1. Γέννηση – εκπαίδευση. Η δράση του ως ιεροκήρυκα

Ο Γρηγόριος γεννήθηκε το 1864 στη Μαγνησία της Μικράς Ασίας, έδρα της μητρόπολης Εφέσου. Το κοσμικό όνομά του ήταν Αναστάσιος Αντωνιάδης ή Σαατσόγλου. Τα πρώτα γράμματα τα έμαθε στη γενέτειρά του. Το 1882 εισήχθη στη Θεολογική Σχολή της Χάλκης με την υποστήριξη του τότε μητροπολίτη Εφέσου Αγαθαγγέλου. Όταν μπήκε στη Θεολογική Σχολή μετάφρασε το επίθετό του από Σαατσόγλου σε Ωρολογάς (saatçi σημαίνει ωρολογοποιός στα τουρκικά). Υπήρξε άριστος μαθητής και αποπεράτωσε τις σπουδές του με επιτυχία το 1889, υποβάλλοντας μάλιστα την «εναίσιμο επί πτυχίω διατριβή» με τίτλο Ότι ουδόλως διαφωνούσιν οι ιεροί Ευαγγελισταί περί του τελευταίου Πάσχα του Κυρίου. Κατά το τελευταίο έτος των σπουδών του σύμφωνα με το παλαιό έθιμο εισήλθε στις τάξεις του κλήρου: χειροτονήθηκε διάκονος και μετονομάστηκε Γρηγόριος.

Όταν αποφοίτησε υπηρέτησε σε διάφορες μητροπόλεις (Θεσσαλονίκης, Σερρών και Δράμας) καταρχήν ως διάκονος και καθηγητής των θρησκευτικών και έπειτα ως αρχιμανδρίτης, πρωτοσύγκελος και ιεροκήρυκας. Ήταν μάλιστα από τους πρώτους ιεροκήρυκες που εισήγαγαν στο κήρυγμά τους τη δημοτική γλώσσα. Η δράση του σε σημαντικές μητροπόλεις της Μακεδονίας σε μια ιδιαίτερα κρίσιμη περίοδο, κατά την οποία ο ελληνοβουλγαρικός ανταγωνισμός στην περιοχή είχε οξυνθεί, αφιερώθηκε στην υποστήριξη των ελληνικών συμφερόντων. Κατά τη διάρκεια μάλιστα της παραμονής του στη μητρόπολη της Δράμας είχε συνεργαστεί με τον εκεί μητροπολίτη Χρυσόστομο Καλαφάτη, τον μετέπειτα Χρυσόστομο Σμύρνης.¹

2. Η δράση του στη μητρόπολη Στρωμνίτσης

Το Οικουμενικό Πατριαρχείο, εκτιμώντας τις ικανότητες του Γρηγορίου τον εξέλεξε σε μια επίσης κρίσιμη μητρόπολη του μακεδονικού χώρου: στη μητρόπολη Στρωμνίτσης και Τιβεριάδος. Η χειροτονία του έγινε στον πατριαρχικό ναό του Αγίου Γεωργίου στο Φανάρι, προεξάρχοντος του μητροπολίτη Εφέσου Ιωακείμ Ευθυβούλη. Στη μητρόπολη Στρωμνίτσης συνέχισε τις ενέργειες εναντίον των δραστηριοτήτων του Βουλγαρικού Κομιτάτου (Εσωτερική Επαναστατική Μακεδονική Οργάνωση - VMRO). Αυτό είχε ως συνέπεια να οργανωθεί εναντίον του επίθεση: 75 κομιτατζήδες έστησαν ενέδρα και επιτέθηκαν στην ακολουθία του μητροπολίτη, ο οποίος επέστρεφε στη Στρώμνιτσα από το χωριό Γκάμπροβο, τους σλαβόφωνους κατοίκους του οποίου είχε καταφέρει να επαναφέρει στο Οικουμενικό Πατριαρχείο (αποσπώντας τους από τη Βουλγαρική Εξαρχία στην οποία είχαν ενταχθεί). Ωστόσο ο μητροπολίτης κατάφερε να διασωθεί, παρόλο που τέσσερα μέλη της συνοδείας του τραυματίστηκαν βαριά.²

