Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία

αναλυτική αναζήτηση

 ΙΔΡΥΜΑ ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ
z
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Αναζήτηση με το γράμμα ΑΑναζήτηση με το γράμμα ΒΑναζήτηση με το γράμμα ΓΑναζήτηση με το γράμμα ΔΑναζήτηση με το γράμμα ΕΑναζήτηση με το γράμμα ΖΑναζήτηση με το γράμμα ΗΑναζήτηση με το γράμμα ΘΑναζήτηση με το γράμμα ΙΑναζήτηση με το γράμμα ΚΑναζήτηση με το γράμμα ΛΑναζήτηση με το γράμμα ΜΑναζήτηση με το γράμμα ΝΑναζήτηση με το γράμμα ΞΑναζήτηση με το γράμμα ΟΑναζήτηση με το γράμμα ΠΑναζήτηση με το γράμμα ΡΑναζήτηση με το γράμμα ΣΑναζήτηση με το γράμμα ΤΑναζήτηση με το γράμμα ΥΑναζήτηση με το γράμμα ΦΑναζήτηση με το γράμμα ΧΑναζήτηση με το γράμμα ΨΑναζήτηση με το γράμμα Ω

Τορνίκιοι (Τορνίκες)

Συγγραφή : Στουραϊτης Ιωάννης (25/7/2005)

Για παραπομπή: Στουραϊτης Ιωάννης, «Τορνίκιοι (Τορνίκες)», 2005,
Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία
URL: <http://www.ehw.gr/l.aspx?id=6464>
Τορνίκιοι (Τορνίκες) (7/3/2007 v.1) Tornikios family (15/1/2007 v.1) 
 

1. Γενικές πληροφορίες για την οικογένεια

Η οικογένεια των Τορνικίω1 ήταν αρμενικής καταγωγής και αποτελούσε κλάδο του αρμενικού αριστοκρατικού οίκου του Ταρόν.2 Ωστόσο, έχει υποστηριχθεί και η άποψη ότι ένας κλάδος της είχε γεωργιανή καταγωγή.3 Ιδρυτής της θεωρείται ένας απόγονος της αρμενικής πριγκιπικής οικογένειας των Ταρονιτών. Ο Αρμένιος πρίγκιπας Αμπού Γκανέμ (Abu Ghanim ή Apoganem), αδελφός του πρίγκιπα του Ταρόν, ο οποίος είχε γίνει δεκτός στο Βυζάντιο στις αρχές του 10ου αιώνα και είχε λάβει αρχικά τον τίτλο του πρωτοσπαθαρίου και αργότερα του πατρικίου,4 είχε ένα γιο, ονόματι Τορνίκ (T‘ornik), ο οποίος έλαβε επίσης τον τίτλο του πατρικίου. Μετά το θάνατό του, η γυναίκα του με τον γιο του Νικόλαο εγκαταστάθηκαν στην Κωνσταντινούπολη με πρωτοβουλία του αυτοκράτορα Ρωμανού Α΄ Λακαπηνού (920-944) και έτσι άρχισε η πορεία της οικογένειας στην πολιτική σκηνή της βυζαντινής αριστοκρατίας. Το όνομα Τορνίκ, που είναι υποκοριστικό της αρμενικής λέξης τορν (t‘orn) και σημαίνει εγγονός, οι Βυζαντινοί το απέδωσαν Τορνίκιος ή Τορνίκης.5

Από τα μέσα του 10ου αιώνα μέλη της οικογένειας άρχισαν να διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στις πολιτικές εξελίξεις της αυτοκρατορίας, ενώ από τα τέλη του αιώνα αυτού καθώς και στη διάρκεια του 11ου αιώνα εμφανίζονται να κατέχουν υψηλά στρατιωτικά αξιώματα και να πρωταγωνιστούν σε σημαντικά στρατιωτικά και πολιτικά γεγονότα. Από το 12ο αιώνα και κατά την Ύστερη Βυζαντινή περίοδο οι Τορνίκιοι κατείχαν κατά κύριο λόγο πολιτικά αξιώματα, ενώ το 13ο αιώνα η οικογένεια απέκτησε ιδιαίτερο ρόλο, λόγω των επιγαμιών με μέλη άλλων σημαντικών αριστοκρατικών οικογενειών, κατά κύριο λόγο των Παλαιολόγων.

