1. Η σταδιοδρομία του Ίλλου

1.1. Επί Λέοντα Α', Λέοντα Β', Ζήνωνα, Βασιλίσκου

Ο Ίλλος ήταν επιστήθιος φίλος του Ζήνωνα, ως «θείο» του Ζήνωνα τον αναφέρουν οι πηγές.¹ Ήταν Ίσαυρος αλλά δεν γνωρίζουμε τον τόπο καταγωγής του ή το χρόνο γέννησής του. Το όνομά του παραδίδεται με την εξελληνισμένη μορφή, «Ίλλος», ή με τη μεταγραφή από τα λατινικά, «Ίλλους» (από «Illus», «Ellus», «Hyllus»), και σπανιότερα ως «Ιλλός/Ιλλούς». Γνωρίζουμε ότι είχε τρεις αδερφούς, τον A(σ)πάλιο, τον Τροκούνδη και τον, ετεροθαλή, Λίλιγκι.
Εμφανίστηκε στο προσκήνιο της ιστορίας επί Λέοντα Α΄ ή Λέοντα Β΄, το έτος 474, όταν ανέλαβε με επιτυχία διπλωματική δράση εναντίον του Γότθου στρατηλάτη του πρεσέντου στρατηλάτη του πρεσέντου (magister militum praesentalis) Θεοδώριχου (Στράβωνα), που διέπραττε λεηλασίες στη Θράκη. Ο Ίλλος, υπό άγνωστη ιδιότητα, κατευθύνθηκε εναντίον του και πέτυχε τη σύναψη συμφωνίας. Έχοντας επιδείξει στην περίπτωση αυτή πολιτική ευστροφία, μετά την επιτυχία του ανέλαβε άμεσα πολιτικό αξίωμα, έγινε συγκλητικός και τιμήθηκε με τον τίτλο του πατρικίου.
Στη συνέχεια ενεπλάκη στην επιτυχημένη στάση του Βασιλίσκου (475-476), παρέχοντας υποστήριξη στην ηθική αυτουργό της στάσης, την αυγούστα Αιλία Βερίνα, πεθερά του αυτοκράτορα Ζήνωνα, και στον έμπιστο συνεργάτη της, τον Αρμάτο. Με την επικράτηση του Βασιλίσκου, ο Ίλλος και ο αδελφός του Α(σ)πάλιος, ο στρατηλάτης ετέρας δυνάμεως (magister utriusque militiae), καταδίωξαν το αυτοεξόριστο στην Ισαυρία αυτοκρατορικό ζεύγος Ζήνωνα και Αριάδνη, και μεθόδευσαν τον εγκλεισμό τους σε κάστρο κοντά στην Κωνσταντινούπολη. Eπιπλέον περιόρισαν στην Ισαυρία τον Λογγίνο, αδερφό του Ζήνωνα, ώστε να μην οργανωθεί υποστήριξη στην Ισαυρία για τον έκπτωτο αυτοκράτορα. Ο Ίλλος όμως δεν έμεινε ευχαριστημένος από την προσωπική του εξέλιξη, μάλιστα μετά τη σφαγή των Ισαύρων της πρωτεύουσας από τον Βασιλίσκο επανέφερε στο θρόνο τον Ζήνωνα με τη σύμφωνη γνώμη της συγκλήτου.²

1.2. Επί Ζήνωνα (β΄ βασιλεία)

