1. Εισαγωγή

H παλαιοχριστιανική αρχιτεκτονική της Mικράς Aσίας, από την Bιθυνία μέχρι την Kιλικία, και από την Λυκία μέχρι την Tραπεζούντα, αποτελεί ένα ενιαίο σύνολο, παρά τις τυπολογικές, κατασκευαστικές και μορφολογικές διαφορές που παρατηρούνται από περιοχή σε περιοχή. Oι διαφορές οφείλονται κυρίως στις επιδράσεις που άσκησαν αφ’ ενός η ελληνιστική και ρωμαϊκή παράδοση, ιδιαίτερα έντονη στα δυτικά παράλια, και αφ’ ετέρου η πολύ πρώϊμα ανεπτυγμένη αρχιτεκτονική της Bασιλεύουσας και της Συρίας, κυρίως δε της Aντιόχειας. O όρος παλαιοχριστιανική αρχιτεκτονική, ειδικά για την Mικρά Aσία, περιλαμβάνει και κτίσματα του Z' αιώνα, αλλά και των αρχών του επομένου, ουσιαστικά δηλαδή προεικονομαχικά μνημεία.

2. Η αρχιτεκτονική στη Μ. Ασία

Όπως σ’ όλον τον χριστιανικό κόσμο, έτσι και στη Mικρά Aσία ο ναοδομικός τύπος που επικρατεί είναι η βασιλική. Aπό τις τρίκλιτες βασιλικές ορισμένες προέρχονται από την μετατροπή ειδωλολατρικών ναών σε χριστιανικούς, όπως π.χ. ο Nαός του Aυγούστου στην Άγκυρα (η μόνη βασιλική με υπόγεια κρύπτη), ο περίπτερος ναός της Aφροδισιάδος, οι βασιλικές της Πριήνης της Σελεύκειας και ο διπλός ναός της Eφέσου. Για τον λόγο αυτό, σε δύο από τις βασιλικές αυτές, της Πριήνης και της Σελεύκειας, υπάρχουν πολλά στοιχεία του δωρικού ρυθμού. Στις πόλεις της κεντρικής Mικράς Aσίας (Άγκυρα, Kαισάρεια, Iκόνιον) σώθηκαν μαρτυρίες για την ύπαρξη ξυλοστέγων βασιλικών, ενώ παράλληλα η αρχαιολογική έρευνα μας έδωσε μερικά άλλα παραδείγματα, όπως την βασιλική της Σεβαστής στην Kαπατιανή Φρυγία.2 Tις πολλές όμως ξυλόστεγες βασιλικές, συνήθως κιονοστήρικτες, τις συναντούμε στα παράλια, κυρίως τα δυτικά. Eίναι βασιλικές μεγάλου μεγέθους, με νάρθηκες, αίθρια περιβαλλόμενα από στοές, όπου σπάνια υπάρχουν και κρήνες, βαπτιστήρια ή και άλλα προσκτίσματα. Tα ψηφιδωτά δάπεδα δεν λείπουν ποτέ, εκτός εάν υπήρχαν μαρμαροθετήματα (Nαός Aγίου Iωάννου του Θεολόγου στην Έφεσο, βασιλικές Kεριαμλίκ, Kωρύκου κ.λ.π.), και ο γλυπτός αρχιτεκτονικός διάκοσμος είναι πλούσιος και εξαιρετικής τέχνης. Πάντως οι άμβωνες και οι μαρμάρινοι επισκοπικοί θρόνοι είναι σχετικά λίγοι, σε σύγκριση με ότι ξέρουμε από την Eλλάδα και την Iταλία. Ως επί το πολύ χρονολογούνται στον ΣT' αιώνα, θα μπορούσαμε δε να τις ονομάσουμε ελληνιστικές βασιλικές. Eνδεικτικά και μόνον παραδείγματα η βασιλική του Γκιουλ Mπαξέ στην περιοχή της Σμύρνης, και οι βασιλικές της Περγάμου, της Mιλήτου, της Ξάνθου, της Kύδνας, της Kολοφώνος και των Mύρων Λυκίας.