3. Η δράση του στη μητρόπολη Κυδωνιών

Η δράση του Γρηγορίου στη μητρόπολη Στρωμνίτσης δημιούργησε πολιτικό ζήτημα. Το Πατριαρχείο, έπειτα από πιέσεις της οθωμανικής κυβέρνησης, υποχρεώθηκε να μεταθέσει το Γρηγόριο στις 22 Ιουλίου 1908 στη νεοσύστατη μητρόπολη Κυδωνιών. Η τελετή ενθρόνισης του Γρηγορίου στη νέα μητρόπολή του έγινε στις 8 Σεπτεμβρίου 1908 στο μητροπολιτικό ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου (Μέσης Παναγιάς) στο Αϊβαλί (Κυδωνίες). Κατά τα πρώτα χρόνια της παρουσίας του στη νέα μητρόπολη προσπάθησε να συντηρήσει και να αναπτύξει περαιτέρω τα εκπαιδευτικά και φιλανθρωπικά καταστήματα της πόλης. Ως συνετργάτη στο έργο του είχε τον πρωτοσύγκελο της μητρόπολης Αρσένιο Μενεξέ από τη Δοβίτσα Σερρών.³

Η περίοδος όμως στην οποία ο Γρηγόριος ποίμανε τη μητρόπολη Κυδωνιών ήταν από τις πλέον ταραχώδεις στην ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και αυτό δεν ήταν δυνατόν να μην επηρεάσει και την πολιτική ζωή του Αϊβαλιού. Πράγματι η επαναφορά σε ισχύ το 1908 του Συντάγματος του 1876 (η ισχύς του είχε ανασταλεί με την άνοδο στο θρόνο του Αμπντούλ Χαμίτ), ως αποτέλεσμα της Επανάστασης των Νεοτούρκων, είχε προκαλέσει αύξουσες προσδοκίες στο ελληνορθόδοξο στοιχείο της πόλης. Πολλές εκδηλώσεις «πατριωτισμού» των ελληνορθόδοξων θεωρήθηκαν απειλή για την σταθερότητα της οθωμανικής εξουσίας με συνέπεια να επιβληθεί στην πόλη στρατιωτικός νόμος (Ιούλιος-Αύγουστος 1909). Αρκετοί ελληνορθόδοξοι κάτοικοι υπέστησαν το διάστημα αυτό διωγμούς και φυλακίσεις. Ο Γρηγόριος προσπάθησε μεσολαβώντας στις οθωμανικές αρχές να γλιτώσει πολλούς από τους διωκόμενους. Ωστόσο πολλοί από αυτούς, μολονότι ο στρατιωτικός νόμος ήρθη έπειτα από ένα μήνα, συνέχισαν να βρίσκονται έγκλειστοι στις φυλακές της Αλικαρνασσού. Τους πλέον άπορους από αυτούς τους συντηρούσε ο Γρηγόριος, ενώ κατάφερε σε συνεργασία με τον τότε Οικουμενικό Πατριάρχη Ιωακείμ Γ΄ (1901-1912, β΄ πατριαρχία) να απελευθερώσει όλους τους έγκλειστους.

Ο Γρηγόριος ήταν θιασώτης της πολιτικής του Βενιζέλου, ιδιαίτερα μετά την επιτυχή έκβαση των Βαλκανικών πολέμων, όταν έφθασε να υποβάλει υπομνήματα προς τον Έλληνα πρωθυπουργό υποδεικνύοντάς του να ζητήσει στις διαπραγματεύσεις με την οθωμανική κυβέρνηση την απόδοση των προνομίων που θεωρείτο πως κατείχε το Αϊβαλί πριν από την Επανάσταση του 1821.