Επί της δεύτερης βασιλείας του Ζήνωνα (476-491) συναντάμε τον Ίλλο στην Κωνσταντινούπολη με την οικογένειά του, τη σύζυγό του Αστερία, επίσης από την Ισαυρία, και τις δύο κόρες του ζευγαριού, την Ανθούσα και τη Θέκλα, καθώς και με τον έναν εκ των αδερφών του, τον Τροκούνδη. Η πολυτελής κατοικία της οικογένειας, σε ρυθμό βασιλικής, βρισκόταν σε ιδιόκτητη περιοχή που ονομαζόταν «τα Ίλλου».
Αυτήν την περίοδο ο Ίλλος είχε αναδειχθεί πολύτιμος σύμμαχος του Ζήνωνα, έναντι καταρχήν του περιβάλλοντος της Αιλίας Βερίνας, αλλά και μέσω των διαπροσωπικών σχέσεων με ισχυρούς πολιτικούς αξιωματούχους. Η υποστήριξη του Ζήνωνα στο πρόσωπό του εκφράστηκε το έτος 477 με την ανάθεση στον Ίλλο του αξιώματος του μάγιστρος των οφφικίων (magister officiorum), ενώ για το επόμενο έτος, το 478, ο Ίλλος έγινε ύπατος. Το 478 ο Ίλλος επισκέφθηκε εκ νέου τον Θεοδώριχο (Στράβωνα) ως ο επικεφαλής της πρεσβείας του αυτοκράτορα, έχοντας μαζί του δύο συνεργάτες του Θεοδώριχου, μια απολύτως επιτυχημένη αποστολή.³ Την ίδια χρονιά κατάφερε να αποτρέψει τη στάση του Μαρκιανού⁴ και να εξασφαλίσει το θρόνο του Ζήνωνα για δεύτερη φορά. Από το αξίωμα του magister officiorum, που τον υποχρέωνε να παραμένει στην –επισφαλή για αυτόν– Κωνσταντινούπολη, κατόρθωσε να παραιτηθεί το 481, οπότε ανέλαβε αμιγώς στρατιωτικά καθήκοντα ως στρατηλάτης Ανατολής (magister militum per Orientem) και αποσύρθηκε στην Αντιόχεια της Συρίας. Πριν φύγει μεθόδευσε την ανάληψη του αξιώματος του υπάτου από τον αδερφό του Τροκούνδη για το έτος 482.
Ο Ίλλος οργάνωσε στάση εναντίον του Ζήνωνα το έτος 484 στη διοίκηση της Ανατολής, έχοντας εξασφαλίσει τη συμμαχία της Αιλίας Βερίνας, που έληξε άδοξα λίγους μήνες μετά. Η στάση απέτυχε και ο ίδιος συνελήφθη το 488. Ουδέποτε ανακηρύχτηκε αυτοκράτωρ, αν και σε αφιερωματική επιγραφή προσαγορεύεται «Φλάβιος».

2. Η πορεία προς την ανταρσία

2.1. Εχθροί και φίλοι

Στο διάστημα μεταξύ των ετών 475-481, η ζωή του Ίλλου απειλήθηκε επανειλημμένως. Ενδεχομένως η ομάδα των συνωμοτών που είχε υποστηρίξει τον Βασιλίσκο αποπειράθηκε το έτος 475/6 να δολοφονήσει τον Ίλλο, με φυσικό αυτουργό τον Παύλο, άγνωστης ιδιότητας, ο οποίος όμως δεν κατάφερε να πλήξει το στόχο του. Τη χρονιά της υπατείας του, το 478, σημειώθηκε η δεύτερη δολοφονική απόπειρα εναντίον του, ηθικός αυτουργός της οποίας ήταν η ίδια η Αιλία Βερίνα. Την εμπλοκή της αυγούστας ο Ίλλος την πληροφορήθηκε τυχαία, στην κηδεία του αδερφού του Α(σ)πάλιου στην Ισαυρία, όπου συνάντησε τον παρ’ ολίγον δολοφόνο του, τον Επίνικο. Ο Ίλλος αντέδρασε δυναμικά, αρνήθηκε να εισέλθει στην Κωνσταντινούπολη, θέτοντας ως όρο για την επιστροφή του την παράδοση της Αιλίας Βερίνας. Η Αιλία Βερίνα περιορίστηκε σε κάστρο στην Ισαυρία. Ακολούθησε μια περίοδος προστριβών με πρόσωπα της αυτοκρατορικής οικογένειας. Στη διάρκεια της στάσης του Μαρκιανού οι αντίπαλοι του Ίλλου έκαψαν το σπίτι του, ενώ ο ίδιος είχε στραφεί στη Βιθυνία σε αναζήτηση στρατιωτικής δύναμης. Η διαμάχη του με την αυγούστα Αριάδνη ξέσπασε το έτος 480 εξαιτίας του εγκλεισμού της μητέρας της ή, κατά μία μόνο αναφορά, επειδή ο Ίλλος είχε καταφερθεί εναντίον της. Σε κάθε περίπτωση υπήρξε αποφασιστική για την εξέλιξη του Ίλλου. Το έτος 481 σημειώθηκε μία ακόμα δολοφονική απόπειρα εναντίον του με ηθική αυτουργό την Αριάδνη και εκτελεστή τον Ουρβίκιο, κατά πάσα πιθανότητα εν γνώσει του Ζήνωνα. Αυτήν τη φορά ο Ίλλος έχασε το αυτί του. Προκειμένου να σώσει τη ζωή του, προφασίστηκε ότι για το τραύμα του η υγρή ατμόσφαιρα της Κωνσταντινούπολης ήταν νοσηρή, και με τη σύμφωνη γνώμη του αυτοκράτορα απομακρύνθηκε στην Αντιόχεια για την περίοδο 481-483.
Είχε όμως και καλούς, ισχυρούς φίλους ο Ίλλος, υψηλά ιστάμενους αξιωματούχους της αυτοκρατορίας αλλά και προσωπικότητες από τη διεθνή πολιτική σκηνή. Ο Mάρσος και ο Iουστινιανός, που είχαν διατελέσει ύπατοι, ο κυαίστωρ Παμπρήπιος (νεοπλατωνικός φιλόσοφος, ο οποίος ήταν προσωπική επιλογή του ίδιου του Ίλλου), ο Aιλιανός, έπαρχος του πραιτωρίου στο παρελθόν, υψηλόβαθμοι στρατιωτικοί αξιωματούχοι, μεταξύ των οποίων ο Ίσαυρος Ίνδακος Kοττούνης, ιδιοκτήτης του κάστρου όπου είχαν περιοριστεί οι εχθροί του Ίλλου και του Ζήνωνα, ο αδελφός της συζύγου του Mατρωνιανός και ο δικός του αδελφός Τροκούνδης, στρατιωτικοί αξιωματούχοι αμφότεροι, ο Ιωάννης Ταλαίας, μετέπειτα πατριάρχης Αλεξανδρείας (Ιούνιος-Δεκέμβριος 482) και άλλοι. Πολλοί από αυτούς τον ακολούθησαν στην Αντιόχεια το 481/2, κάποιοι ενώθηκαν μαζί του το 484.⁵ Μεταξύ αυτών που τον ακολούθησαν ήταν και ο Παμπρήπιος, ο οποίος θεωρείται ο κατεξοχήν σύμβουλος του Ίλλου, που μάλιστα είχε ευθύνη για πολλές ριψοκίνδυνες αποφάσεις και γενικά τον επηρέασε στην κατεύθυνση της αντιπαράθεσης με τον Ζήνωνα.