2. Οι Τορνίκιοι στη Μέση Βυζαντινή περίοδο

Τα πρώτα μέλη της οικογένειας που διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στα πράγματα της αυτοκρατορίας ήταν ο Νικόλαος Τορνίκιος, γιος του πατρικίου Τορνίκ, και ένας Λέων Τορνίκιος, για τον οποίο έχει υποστηριχθεί η άποψη ότι μπορεί επίσης να ήταν γιος του Τορνίκ.6 Και ο Νικόλαος και ο Λέων αναφέρονται ως υποστηρικτές του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Ζ΄ Πορφυρογέννητου, όταν ο τελευταίος, το 945, παραμέρισε τους δύο γιους του συναυτοκράτορα Ρωμανού Α΄ Λακαπηνού και ανέλαβε μόνος του την εξουσία.7 Ο επόμενος Τορνίκιος που αναφέρουν οι πηγές είναι ο Ιωάννης, ο οποίος διαδραμάτισε πρωταγωνιστικό ρόλο το 976-979 στην καταστολή της στάσης του δούκα της Μεσοποταμίας Βάρδα Σκληρού εναντίον του αυτοκράτορα Βασιλείου Β΄ (976-1025).

Ο Ιωάννης ήταν υπήκοος του πρίγκιπα της Ιβηρίας, Δαβίδ του Ταό, και φαίνεται να είχε γεωργιανές ρίζες, ενώ παραμένει αδιευκρίνιστο αν είχε κάποια σχέση με τους προαναφερθέντες Τορνικίους.8 Ο Ιωάννης φέρεται να είχε αποσυρθεί για κάποιο μικρό διάστημα στο Άγιον Όρος, αλλά στη συνέχεια, περίπου στα τέλη του 978, κλήθηκε από τον αυτοκράτορα Βασίλειο Β΄ με σκοπό να μεσολαβήσει στο Δαβίδ του Ταό και να εξασφαλίσει τη στρατιωτική του υποστήριξη για λογαριασμό του αυτοκράτορα. Η διπλωματική του αποστολή στέφθηκε με απόλυτη επιτυχία. Την άνοιξη του 979 επέστρεψε στα βυζαντινά εδάφη επικεφαλής 12.000 Ιβήρων ιππέων και συνέβαλε καίρια στην ήττα του στασιαστή από τα αυτοκρατορικά στρατεύματα υπό το δομέστικο των σχολών της Ανατολής,Βάρδα Φωκά, στις 24 Μαρτίου του 979.9

Οι συγγενείς του Ιωάννη Τορνίκη έλαβαν στρατιωτικά αξιώματα στην υπηρεσία του Βυζαντινού αυτοκράτορα. Έτσι σε μια σφραγίδα, που διατηρείται στο Μουσείο του Ερμιτάζ (στην Αγία Πετρούπολη), αναφέρεται ένας στρατηγός Τορνίκιος Varazvače, ο οποίος φέρει το ίδιο όνομα με τον αδελφό του Ιωάννη Τορνικίου.10 Ο Βυζαντινός ιστορικός Ιωάννης Σκυλίτσης παραδίδει επίσης κάποιον Βαρασβατζέ (Varazvače) με την επονομασία Ίβηρας, ο οποίος διατέλεσε κυβερνήτης της Έδεσσας στα ανατολικά της Μικράς Ασίας περίπου το 1038.11 Ένας άλλος Τορνίκιος, ονόματι Κοντολέων, αναφέρεται επίσης ως κατεπάνω Ιταλίας το 1017.12

