1. Ανθρωπογεωγραφία

Πόλη χτισμένη σε πεδιάδα, στους βορειοανατολικούς προπόδες χαμηλών βουνών, και πάνω στο δημόσιο δρόμο Αδραμυττίου-Πανόρμου και Αδραμυττίου-Σμύρνης. Απέχει 74 χλμ. Α-ΒΑ του Αδραμυττίου, 78 χλμ. Ν-ΝΔ της Πανόρμου και 148 χλμ. ΒΑ της Σμύρνης. Η Πάνορμος θεωρούνταν ως το λιμάνι του Μπαλούκεσερ. Το 1912 επεκτάθηκε η σιδηροδρομική γραμμή από τη Σμύρνη στην Πάνορμο μέσω του Μπαλούκεσερ. Η ονομασία του οικισμού ήταν κοινή για τον ελληνορθόδοξο και το μουσουλμανικό πληθυσμό και αντίστοιχα έτσι αναφερόταν στα επίσημα εκκλησιαστικά έγγραφα, όπως και στα επίσημα οθωμανικά κρατικά έγγραφα. Πρόκειται πιθανότατα για την αρχαία πόλη «Αδριανού Θήραι».¹

Τα πληθυσμιακά στοιχεία σχετικά με το Μπαλούκεσερ του πρώιμου 20ού αιώνα παρουσιάζουν μεγάλες αποκλίσεις. Σύμφωνα με τις μαρτυρίες προσφύγων είχε 40.000 κατοίκους, αριθμός που φαίνεται υπερβολικός.² Από άλλες πηγές ο αριθμός των κατοίκων εμφανίζεται να αγγίζει μόλις τις 15.000³ ή τις 20.000.⁴ Ο αριθμός των ελληνορθόδοξων της πόλης υπολογίζεται ανάμεσα στους 1.000 και τις 2.000.⁵ Στην πόλη υπήρχε και αρμενική κοινότητα μεγαλύτερη της ελληνορθόδοξης. Πολλοί Αρμένιοι εξοντώθηκαν κατά τις σφαγές του 1914. Τη μεγάλη πλειονότητα των κατοίκων του Μπαλούκεσερ αποτελούσαν οι μουσουλμάνοι.

Από τις ελληνορθόδοξες οικογένειες οι περισσότερες ήταν τουρκόφωνες. Υπήρχαν όμως και ελληνόφωνοι, οι οποίοι στην πλειονότητά τους ήταν έποικοι από την Αρτάκη και την Πάνορμο. Όταν η πρώτη καταστράφηκε από πυρκαγιά (μάλλον τη δεκαετία του 1860) αρκετοί από τους κατοίκους της πήγαν στην Πάνορμο. Όταν και η Πάνορμος καταστράφηκε από πυρκαγιά κατά τη δεκαετία του 1880 κάτοικοι τόσο της τελευταίας όσο και έποικοι Αρτακηνοί μετανάστευσαν στο Μπαλούκεσερ. Υπήρχαν επίσης και έποικοι από την Ήπειρο (από τα Ιωάννινα και τα Ζαγοροχώρια), οι οποίοι ασχολούνταν κυρίως με την αρτοποιία. Από τις 350 ελληνορθόδοξες οικογένειες μόνο γύρω στις 50 ήταν ελληνόφωνες. Τουρκικά γνώριζαν πάντως όλοι – εξάλλου η εκμάθησή τους ήταν υποχρεωτική στα εκπαιδευτήρια της πόλης. Στην εκκλησία η θεία λειτουργία διεξαγόταν στα ελληνικά, αρκετές φορές όμως ο ιερέας εξηγούσε το Ευαγγέλιο στα τουρκικά στους ηλικιωμένους τουρκόφωνους, οι οποίοι δεν μπορούσαν να το καταλάβουν. Τα παιδιά πάντως των τουρκόφωνων μάθαιναν στο σχολείο ελληνικά και τα χρησιμοποιούσαν ολοένα και περισσότερο. Οι Αρμένιοι της πόλης ήταν και αυτοί τουρκόφωνοι. Κάποιοι ήταν ντόπιοι αλλά και έποικοι από το Σόμα, τη Σμύρνη και την Κωνσταντινούπολη.