Όμως τα επόμενα χρόνια αποδείχθηκαν περισσότερο σκληρά για την πόλη. Το 1914, λίγους μήνες μετά τη Συνθήκη του Βουκουρεστίου, περίπου 5.000 από τους 35.000 συνολικά ελληνορθόδοξους του Αϊβαλιού (κυρίως στρατεύσιμοι νέοι) εγκατέλειψαν εκουσίως την πόλη για να αποφύγουν τη στρατιωτική θητεία. Το Νοέμβριο του 1915 οι κάτοικοι του Αϊβαλιού υποδέχθηκαν τους πρόσφυγες κατοίκους των Μοσχονησίων, με συνέπεια η κατάσταση να χειροτερέψει όσον αφορά τις συνθήκες διαβίωσης. Οι δραστηριότητες του Γρηγορίου σε αυτές τις κρίσιμες στιγμές προσανατολίζονταν στην ανακούφιση των απόρων και την περίθαλψη των ασθενών και αυτό επιτυγχανόταν με την κρυφή βοήθεια που έπαιρνε από την κυβέρνηση Εθνικής Αμύνης του Ελευθέριου Βενιζέλου και με τις εισφορές των εύπορων μελών της ελληνορθόδοξης κοινότητας. Οι ενέργειες αυτές του μητροπολίτη δεν πέρασαν απαρατήρητες από την οθωμανική διοίκηση. Έτσι δύο φορές κατηγορήθηκε ως ένοχος εσχάτης προδοσίας και προσήχθη στο στρατοδικείο της Σμύρνης. Η δεύτερη ήταν και η σοβαρότερη, όταν συνελήφθη ακριβώς την περίοδο (Μάιος 1917) που οι κάτοικοι των Κυδωνιών μαζί με τους πρόσφυγες των Μοσχονησίων είχαν εκτοπιστεί στο εσωτερικό της Μικράς Ασίας, όπου και επλήγησαν από τις ταλαιπωρίες της εξορίας και τις αρρώστιες. Και τη δεύτερη φορά όμως οι κατηγορίες εναντίον του Γρηγορίου δεν αποδείχθηκαν. Οι στρατοδίκες ωστόσο τον καταδίκασαν σε φυλάκιση. Πράγματι ο μητροπολίτης παρέμεινε έγκλειστος σε οικία της Πούντας μέχρι τις 16 Οκτωβρίου 1918 (ημερομηνία συνθηκολόγησης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο).⁴

Ο Γρηγόριος επέστρεψε στο Αϊβαλί και προσπάθησε να ανασυγκροτήσει το αποδεκατισμένο ποίμνιό του. Για ένα διάστημα μετέβη στην Κωνσταντινούπολη όπου είχε μεταβεί ως συνοδικός. Επέστρεψε όμως και πάλι στην πόλη του, μόλις αναγγέλθηκε η κατάληψη του Αϊβαλιού από τον ελληνικό στρατό (19 Μαΐου 1919) και τάχθηκε ανοιχτά υπέρ των ελληνικών δυνάμεων. Σπάνια έκτοτε ο Γρηγόριος εγκατέλειψε την πόλη (σύντομα ταξίδια στην Αθήνα, τη Σμύρνη και την Αδριανούπολη). Κατά τη διάρκεια όμως της ελληνικής κατοχής της δυτικής Μικράς Ασίας ο μητροπολίτης ήρθε δύο φορές σε οξεία αντιπαράθεση με τον ύπατο αρμοστή Αριστείδη Στεργιάδη (την πρώτη φορά μάλιστα είχε υποστεί και ημιπληγία, από την οποία συνήλθε έπειτα από πολύμηνη νοσηλεία).⁵