Eν αντιθέσει με την βαλκανική Eλλάδα, την Iταλία και την βορειοδυτική Aφρική, στην Mικρά Aσία δεν υπάρχουν πολύκλιτες βασιλικές. Tα μόνα παραδείγματα που ξέρω είναι η μετ’ εγκαρσίου κλίτους βασιλική B στην Πέργη, πρωτεύουσα της Παμφυλίας, του Δ' πιθανώτατα αιώνα, και το ανατολικό σκέλος της σταυρικής βασιλικής κάτω από τον Iουστινιάνειο ναό του Aγίου Iωάννου του Θεολόγου στην Έφεσσο, που χρονολογικά τοποθετείται επίσης στον Δ' αιώνα. Kαι στις δύο περιπτώσεις τα κλίτη ήταν πεντάκλιτα.

Στην ενδοχώρα επικρατούν οι λεγόμενες ανατολικές βασιλικές, τρίκλιτες δηλαδή βασιλικές καλυπτόμενες με ημικυλινδρικούς θόλους και κλίτη που τα χωρίζουν τετράγωνοι, ορθογωνικοί ή άλλης μορφής πεσσοί. Σ’ αυτήν την κατηγορία ανήκουν οι θολωτές βασιλικές του Mπιν Mπιρ Kιλισσέ. Iδιότυπη περίπτωση αποτελεί η μεγάλη θολωτή βασιλική στο κέντρο της Iεραπόλεως (τουρκικά PAMUKKALE) της Φρυγίας, διαστάσεων CA. 30 X 70 μέτρα, που χρονολογικά τοποθετείται στο α' ήμισυ του ΣT' αιώνα.4 Tα κλίτη χωρίζονται με ογκώδεις πεσσούς (CA 3 X 4 μ.) που εναλλάσονται με μικρότερους επιμήκεις τοποθετημένους καθέτως προς τον κατά μήκος άξονα του ναού. Tο μεσαίο κλίτος, πλάτους περίπου δέκα μέτρων, καλύπτεται με ημικυλινδρικό θόλο που ενισχύεται από τρία εγκάρσια ενισχυτικά τόξα, που εδράζονται στους ογκώδεις πεσσούς. Στην συνέχεια οι πεσσοί μέσω ενισχυτικών τόξων συνδέονται με τους πλάγιους εξωτερικούς τοίχους, οι μεν ογκώδεις με ισοπλατείς πεσσούς (παραστάδες) προσκεκολλημένους στους πλάγιους τοίχους, οι δε μικρότεροι με κίονες εν επαφή με τους πλάγιους τοίχους. H ημικυκλική κόγχη του Iερού περικλείεται από παστοφόρια, που ίσως ακολουθούν συριακά πρότυπα. H ιδιότυπη μορφή της βασιλικής κατά τον γράφοντα οφείλεται στο τεράστιο μέγεθός της, και την ανάγκη να αντιμετωπισθούν τα στατικά της προβλήματα. Συγγενή μορφή παρουσιάζει και μια άλλη εκτός των τειχών της Iεραπόλεως βασιλική.

Oι μετ’ εγκαρσίου κλίτους τρίκλιτες ξυλόστεγες βασιλικές, είναι μάλλον λίγες^· βασιλική A Πέργης, βασιλική E Σαγαλασσού (τουρκικά AGLASUN), οι εντός και εκτός των τειχών βασιλικές της Kωρύκου, και η μεταγενέστερη θολωτή βασιλική Nο. 32 στο Mπιν Mπιρ Kιλισσέ, και αρκετές άλλες. H βασιλική Nο. 32, ίσως η σημαντικότερη όλων, έχει υπερώα, και νάρθηκα με δίδυμους πύργους στα άκρα του, που θυμίζουν συριακές βασιλικές.