2. Διοικητική και εκκλησιαστική εξάρτηση

Το Μπαλούκεσερ ήταν έδρα τόσο του καϊμακαμλικίου (kaymakamlık) του Μπαλούκεσερ, του βιλαετίου (valılık) της Προύσας, όσο και του ομώνυμου μουτεσαριφλικίου (mutasarrıflık), το οποίο παλαιότερα υπαγόταν στη διοικητική περιφέρεια της Προύσας, κατά τα τελευταία έτη όμως πριν από τη Μικρασιατική Καταστροφή αποτέλεσε ανεξάρτητο μουτεσαριφλίκι υπαγόμενο απευθείας στην Κωνσταντινούπολη. Στο μουτεσαριφλίκι του Μπαλούκεσερ υπάγονταν 9 καϊμακαμλίκια: του Μπαλούκεσερ, του Πίγαδιτς, του Σιντιργί, του Αϊβαλιού, του Αδραμυττίου, της Αρτάκης, του Γκιονέν, του Κεμέρ (Μπουρχανιέ) και της Πανόρμου.

Το Μπαλούκεσερ είχε δημαρχία. Ο δήμαρχος (belediye reisi) ήταν πάντοτε μουσουλμάνος, αλλά στο δημοτικό συμβούλιο συμμετείχαν και ελληνορθόδοξοι, όπως και Αρμένιοι. Μετά την επανάσταση των Νεοτούρκων και την εθνικιστική εκτροπή της οι εκπρόσωποι των κοινοτήτων αυτών εκτοπίστηκαν από το δημοτικό συμβούλιο. Η ελληνορθόδοξη κοινότητα είχε επικεφαλής έναν μουχτάρη (muhtar), ενώ λειτουργούσε και εφοροεπιτροπή, η οποία είχε υπό την εποπτεία της τις λειτουργίες του σχολείου και της εκκλησίας.⁶

Το Μπαλούκεσερ υπαγόταν εκκλησιαστικά στη μητρόπολη Κυζίκου, με έδρα την Αρτάκη. Ο μητροπολίτης Κυζίκου είχε έναν αρχιερατικό επίτροπο στο Μπαλούκεσερ, ο οποίος εξυπηρετούσε τους ελληνορθόδοξους του οικισμού όσον αφορά την έκδοση αδειών βαπτίσεων και γάμων, κτλ.

Στο Μπαλούκεσερ λειτουργούσαν ακόμα δημοτικό νοσοκομείο, ταχυδρομείο, δικαστήρια, αγροτική τράπεζα, κυβερνείο κ.ά. Επίσης το Μπαλούκεσερ ήταν έδρα τουρκικού στρατιωτικού σώματος, γι’ αυτό και υπήρχαν μεγάλοι στρατώνες, οι οποίοι χρησιμοποιήθηκαν και από τον ελληνικό στρατό την περίοδο της εκεί παρουσίας του.

3. Θρησκεία – εκπαίδευση

Η ελληνορθόδοξη κοινότητα διέθετε μία εκκλησία αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου, η οποία γιόρταζε στις 15 Αυγούστου. Το 1898, με το μεγάλο σεισμό που έπληξε την πόλη και την πυρκαγιά που ακολούθησε, η εκκλησία καταστράφηκε. Η εκκλησία αντικαταστάθηκε από ξύλινο παράπηγμα, στο οποίο τελούσαν οι χριστιανοί τα θρησκευτικά τους καθήκοντα. Μόλις το 1918 άρχισε να χτίζεται νέα μεγάλη εκκλησία, η οποία όμως δεν αποπερατώθηκε λόγω των γεγονότων που ακολούθησαν. Κάθε χρόνο έφερναν στην εκκλησία για προσκύνημα το εικόνισμα της Παναγιάς της Φανερωμένης από την ομώνυμη μονή της Αρτάκης.