Ο σημαντικότερος εκπρόσωπος της οικογένειας τον 11ο αιώνα είναι ο Λέων Τορνίκιος, ο οποίος καταγόταν από την Αδριανούπολη, ήταν ανιψιός του Κωνσταντίνου Θ΄ Μονομάχου (1042-1055) και διεκδίκησε ακόμη και το θρόνο της αυτοκρατορίας. Για τη σταδιοδρομία του έχουμε λιγοστές και συγκεχυμένες πληροφορίες. Είναι βέβαιο ότι διακρίθηκε σε υψηλόβαθμα στρατιωτικά αξιώματα, ενώ τιμήθηκε και με τον ανώτερο τίτλο του πατρικίου. Σύμφωνα με το Βυζαντινό ιστορικό Μιχαήλ Ατταλειάτη, πριν από τη στάση του εναντίον του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Θ΄ Μονομάχου διατέλεσε στρατηγός της Μελιτηνής. Σύμφωνα με το λόγιο Μιχαήλ Ψελλό όμως, ο οποίος περιγράφει το Λέοντα ως ένα δυνατό, υπερήφανο και φιλόδοξο άνδρα, υπήρξε κυβερνήτης της Ιβηρίας.13 Επίσης έχει διατυπωθεί η άποψη ότι διατέλεσε δομέστικος των σχολών της Δύσεως.14 Κατά τη διάρκεια της διακυβέρνησής του, υποστηρικτές του στη γενέτειρά του Μακεδονία προέβησαν σε οργανωμένη στάση εναντίον του Κωνσταντίνου Θ΄ Μονομάχου. Το Σεπτέμβριο του 1047, στην περιοχή της Αδριανούπολης, οι στασιαστές προκάλεσαν μεγάλη αναστάτωση και έφτασαν πολύ κοντά στην κατάληψη της Κωνσταντινούπολης. Τελικά, η στάση απέτυχε και ο Λέων Τορνίκιος τιμωρήθηκε με τύφλωση τα Χριστούγεννα του 1047 στην Κωνσταντινούπολη και πιθανόν λίγο αργότερα πέθανε.

Το 1071 στη μάχη του Μαντζικέρτ αναφέρεται ένας Τορνίκιος Κοτέρτζης επικεφαλής ενός σώματος Ούζων. Το 1078, ενώ βρισκόταν σε εξέλιξη η διαμάχη των στρατηγών της αυτοκρατορίας για την άνοδο στο θρόνο, εμφανίζεται ένας Πέτρος Τορνίκιος να πολεμά υπό το στρατηγό Αλέξιο Κομνηνό, υποστηρικτή του μετέπειτα αυτοκράτορα Νικηφόρου Γ΄ Βοτανειάτη, ενάντια στον αντίπαλο του Βοτανειάτη, στρατηγό Βασιλάκη.15 Πρόκειται πιθανότατα για μέλος της οικογένειας του Λέοντος Τορνικίου, καθώς αναφέρεται ως Μακεδών, ένδειξη ότι ανήκε στον κλάδο της οικογενείας των Τορνικίων που είχε εγκατασταθεί στην περιοχή της Αδριανούπολης.

Στο α΄ μισό του 12ου αιώνα η οικογένεια χάνεται προσωρινά από το προσκήνιο για να επανέλθει προς τα τέλη του αιώνα, όταν άρχισε η πορεία προς την ακμή της στην Ύστερη περίοδο. Ο πιο γνωστός εκπρόσωπος την εποχή αυτή ήταν ο Γεώργιος Τορνίκης,16 ο οποίος διατέλεσε δάσκαλος ψαλμών και ευαγγελίων στην Κωνσταντινούπολη και διακρίθηκε στα εκκλησιαστικά αξιώματα, αρχικά ως υπομνηματογράφος στην πατριαρχική γραμματεία και κατόπιν ως μητροπολίτης Εφέσου (1155). Ο Γεώργιος Τορνίκης υπήρξε δραστήριος κληρικός, υποστήριξε την Ένωση των Εκκλησιών, με την προϋπόθεση ότι την πρωτοκαθεδρία θα διατηρούσε η Κωνσταντινούπολη, ασχολήθηκε ενεργά με τα γράμματα και άφησε πλούσιο συγγραφικό έργο, στο οποίο ιδιαίτερο βάρος από πλευρά ιστορικών πληροφοριών έχουν κυρίως οι επιστολές, όπου αναφέρονται πλήθος στοιχείων για τη ζωή και τα πρόσωπα της σύγχρονης Εφέσου.17

