο πλαίσιο των διενέξεων που υπήρχαν την περίοδο εκείνη μεταξύ των μελών της αριστοκρατίας, τα οποία επιδίωκαν να αποκτήσουν εξουσία. Η αριστοκρατία της Tραπεζούντας αντιπροσωπευόταν κυρίως από δύο ομάδες, τους Σχολάριους, με κωνσταντινουπολίτικη παράδοση, και τους αυτόχθονες Αμυτζαντάριους. Οι ομάδες αυτές επιδίωκαν η καθεμία χωριστά την επιβολή της κοινωνικοπολιτικής τους ισχύος και την απόκτηση όσο το δυνατόν μεγαλύτερης πολιτικής εξουσίας.³ Η επικράτηση των Αμυτζανταρίων, μετά την άνοδο της Άννας Αναχουτλού (1341-1342), εξώθησε τους Σχολάριους σε επανειλημμένες προσπάθειες ανατροπής της, με την υποστήριξη και άλλων αριστοκρατικών οικογενειών. Οι ενέργειες των τελευταίων είχαν και τη στήριξη της Κωνσταντινούπολης, που ήταν δυσαρεστημένη από την πτώση της Ειρήνης Παλαιολογίνας (1340) και την άνοδο της Άννας Αναχουτλού, ενώ σε αυτές ενεπλάκησαν και οι δυνάμεις των Βενετών και των Γενουατών. Ο Μιχαήλ και στη συνέχεια ο γιος του Ιωάννης Γ' τέθηκαν επικεφαλής των προσπαθειών για απομάκρυνση της Άννας Αναχουτλού από το θρόνο. Οι διαμάχες ανάμεσα στις αριστοκρατικές οικογένειες συνεχίστηκαν και στα χρόνια της βασιλείας του Μιχαήλ, λόγω της εύνοιας που έδειξε ο αυτοκράτορας προς την οικογένεια των Σχολαρίων, η οποία ουσιαστικά είχε υποκινήσει και στηρίξει τις προσπάθειες ανάρρησής του στο θρόνο.

3. Βασιλεία

3.1. Εσωτερική πολιτική

Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του ο Μιχαήλ τίμησε όσους άρχοντες τον είχαν βοηθήσει στις προσπάθειές του να ανέλθει στο θρόνο της Τραπεζούντας αποδίδοντας σε αυτούς τους υψηλότερους τίτλους και αξιώματα της αυτοκρατορίας, όπως το αξίωμα του μεγάλου δουκός στον Νικήτα Σχολάρη, του μεγάλου δομέστικου στον Λέοντα Καβαζίτη, του πρωτοβεστιάριου στον Κωνσταντίνο Δωρανίτη, του σχολαρίου στον γιο του Ιωάννη, του μεγάλου λογαριαστή στον Μιχαήλ Μειζομάτη. Η εύνοια που έδειξε προς τους Σχολάριους και τις οικογένειες που τάχθηκαν με το μέρος τους προκάλεσε τη δυσαρέσκεια και την αντίδραση των Αμυτζανταρίων.

Λίγο αργότερα, τον Νοέμβριο του 1345, ο Μιχαήλ, φοβούμενος νέες εμφύλιες συγκρούσεις και συνωμοσίες εναντίον του, ακόμα και από άτομα που είχαν υποστηρίξει την ανάρρησή του στο θρόνο, διέταξε τη σύλληψη του μεγάλου δούκα Νικήτα Σχολάρη και του μεγάλου δομέστικου Λέοντος Καβαζίτη, καθώς και άλλων μελών της αριστοκρατίας, και έστειλε τον γιο του Ιωάννη στην Κωνσταντινούπολη.

3.2. Εξωτερική πολιτική

Την περίοδο της βασιλείας του ο Μιχαήλ είχε να αντιμετωπίσει, εκτός από τις εσωτερικές διαμάχες, και τις τουρκομανικές απειλές. Το 1346 Τουρκομάνοι κατέλαβαν τον Άγιο Ανδρέα και το Οίναιο, ενώ στις 29 Ιουνίου 1348 επιτέθηκαν χωρίς επιτυχία κατά της πόλης της Τραπεζούντας. Eπίσης, ο αυτοκράτορας έπρεπε να δώσει λύση και στις συγκρούσεις μεταξύ των Τραπεζούντιων και των Γενουατών εμπόρων. Από τις αρχές του 14ου αιώνα οι σχέσεις των ντόπιων κατοίκων με τους Γενουάτες εμπόρους που ήταν εγκατεστημένοι στην πόλη ήταν τεταμένες και πολλές φορές είχαν καταλήξει σε γενικευμένες συγκρούσεις. Οι βιαιότητες στις οποίες προέβησαν οι Γενουάτες –για άγνωστο λόγο– εναντίον του πληθυσμού της Χερσώνος, καθώς και η απαξιωτική συμπεριφορά τους προς τους Τραπεζούντιους οδήγησαν τους τελευταίους να πολιορκήσουν τη συνοικία τους και να σκοτώσουν μεγάλο αριθμό ατόμων.

Στη συνέχεια, το 1348, οι Γενουάτες κατέλαβαν την Κερασούντα και κατέστρεψαν τις ναυτικές δυνάμεις που είχαν σταλεί εναντίον τους,⁴ ενώ μετά τη νέα επίθεση των Τραπεζουντίων στη συνοικία των Γενουατών στάλθηκαν ιταλικές δυνάμεις προς ενίσχυση των τελευταίων. Οι νέες συνθήκες που διαμορφώθηκαν ανάγκασαν τον Μιχαήλ να συνθηκολογήσει τον Ιανουάριο του ίδιου χρόνου. Με τη συνθήκη αυτή επέτρεψε την επανεγκατάσταση των Γενουατών στο Λεοντόκαστρο, το οποίο είχαν αναγκαστεί να εγκαταλείψουν το 1316 ύστερα από συνθήκη ειρήνης που είχαν υπογράψει με τον τότε αυτοκράτορα Αλέξιο Β' Μέγα Κομνηνό (1297-1330).