Στην ίδια αυλή με την εκκλησία βρισκόταν και το σχολείο της ελληνορθόδοξης κοινότητας, στο οποίο συστεγάζονταν αρρεναγωγείο, παρθεναγωγείο και νηπιαγωγείο. Το κτήριο ήταν ένα μεγάλο, ξύλινο διώροφο οικοδόμημα με υπόγειο. Ήταν πεντατάξιο με 10 δωμάτια και μία μεγάλη αίθουσα τελετών. Στην αίθουσα αυτή είχε δοθεί μεγάλη χοροεσπερίδα κατά τη διάρκεια της κατοχής της περιοχής από τον ελληνικό στρατό, παρόντων των στρατηγών Ιωάννου και Παρασκευοπούλου. Το 1905 το αρρεναγωγείο είχε 120 μαθητές και δύο δασκάλους, το παρθεναγωγείο 55 μαθήτριες και μία παρθεναγωγό και το νηπιαγωγείο 90 νήπια και μία νηπιαγωγό. Ο ετήσιος προϋπολογισμός των εκπαιδευτικών καταστημάτων για το 1905 ανερχόταν σε 4.560 γρόσια, τα οποία προέρχονταν από συνδρομές των κατοίκων και του εκκλησιαστικού ταμείου. Και το σχολείο της κοινότητας είχε καταστραφεί από το σεισμό και την πυρκαγιά του 1898, ξαναχτίστηκε όμως εκ βάθρων από συνδρομές των κατοίκων. Ακριβώς απέναντι από την εκκλησία και το σχολείο –τους χώριζε ένας τοίχος– υπήρχαν τα αντίστοιχα οικοδομήματα (εκκλησία και σχολείο) της αρμενικής κοινότητας.

Στο Μπαλούκεσερ υπήρχαν περίπου 40 τζαμιά. Υπήρχε ένα μεγάλο τζαμί με 5 τρούλους που χτίστηκε κατά την περίοδο της βασιλείας του Αμπντούλ Χαμίτ. Ήταν γνωστό ως «Πασά τζαμί». Κατά την περίοδο της ελληνικής κατοχής οι κάτοικοι σχεδίαζαν να το μετατρέψουν σε εκκλησία αφιερωμένη στον Άγιο Νικόλαο. Υπήρχαν επίσης στην πόλη διδασκαλείο (dârı muallem) και λύκειο (idadîyemektebi). Στα επιβλητικά αυτά εκπαιδευτικά κτήρια φοιτούσαν μουσουλμάνοι οι οποίοι έρχονταν ακόμα και από τα βάθη της Ανατολίας.

4. Στοιχεία οικιστικής δομής

Τα τουρκικά σπίτια του Μπαλούκεσερ βρίσκονταν στον κάμπο, ενώ τα ελληνικά και τα αρμενικά ήταν χτισμένα σε ελαφρό ύψωμα. Πάνω από την ελληνική συνοικία βρισκόταν ένα πυροβολείο (tophane), όπου υπήρχε ένα οπισθογεμές κανόνι που έριχνε κανονιές κατά τη διάρκεια του Ραμαζανιού. Οι δρόμοι της πόλης ήταν αμαξιτοί και τη συνέδεαν με άλλες πόλεις της περιοχής όπως το Σιντιργί, το Μπαλάτ, την Μπάλια κτλ. Τη νύχτα φωτίζονταν με λάμπες πετρελαίου που τις άναβε ειδικός υπάλληλος, ο πεσβάντης (φύλακας της αγοράς). Το Μπαλούκεσερ είχε πολλές συνοικίες (μαχαλάδες, τουρκ. mahalle). Η ελληνική συνοικία υποδιαιρούνταν σε μικρότερους μαχαλάδες: α) Αλή Φακίρ μαχαλεσί β) Καράογλαν μαχαλεσί (σε αυτούς τους δύο μαχαλάδες κατοικούσαν και Αρμένιοι) γ) Χαστάχανε μαχαλεσί (μαχαλάς του νοσοκομείου, όπου βρισκόταν το τουρκικό νοσοκομείο). Σε αυτόν το μαχαλά αυτόν κατοικούσαν ελληνορθόδοξοι, Αρμένιοι και μουσουλμάνοι. δ) Τόπχανε μαχαλεσί (= μαχαλάς του πυροβολείου), όπου επίσης έμεναν Αρμένιοι, και ε) Σαάτχανε μαχλεσί (= μαχαλάς του ρολογιού, επειδή υπήρχε εκεί πύργος με ρολόι). Ο Σαάτχανε μαχαλεσί ήταν κατά βάση μουσουλμανικός, διέμεναν όμως εκεί και λίγοι ελληνορθόδοξοι.