2.2. Πολιτικές σκοπιμότητες

Κατά τη β΄ βασιλεία του Ζήνωνα η εκκλησιαστική πολιτική του αυτοκράτορα (και του πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Ακακίου (422-488)) οδήγησε τη δογματική αντιπαράθεση μεταξύ ορθοδόξων (δυοφυσιτών) και μονοφυσιτών σε μια προσπάθεια συμβιβασμού χωρίς ουσιαστικό περιεχόμενο και όξυνε τις σχέσεις του πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως με τον παπικό θρόνο της Ρώμης.⁶ Ο Ίλλος προέβαλε εαυτόν καταρχήν ως ευσεβή χριστιανό, είχε άλλωστε καλλιεργήσει φιλικές σχέσεις με επιφανείς δυοφυσίτες. Προβαλλόταν επίσης και ως φιλικά διακείμενος προς τους ειδωλολάτρες, μέσω της συναναστροφής με τον Παμπρήπιο. Η ανάμειξή του στη στάση του (φιλο)μονοφυσίτη Βασιλίσκου επηρέασε υπέρ του τους μονοφυσίτες. Κατά πάσα πιθανότητα όλοι όσοι πίστευαν στον Ίλλο ήλπιζαν ότι κατά βάθος ήταν οπαδός των δικών τους ιδεών, που λόγω της θέσης του δεν υπερασπιζόταν ανοικτά.
Κατάφερε να αυτοπροβληθεί και ως αντίπαλος της αδιέξοδης εκκλησιαστικής πολιτικής του Ζήνωνα και ως υπερασπιστής μιας ανεξίθρησκης εκκλησιαστικής πολιτικής και ως ευσεβής χριστιανός. Παράλληλα χρηματοδοτούσε συστηματικά την ανέγερση πολυτελών κτιρίων που στέγαζαν κοινωφελείς ή και αμιγώς φιλανθρωπικές δραστηριότητες στην Κωνσταντινούπολη. Έγινε με τον τρόπο αυτό συμπαθής στο λαό της Κωνσταντινούπολης, που παραδοσιακά αντιπαθούσε τους Ισαύρους.