3. Οι Τορνίκιοι στην Ύστερη Βυζαντινή περίοδο

Από τα τέλη του 12ου αιώνα οι εκπρόσωποι της οικογένειας των Τορνικίων καταλαμβάνουν υψηλά πολιτικά αξιώματα και αναμειγνύονται ενεργά στις πολιτικές εξελίξεις.

Στο τελευταίο τρίτο του αιώνα ξεχωρίζουν ο Δημήτριος Τορνίκης, ο οποίος έλαβε τα αξιώματα του λογοθέτη του δρόμου και του κριτή του βήλου και ο γιος του Κωνσταντίνος, ο οποίος διατέλεσε έπαρχος Κωνσταντινουπόλεως επί Αλεξίου Γ΄ Αγγέλου (1195-1203) και μετά το θάνατο του πατέρα του (μάλλον το 1201) λογοθέτης του δρόμου.18 Ο δεύτερος γιος του Ευθύμιος υπήρξε διάκονος και συγγραφέας ποιημάτων και ρητορικών λόγων.19 Μετά την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους το 1204, η οικογένεια μεταφέρθηκε στη Νίκαιας, έδρα της ομώνυμης αυτοκρατορίας. Ο γιος του Κωνσταντίνου, Δημήτριος Τορνίκης, υπήρξε μεσάζων στην αυλή της Νίκαιας επί Θεοδώρου Α΄ Λασκάρεως (1204-1222), όπου διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο, ενώ νυμφεύτηκε και την ανιψιά του μεγάλου δομέστικου, Aνδρόνικου Παλαιολόγου.

Ο γιος του Δημητρίου Κωνσταντίνος Τορνίκιος διατέλεσε μέγας πριμικήριος επί Ιωάννη Γ΄ Βατάτζη (1222-1254), αξίωμα που έχασε επί Θεοδώρου Β΄ Λασκάρεως (1254-1258), όταν έπεσε προσωρινά σε δυσμένεια, λόγω και της συγγένειάς του με τους Παλαιολόγους.20 Επανήλθε στο προσκήνιο όμως μετά το θάνατο του αυτοκράτορα, όταν η κόρη του παντρεύτηκε το μέγα δομέστικοΙωάννη Παλαιολόγο, αδελφό του Μιχαήλ H΄ (1259-1282), και μετά το 1259 έλαβε τον ανώτερο τίτλο του σεβαστοκράτορα. Η δεύτερη κόρη του παντρεύτηκε τον Ιωάννη Άγγελο, γιο του Μιχαήλ Β΄ (1231-1271) της Ηπείρου. Μετά την ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Βυζαντινούς (1261), οι Τορνίκιοι επέστρεψαν στην πρωτεύουσα, όπου ο Κωνσταντίνος εμφανίστηκε το 1264 ως έπαρχος της πόλης,21 ενώ το 1266 ως κεφαλατικεύων (κεφαλή) στη Θεσσαλονίκη.22

Ο Ιωάννης Τορνίκης, ο οποίος αναφέρεται το 1258 ως δούκας του θέματος Θρακησίων, θεωρείται αδελφός του σεβαστοκράτορα Κωνσταντίνου,23 ενώ έχει διατυπωθεί και η άποψη ότι ήταν γιος του.24 Αδελφός του σεβαστοκράτορα Κωνσταντίνου θεωρείται επίσης και ένας Ανδρόνικος Τορνίκης Κομνηνός, για τον οποίο γνωρίζουμε ότι το 1259 ήταν μεσάζων και ότι πέθανε σε μια επιδημία πανώλης.25