Η ύδρευση της ελληνικής και της αρμενικής συνοικίας ήταν ιδιαίτερα δύσκολη γιατί βρίσκονταν σε ανηφορικό σημείο, ενώ και οι βρύσες τους ήταν λιγοστές. Στις αυλές μάλιστα των σπιτιών υπήρχαν στέρνες για να συγκεντρώνουν το βρόχινο νερό από τα λούκια της στέγης. Αντίθετα στους τουρκικούς μαχαλάδες το νερό ήταν άφθονο και υπήρχαν πολλές χτιστές βρύσες. Τα σπίτια της πόλης ήταν λιθόχτιστα και πυκνοδομημένα. Τα περισσότερα ήταν διώροφα. Υπήρχαν και αρκετά ξύλινα που ήταν όμως παλιότερα. Πολλά από τα ξύλινα σπίτια της πόλης είχαν καεί σε πυρκαγιά, το 1898, η οποία προκλήθηκε ύστερα από σεισμό. Οι στέγες των σπιτιών είχαν κεραμίδια, ενώ κάποια από αυτά είχαν ξύλινα μπαλκόνια. Σε όλα τα σπίτια υπήρχαν αυλές με μουριές, αφού οι περισσότεροι κάτοικοι ασχολούνταν με τη σηροτροφία.

5. Στοιχεία οικονομίας

Το Μπαλούκεσερ ήταν χτισμένο σε εύφορη πεδιάδα και είχε ανεπτυγμένη γεωργική παραγωγή: άφθονα δημητριακά, αφιόνι (όπιο), βαμβάκι, σουσάμι, μποστάνια (περίφημα ήταν τα πεπόνια του χωριού Χασάν-μπεη που πήγαιναν στα ανάκτορα του σουλτάνου) κτλ. Κάθε Τρίτη γινόταν μεγάλο παζάρι, στο οποίο συγκεντρώνονταν οι κάτοικοι 40 πλησιόχωρων μουσουλμανικών χωριών. Οι κάτοικοι των ελληνορθόδοξων χωριών και κωμοπόλεων σπάνια συμμετείχαν στο παζάρι του Μπαλούκεσερ, καθώς είχαν τα δικά τους παζάρια. Οι καταστηματάρχες αυτών των κωμοπόλεων αγόραζαν εμπορεύματα από την αγορά του Μπαλούκεσερ. Οι ελληνορθόδοξοι του Μπαλούκεσερ ήταν έμποροι αλεύρων, μαραγκοί, τσαγκάρηδες, φουρνάρηδες, μπακάληδες, έμποροι υφασμάτων. Τα ίδια περίπου επαγγέλματα επαγγέλλονταν και οι Αρμένιοι, οι οποίοι όμως ασχολούνταν και με τραπεζιτικές εργασίες (σαράφηδες = αργυραμοιβοί). Ήταν επίσης και καλοί σιδεράδες. Οι ελληνορθόδοξοι δεν ασχολούνταν με τη γεωργία. Αυτή ελεγχόταν από το μουσουλμανικό στοιχείο. Οι ελληνορθόδοξοι ασχολούνταν μόνο με τη σηροτροφία. Τα κουκούλια τα πουλούσαν στην Προύσα μία λίρα την οκά. Το σημαντικότερο προϊόν της πόλης, το οποίο μάλιστα και πωλούνταν στην Κωνσταντινούπολη, το Αδραμύττιο, την Αρτάκη και το Αϊβαλί, ήταν το αλεύρι. Υπήρχαν στην πόλη 4 αλευρόμυλοι. Οι ελληνορθόδοξοι έμποροι του Μπαλούκεσερ προμηθεύονταν εμπορεύματα από τις αγορές της Σμύρνης, της Προύσας και της Κωνσταντινούπολης. Επίσης είχαν πολλές συναλλαγές με τα μεταλλεία της Μπάλια, τα οποία προμήθευαν με τρόφιμα. Λάδι αγόραζαν από το Αδραμύττιο και το Αϊβαλί.

6. Εγκατάσταση

Ο πρώτος διωγμός των κατοίκων έγινε το 1914. Αρκετές οικογένειες είχαν εγκαταλείψει την πόλη ήδη από τότε. Μετά την υποχώρηση του ελληνικού στρατού το 1922 λίγοι από τους εναπομείναντες ελληνορθόδοξους κατοίκους του Μπαλούκεσερ γλίτωσαν τη σφαγή. Οι περισσότεροι εκτελέστηκαν από τους τσέτες. Οι πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν κυρίως στη Νέα Ιωνία και στον Πειραιά.