1. Αρχιτεκτονικός σχεδιασμός

Η λεγόμενη Στοά του Aλυτάρχη εκτείνεται στη νότια πλευρά της Εμβόλου (της οδού των Κουρητών), μπροστά από τα οικιστικά συγκροτήματα 1 και 2. Το κτήριο, σύμφωνα με την οικοδομική επιγραφή, χρηματοδοτήθηκε από κάποιον αλυτάρχη. Πρόκειται για ένα επίμηκες στωικό οικοδόμημα με μήκος περίπου 53 μ. και πλάτος που κυμαίνεται από 4,70 μέχρι 5,50 μ. Διαιρείται σε δύο τμήματα λόγω της διαφοράς κλίσης του εδάφους. Μάλιστα, στο ανατολικό τμήμα υπάρχει μια διαφορά περίπου 2,50 μ. από το επίπεδο της διερχόμενης οδού και γι’ αυτό το λόγο κατασκευάστηκε σειρά αναβαθμών, προκειμένου να διευκολυνθεί η πρόσβαση στη στοά. Στην πρόσοψή της διαμορφωνόταν σειρά αράβδωτων κιόνων, οι οποίοι πατούσαν σε βάσεις διακοσμημένες με κοιλόκυρτα κυμάτια. Σήμερα οι κίονες αυτοί διατηρούνται σε χαμηλό ύψος.¹ Στον πίσω τοίχο της στοάς υπήρχαν θύρες που οδηγούσαν σε δώδεκα ορθογώνια δωμάτια (Ι-ΧΙΙ), τα οποία λειτουργούσαν ως καταστήματα ή εργαστήρια· μάλιστα, μερικοί από αυτούς τους χώρους κοσμούνταν με τοιχογραφίες.²

2. Διάκοσμος

Το δάπεδο της επιμήκους στοάς καλύπτεται σε όλο το μήκος του από ένα πολύχρωμο μωσαϊκό επιφάνειας 285 τ.μ., που αποτελείται κατά το μεγαλύτερο μέρος του από γεωμετρικά μοτίβα.³ Τα βασικά χρώματα είναι σκούρο μπλε, λευκό, ερυθρό και κίτρινο. Εξαιτίας της διαφοράς επιπέδου που υπάρχει στο δάπεδο της στοάς, το μωσαϊκό αναπτύσσεται σε δύο τμήματα, το δυτικό και το ανατολικό, ενώ συνολικά περιλάμβανε δώδεκα πεδία σε διάφορα μεγέθη και με διαφορετική διακόσμηση το καθένα.

Πιο αναλυτικά, στο δυτικό ήμισυ της στοάς το μωσαϊκό αναπτύσσεται σε επτά πεδία (1-7), μπροστά από τα αντίστοιχα δωμάτια (I-VII). Το εξωτερικό πλαίσιο του μωσαϊκού αποτελείται από δύο ζώνες. Η πρώτη ζώνη, η εσωτερική, κοσμείται είτε από διπλό ελισσόμενο πλοχμό σε χρώμα φωτεινό και σκούρο, στο κέντρο του οποίου υπάρχει κυκλικό κόσμημα, είτε από μαίανδρο. Η δεύτερη ζώνη, η εξωτερική, κοσμείται από βλαστόσπειρα με φύλλα κισσού.⁴

Το πεδίο 1 του μωσαϊκού βρίσκεται μπροστά από το δωμάτιο Ια, στη νοτιοδυτική γωνία της στοάς. Η διακόσμησή του αποτελείται από γεωμετρικά μοτίβα, τα οποία είναι με τέτοιο τρόπο διατεταγμένα, ώστε να δημιουργούν τρισδιάστατο αποτέλεσμα. Αποτελείται από τετράγωνα διάφορων μεγεθών. Εκείνα που έχουν μεγαλύτερο μέγεθος είναι τοποθετημένα σε οριζόντια παράταξη, ενώ τα μικρότερου μεγέθους βρίσκονται με την ακμή τους προς τα κάτω ως ρόμβοι. Τα μεγάλα οριζόντια τετράγωνα φέρουν στο εσωτερικό τους διακόσμηση από τετράφυλλους ρόδακες, πλοχμούς και μαιάνδρους. Οι ρόμβοι κοσμούνται άλλοτε με συμπαγές χρώμα, άλλοτε με μικρότερους ομόκεντρους ρόμβους, άλλοτε με διαγράμμιση.⁵ Το πεδίο 2 βρίσκεται μπροστά από το δωμάτιο ΙΙ και κοσμείται με ένα συνεχόμενο μοτίβο πλοχμών που ελίσσονται οριζόντια και διαπλέκονται. Στα κέντρα τους φέρουν ρόδακες.⁶ Το πεδίο 3 βρίσκεται μπροστά από το δωμάτιο ΙΙΙ και κοσμείται από μια σειρά οκταγώνων που φέρουν ποικιλία διακοσμητικών μοτίβων, λ.χ. αστέρια, ρόδακες κ.ά. Συνδέονται μεταξύ τους με μικρά τετράγωνα, τα οποία με τη σειρά τους κοσμούνται από μικρότερα ομόκεντρα τετράγωνα.⁷