3. Το τέλος του Ίλλου

Η στάση του Ίλλου και της Αιλίας Βερίνας με προβαλλόμενο σφετεριστή τον Λεόντιο εκδηλώθηκε επίσημα τον Ιούνιο του 484 στην Ταρσό της Κιλικίας και κατεστάλη τον Σεπτέμβριο έξω από την Αντιόχεια του Ορόντη (Συρίας). Οι επικεφαλής και καταρχάς ο Ίλλος με την οικογένειά του κατέφυγαν στο κάστρο Χερρίς (Πάπυρις), όπου παρέμειναν πολιορκημένοι για τέσσερα χρόνια, χωρίς να εμπλακούν προσωπικά με την άμυνα του κάστρου. Ο Ίλλος αφιέρωσε το χρόνο του σε πνευματικά ενδιαφέροντα, στη μελέτη της λογοτεχνίας κατά κύριο λόγο, κυρίως μετά το θάνατο της κόρης του Ανθούσας, που του προξένησε μεγάλη λύπη και τον έκανε να αμελήσει τα καθήκοντά του. Ωστόσο η πρώτη του ενέργεια ήταν η καταδίκη του Παμπρήπιου σε θάνατο, γεγονός που ωθεί τους βιογράφους του να πιστεύουν ότι όντως ο Παμπρήπιος τον παρέσυρε με τις συμβουλές του.
Αφότου το αυτοκρατορικό στράτευμα εισήλθε στο κάστρο της Χερρίδος (Παπύρεως) το 488 καμία αντίδραση δεν προβλήθηκε. Ο Ίλλος και ο Λεόντιος αναζήτησαν άσυλο σε ναό που ήταν αφιερωμένος στον άγιο Κόνωνα, από όπου επιδίωξαν να διαπραγματευτούν την τύχη των μελών των οικογενειών τους και στη συνέχεια παραδόθηκαν. Προκειμένου να παραδοθεί, ο Ίλλος εξασφάλισε την ταφή της σορού της Ανθούσας στην Ταρσό, την πλήρη ασυλία της συζύγου του Αστερίας και την απελευθέρωση του οικειακού δούλου Κόνωνα.⁷ Ο Ίλλος εκτελέστηκε με αποκεφαλισμό όπως και ο Λεόντιος αμέσως μετά την παράδοσή τους στον Λίλιγκι. Τα κεφάλια των δύο στασιαστών στάλθηκαν στην Κωνσταντινούπολη, στήθηκαν σε κοντάρια και περιφέρθηκαν στον ιππόδρομο και μέχρι το προάστιο Συκαί, στο πλαίσιο της τελετής του θριάμβου του Ζήνωνα.
Επί Ιουστινιανού Α΄ (527-565) η οικία του Ίλλου στην Κωνσταντινούπολη μετετράπη σε βαπτιστήριο, αφιερωμένο στον άγιο Ιωάννη (Βαπτιστή).

4. Αξιολόγηση

Στις πηγές ο Ίλλος παρουσιάζεται ως προσωπικότητα με ικανότητες, εξουσία και φιλοδοξίες. Είχε προσωπικούς συμμάχους και επιστήθιους φίλους μεταξύ των πλέον υψηλόβαθμων αξιωματούχων της πολιτείας και της εκκλησίας και, αν και Ίσαυρος, ήταν συμπαθής στο λαό της Κωνσταντινούπολης. Η φιλία του με τον Παμπρήπιο σχολιάζεται με μέτρο. Οι εχθροί του υπήρξαν ενδεχομένως πιο φιλόδοξοι από τον ίδιο και πολύ δραστήριοι, ενώ η τελική διαμάχη με τον Ζήνωνα παρουσιάζεται ως αναπόφευκτη, εξαιτίας της ροής των γεγονότων. Ενδιαφέρουσα είναι η προσέγγιση του Ίσαυρου χρονογράφου Κάνδιδου, ο οποίος εκθειάζει τον Ίλλο και υποβαθμίζει τη στάση.
Στη δευτερογενή βιβλιογραφία ο Ίλλος προβάλλεται ως ισχυρός πολιτικός άνδρας, διπλωμάτης, αληθινά eminence grise. Θεωρείται εύστροφος, μεθοδικός, φιλόδοξος. Η έρευνα θέτει ερωτήματα όπως: μέχρι πού έφτανε η φιλοδοξία του και κατά πόσο την έθρεψε η επιρροή που του ασκήθηκε διά της κολακείας των φίλων, σε ποιο βαθμό η προσωπικότητα των αντιπάλων του, που ήταν πολύ φιλόδοξοι ή εμπαθείς ή ευνοημένοι από τη συγκυρία, καθόρισε την τροπή που πήραν τα πράγματα, αν ως ένα σημείο εξωθήθηκε στην ανταρσία. Η συμμαχία του με την Αιλία Βερίνα υπέρ του Βασιλίσκου και η αναμφισβήτητη επιρροή του Παμπρήπιου αναδεικνύουν μια αδυναμία του χαρακτήρα του. Η συμμαχία του με την Αιλία Βερίνα το 484 καθώς και η ανακήρυξη του Λεοντίου, του απεσταλμένου του Ζήνωνα εναντίον των στασιαστών, ως αυτοκράτορα –και όχι του ίδιου– δεν έχουν ερμηνευθεί ικανοποιητικά. Περίμενε άραγε την κατάλληλη στιγμή, ή απλώς έδωσε όλα όσα έπρεπε για την εξασφάλιση μιας απαραίτητης συμμαχίας. Ή μήπως το ωραίο παρουσιαστικό του Λεοντίου, συμβατό με το αυτοκρατορικό ιδεώδες, αποτέλεσε μια πρόσφορη λύση;⁸
Ο Ίλλος πάντως δεν έκρυβε τις προθέσεις του. Σε αφιερωματική επιγραφή, που χρονολογείται στο διάστημα της παραμονής του στην Αντιόχεια, αυτοπροσφωνείται «Φλάβιος», με την τιμητική επωνυμία της αυτοκρατορικής οικογένειας.