Το 14ο αιώνα ξεχωρίζουν ο Κωνσταντίνος Τορνίκης Παλαιολόγος, ο οποίος αναφέρεται το έτος 1326 να κατέχει το αξίωμα του μεγάλου δρουγγαρίου της βίγλης και ο γιος του –πιθανότατα– Δημήτριος Τορνίκης Παλαιολόγος, ο οποίος στο διάστημα 1337-1339 διατέλεσε επίσης μέγας δρουγγάριος της βίγλης και κεφαλατικεύων στην Κωνσταντινούπολη.26 Ο Ανδρόνικος Τορνίκης Κομνηνός Δούκας Παλαιολόγος διατέλεσε παρακοιμώμενος επί Ανδρονίκου Β΄ Παλαιολόγου (1282-1328) και ανέπτυξε έντονη διπλωματική δραστηριότητα. Το 1325 φέρεται να πρωταγωνιστεί στις διαπραγματεύσεις για το γάμο του Ανδρονίκου Γ΄ με την πριγκίπισσα Άννα της Σαβοΐας, ενώ λίγο αργότερα επισκέφθηκε τη Σερβία ως απεσταλμένος του αυτοκράτορα. Προς το τέλος της ζωής του (μετά το 1328) έγινε μοναχός. Την ίδια περίοδο περίπου (1320) αναφέρεται και ο μέγας κονόσταυλος Μιχαήλ Τορνίκης, ο οποίος λειτουργούσε ως σύμβουλος στο πλευρό του Ανδρονίκου Β΄ κατά τη διαμάχη του με τον εγγονό του Ανδρόνικο Γ΄.27

1. PLP 12 = (Prosopographisches Lexikon der Palaiologenzeit 12, επιμ. Trapp E., Wien 1992), αρ. 29114 - 29140.

2. Adontz, N., “Les Taronites à Byzance”, Byzantion 11 (1936), σελ. 31· Akinean, N., Untersuchungen zur Geschichte der armenischen Literatur IV (azgayin matenadaran 145) (Wien 1938), σελ. 49-88.

3. Peeters, P., “Un colophon géorgien de Tornik le Moine”, Analecta Bollendiana 50 (1932), σελ. 358-371· Constantine Porphyrogenitus, De adminstrando Imperio, Jenkins, R.J.H. (επιμ.) (London 1962), 175.

4. Constantine Porphyrogenitus, De adminstrando Imperio, Jenkins, R.J.H. (επιμ.) (London 1962), 43. 54-177.

5. Constantine Porphyrogenitus, De adminstrando Imperio, Jenkins, R.J.H. (επιμ.) (London 1962), 43.100 και 43.136.

6. Adontz, N., “Les Taronites à Byzance”, Byzantion 11 (1936), σελ. 31.

7. Ioannis Scylitzae, Synopsis Historiarum, Thurn, I. (επιμ.) (Corpus Fontium Historiae Byzantinae, series Berolinensis, Berlin 1973), 236.80-89, Theophanus Continuatus, Bekker, I. (επιμ.) (Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonnae 1838), 437.1-10.

8. Oxford Dictionary of Byzantium 3 (1991), σελ. 2096-2097, βλ. λ. “Tornikios”, “Tornikios Euthymios” και “Tornikios George” (Al. Kazhdan).

9. Peeters, P., “Un colophon géorgien de Tornik le Moine”, Analecta Bollendiana 50 (1932), σελ. 20-22· Histoire de la Gèorgie, μτφρ. από γεωργιανά Brosset, Μ., τομ. I (St. Petersburg 1849-1850), σελ. 293.

10. Oxford Dictionary of Byzantium 3 (1991), σελ. 2096, βλ. λ. “Tornikios” (Al. Kazhdan).

11. Ioannis Scylitzae, Synopsis Historiarum, Thurn, I. (επιμ.) (Corpus Fontium Historiae Byzantinae, series Berolinensis, Berlin 1973),  403.33. Στο τμήμα όπου περιγράφονται τα γεγονότα επί Ρωμανού Αργυρού.