4. Μικρασιατική καταστροφή και θάνατος του Γρηγορίου

Η κατάσταση άρχισε να επιδεινώνεται με την υποχώρηση του ελληνικού στρατού και την προώθηση στα παράλια της Μικράς Ασίας των δυνάμεων των κεμαλιστών. Ο Γρηγόριος αμέσως μετά την αποχώρηση των δημόσιων υπηρεσιών και της χωροφυλακής συγκάλεσε τη δημογεροντία και προχώρησε στη σύσταση πολιτοφυλακής για τη διατήρηση της τάξης και την προστασία της περιουσίας των πολιτών. Πρότεινε επίσης στη δημογεροντία να γίνουν οι απαραίτητες συστάσεις στον πληθυσμό ούτως ώστε να αναχωρήσουν οι κάτοικοι για τη Μυτιλήνη. Δεν εισακούστηκε όμως: αντίθετα η δημογεροντία αποφάσισε να απαγορεύσει και μάλιστα να εμποδίσει την αναχώρηση των κατοίκων. Στις 29 Αυγούστου 1922 μπήκαν στην πόλη οι πρώτοι άτακτοι τσέτες. Οι σφαγές είχαν ήδη αρχίσει από τα περιβάλλοντα χωριά, ο πληθυσμός των οποίων συνέρρεε στο Αϊβαλί. Όταν κατέφθασε εκεί ο τουρκικός στρατός κηρύχθηκε στρατιωτικός νόμος και απαγορεύθηκε η αναχώρηση όλων των κατοίκων. Οι άνδρες συλλαμβάνονταν και οδηγούνταν στο δρόμο που οδηγούσε στο χωριό Φρενελί, όπου πολλοί εξοντώθηκαν.

Ο Γρηγόριος προσπάθησε υπό τις συνθήκες αυτές να διασώσει τον πληθυσμό μεσολαβώντας στις τουρκικές αρχές. Αφού προηγήθηκαν σφαγές των κατοίκων των Μοσχονησίων (μεταξύ των οποίων και ο μητροπολίτης τους Αμβρόσιος), όπως και των κατοίκων των διπλανών χωριών, ο Γρηγόριος κατάφερε να αποσταλούν από τη Μυτιλήνη πλοία για την παραλαβή των γυναικόπαιδων με την εγγύηση του Αμερικανικού Ερυθρού Σταυρού. Οι τουρκικές αρχές συμφώνησαν με την πρόταση αυτή: το αποτέλεσμα ήταν το μεγαλύτερο τμήμα του ελληνορθόδοξου πληθυσμού της πόλης να διασωθούν με πλοία ελληνικά που έφεραν την αμερικανική σημαία. Ο Γρηγόριος, μολονότι προέτρεψε όλους τους κληρικούς της πόλης να αναχωρήσουν, ο ίδιος επέμενε να μην την εγκαταλείψει. Την τελευταία όμως στιγμή, στις 30 Σεπτεμβρίου 1922, και ενώ όλοι οι κληρικοί είχαν συγκεντρωθεί στην αποβάθρα για να αναχωρήσουν, συνελήφθησαν από τις τουρκικές αρχές μαζί με το μητροπολίτη και οδηγήθηκαν στη φυλακή δίπλα στο νοσοκομείο της πόλης, όπου υπέστησαν βασανιστήρια. Στις 3 Οκτωβρίου οδηγήθηκαν από την πόλη, στο δρόμο προς το Αγιασμάτι, όπου ενώπιον του Γρηγορίου θανατώθηκαν. Για το Γρηγόριο άνοιξαν έναν τάφο, όπου ήθελαν να τον θάψουν ζωντανό, όμως καθώς τον έσυραν εκεί οι στρατιώτες εξέπνευσε πιθανότατα από βαρύ εγκεφαλικό επεισόδιο.⁶

Το 1932, με πρωτοβουλία του τότε μητροπολίτη Μυτιλήνης Ιακώβου του από Δυρραχίου, ανεγέρθηκε στη Μυτιλήνη, όπου είχαν καταφύγει μέλη του ποιμνίου του Γρηγορίου, προτομή του μητροπολίτη.⁷