Μπροστά από το δωμάτιο IV βρίσκεται το πεδίο 4, το οποίο φέρει την πιο ενδιαφέρουσα, παραστατική και λιγότερο αφηρημένη διακόσμηση από σχεδόν όλα τα πεδία. Διανθίζεται κατά τόπους με ζώνες διακοσμημένες με πτηνά και φυτικά μοτίβα (λ.χ. άνθη). Σε ένα σημείο διακρίνονται δύο αγγεία πόσεως (κάνθαροι) και ένα ζευγάρι περιστεριών. Το πλαίσιο αυτού του πεδίου εντάσσεται μέσα σε ζώνη που κοσμείται με μαίανδρο, ενώ μία φορά απεικονίζεται μία ανθρώπινη μορφή.⁸

Στα υπόλοιπα πεδία (5, 6, 7) του ανατολικού τμήματος, που αναπτύσσονται μπροστά από τα αντίστοιχα δωμάτια (V, VI, VII), επαναλαμβάνονται αφηρημένα διακοσμητικά μοτίβα.⁹

Όσον αφορά το ανατολικό ήμισυ της στοάς, διαπιστώθηκε ότι σε αυτό το τμήμα του κτηρίου το δάπεδο είναι ελαφρώς υπερυψωμένο. Εξαιτίας αυτής της διαφοράς ανάμεσα στα δωμάτια VII και VIII, το δάπεδο της στοάς και το μωσαϊκό διακόπτονται από τρεις αναβαθμούς. Το μωσαϊκό στο ανατολικό τμήμα σώζεται σε πιο αποσπασματική κατάσταση· συνεπώς από τη συνολική διακόσμηση μπορούμε να εξαγάγουμε μόνο τα βασικά διακοσμητικά μοτίβα. Όπως και στο δυτικό ήμισυ, έτσι και στο ανατολικό, μπροστά από κάθε δωμάτιο αντιστοιχεί και ένα διακοσμημένο πεδίο. Tα πλαίσια των πεδίων ορίζονται από πλοχμούς και μαιάνδρους. Στα πεδία 9 και 10 η διακόσμηση αποτελείται κυρίως από οκτάγωνα και τετράγωνα, τα οποία φέρουν στο εσωτερικό τους ποικιλία μοτίβων, λ.χ. σταυρούς, ρόδακες κ.ά. Οκτάγωνα παρόμοια με αυτά του πεδίου 3 του δυτικού τμήματος καλύπτουν και το πεδίο 8, που βρίσκεται μπροστά από το δωμάτιο VIII. Δικτυωτό είναι το κόσμημα που φέρει το πεδίο 11, μπροστά από το δωμάτιο ΧΙ, ενώ το πεδίο 12 φέρει διακόσμηση από τετράγωνα.¹⁰

Το μωσαϊκό της στοάς χρονολογήθηκε από τους μελετητές γύρω στα τέλη του 5ου με αρχές του 6ου αι. μ.Χ. Πλησιέστερο παράλληλο ως προς την τεχνοτροπία και τα στιλιστικά χαρακτηριστικά θεωρήθηκε ότι αποτελεί το μεγάλο μωσαϊκό της νότιας Στοάς των Θερμών του Βαρίου, το οποίο σύμφωνα με επιγραφικές μαρτυρίες χρηματοδοτήθηκε από κάποιον ανθύπατο (proconsul) με το όνομα Ασκληπιός. Εκεί απαντούν οι ίδιες επιλογές χρωμάτων και παρόμοια διακοσμητικά μοτίβα με αυτά του μωσαϊκού της Στοάς του Αλυτάρχη.¹¹

3. Επιγραφικά στοιχεία και χρονολόγηση

Σε τμήμα του ενεπίγραφου τριταινιωτού επιστυλίου διατηρείται η οικοδομική επιγραφή του μνημείου, που χρονολογήθηκε τον 4ο αιώνα. Σύμφωνα με αυτήν, το οικοδόμημα αποτελεί αντικείμενο δωρεάς ενός κρατικού αξιωματούχου, του οποίου γνωρίζουμε μόνο την ιδιότητα, δηλαδή ότι ήταν αλυτάρχης, υπεύθυνος για την τήρηση των κανονισμών των αθλητικών αγώνων.¹²

Επιπλέον σε κίονα της στοάς είναι χαραγμένη η επιστολή των Φ. Ταύρου Σέλευκου Κύρου Φλάβιου Μάξιμου (F. Tauros Seleukos Kyros Flavius Maximus) και Φ. Ουαλεντίνου Γεώργιου Ιππασία (F. Valentinos Georgios Hippasias) προς τον ανθύπατο Φλάβιο Ηλιόδωρο (Flavius Heliodorus), που χρονολογείται γύρω στο 440.¹³