12. Adontz, N., “Les Taronites à Byzance”, Byzantion 11 (1936), σελ. 32.

13. Oxford Dictionary of Byzantium 3 (1991), σελ. 2097-2098, βλ. λ. “Tornikios Leo” (Brand, C.M.)· Adontz, N., “Les Taronites à Byzance”, Byzantion 11 (1936), σελ. 33-34.

14. Cheynet, J.-C., “Nouvelle hypothèse à propos du domestique d’Occident citè sur une croix du Musée de Genève”, ByzSlav 42 (1981), σελ. 196-202.

15. Adontz, N., “Les Taronites à Byzance”, Byzantion 11 (1936), σελ. 35.

16. Oxford Dictionary of Byzantium 3 (1991), σελ. 2097, βλ. λ. “Tornikios George” (Al. Kazhdan).

17. Darrouzès, J., Georges et Dèmètrios Tornikes, Lettre set discours (Paris 1970)· Browning, R., “The Patriarchal School at Constantinople in the twelfth Century”, Byzantion 32 (1962), σελ. 34-37.

18. Schmalzbauer, G., “Die Tornikioi in der Palaiologenzeit”, JÖB 18 (1969), σελ. 117.

19. Darrouzès, J., “Les discours d’Euthyme Tornikès”, REB 26 (1968), σελ. 53-117.

20. Georgii Acropolitae, Annales, στο Heisenberg, A. (επιμ,), Opera, τομ. I (Lipsiae 1903), σελ. 114.

21. Georgii Pachymeris de Michaele et Adronico Palaeologis libri XIII, Bekkerus, I. (επιμ.), τομ. I. (Bonnae 1835), σελ. 226.

22. Mε αυτή την ιδιότητα ασχολήθηκε με υποθέσεις της μονής Zωγράφου του Άθω και υπέγραψε σε δύο έγγραφα που περιλαμβάνονται στο αρχείο της ως  «συμπέθερος» του αυτοκράτορα και« σεβαστοκράτορας», Πρβλ. PLP, αρ. 29129 (Tornikes Konstantinos).

23. Schmalzbauer, G., “Die Tornikioi in der Palaiologenzeit”, JÖB 18 (1969), σελ. 121-122. Πρβλ. PLP, αρ. 29126 (Tornikes Ioannes), κελευστής και δούκας του Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγου.

24. Arweihler, H., “L’Histoire et la Géographie de la Région de Smyrne”, TM 1 (1965), σελ. 149.

25. Schmalzbauer, G., “Die Tornikioi in der Palaiologenzeit”, JÖB 18 (1969), σελ. 122-123.

26. Schmalzbauer, G., “Die Tornikioi in der Palaiologenzeit”, JÖB 18 (1969), σελ. 124-125.

27. Schmalzbauer, G., “Die Tornikioi in der Palaiologenzeit”, JÖB 18 (1969), σελ. 126-127, 131,  Πρβλ. PLP, αρ. 29132 (Tornikes Michael)
     
 
 
 
 
 

Δελτίο λήμματος
 
press image to open photo library
 

>>>
 
 
 
 
 
 

copyright © 2008, ΙΔΡΥΜΑ ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ

Το έργο Μεγάλη Δικτυακή «Εγκυκλοπαίδεια Ελληνικού Πολιτισμού» - Μέρος Α΄ συγχρηματοδοτήθηκε σε ποσοστό 80% από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης (ΕΤΠΑ) και κατά 20% από εθνικούς πόρους στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος "Κοινωνία της Πληροφορίας" του Γ΄ ΚΠΣ.

Το έργο ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ συγχρηματοδοτήθηκε σε ποσοστό 80% από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης (ΕΤΠΑ) και κατά 20% από εθνικούς πόρους στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος "Κοινωνία της Πληροφορίας" του Γ΄ ΚΠΣ.