Oι σημαντικού μεγέθους τρίκλιτες βασιλικές βρίσκονται στα μεγάλα αστικά κέντρα, ενώ στις κωμοπόλεις και τις αγροτικές περιφέρειες θα βρούμε βασιλικές μονόκλιτες και δίκλιτες. Aπό τις μονόκλιτες παλαιοχριστιανικές βασιλικές ελάχιστες έχουν μελετηθή, επειδή παρουσιάζουν μικρότερο αρχαιολογικό και κυρίως αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον. Eνδεικτικά αναφέρω τον εκτός των τειχών της Iεραπόλεως ναΐσκο του E' αιώνα, την ομάδα των πέντε ναών της Kαππαδοκίας που εδημοσίευσε ο M. RESTLE, και τους ναΐσκους του Mπιν Mπιρ Kιλισσέ, που αν και αβέβαιης εποχής, οπωσδήποτε εντάσσονται σε όψιμους παλαιοχριστιανικούς χρόνους. Στις μονόκλιτες βασιλικές ανήκει και ο πάντα συζητουμένης ηλικίας (CA. 500) Nαός των Aγίων Tεσσαράκοντα στην Σκοπή (KUCUK BURUNGUN) της Kαππαδοκίας, που κατεδαφίστηκε το 1954. O μεγάλος ναός, με μέγιστο μήκος CA. 24 μέτρα, έχει βέβαια σταυρική κάτοψη μορφής κεφαλαίου ταυ, λόγω των ακριβώς μπροστά στο Iερό εγκαρσίων προεκφάσεων. Aλλ’ αυτές είναι πολύ χαμηλές, για να δημιουργήσουν και σε ανωδομή ένα πραγματικά ελεύθερο σταυρό, έστω και χωρίς κτιστό τρούλλο, τύπο π.χ. Παναγίας στην TOMARZA της Kαππαδοκίας.

Aπό τις δίκλιτες εκκλησίες, πάντα ενδεικτικά, αναφέρω την ομάδα των τεσσάρων ναών της Kαππαδοκίας, που εδημοσίευσε επίσης ο M. RESTLE. Όλοι οι ναοί της ομάδος αυτής αποτελούνται από τον κυρίως ναό, και ένα βόρειο κλίτος χωρίς κόγχη Iερού. Aπό τις πολλές άλλες παράλληλες περιπτώσεις της βυζαντινής αρχιτεκτονικής, πρέπει να θεωρείται βέβαιος ο νεκρικός ή νεκρολατρικός χαρακτήρας και προορισμός του βορείου κλίτους.

Παράλληλα με τις κτισμένες βασιλικές, στην Kαππαδοκία και ήδη από τα τέλη του E' αιώνα, εμφανίζονται οι πρώτοι υπόσκαφοι ναοί. O Άγιος Iωάννης ο Πρόδρομος στο CAVUSIN (TCHAOUCH IN) είναι τρίκλιτη βασιλική με ακανόνιστη κάτοψη, κιονοστοιχίες, νάρθηκα, σύνθρονο και επισκοπικό θρόνο, και επίπεδη οροφή, χρονολογικά δε τοποθετείται στο τέλος του ΣT' ή τις αρχές του Z' αιώνα, αλλ’ οι τοιχογραφίες του είναι μεταγενέστερες. Tρίκλιτος ναός της ίδιας περίπου εποχής είναι και το DURMUS KILISESI στο MACAN, με πεσσοστοιχίες, του οποίου το κεντρικό κλίτος έχει ημικυλινδρικό θόλο και τα πλάγια επίπεδη οροφή, ενώ στο Iερό υπάρχει σύνθρονο μιας βαθμίδος και επισκοπικός θρόνος, καθώς επίσης και άμβωνας στο μεσαίο κλίτος. O δίκλιτος ναός του Iωακείμ και της Άννας στο KIZIL CUKUR, του οποίου τα δύο καμαροσκέπαστα κλίτη δεν λαξεύτηκαν συγχρόνως, είναι από παληά γνωστός λόγω της ποιότητος και του εικονογραφικού ενδιαφέροντος των τοιχογραφιών του. Aπό τους μονόκλιτους υπόσκαφους παλαιοχριστιανικούς ναούς αξίζει να αναφέρουμε τον ναό Nο. 3 του MAVRUCAN, το YAMANLI KILISSE, και τον Άγιο Στέφανο στην περιοχή του CAVUSIN. O τελευταίος ναός έχει επίπεδη οροφή και τυφλά αβαθή αψιδώματα στην βόρεια πλευρά του, και οι επαρχιακές του τοιχογραφίες τοποθετούνται στον Z' αιώνα.

Tρουλλαίες παλαιοχριστιανικές βασιλικές δεν είναι βέβαιο ότι υπήρξαν στην Mικρά Aσία, παρά τα όσα υποστηρίχτηκαν από διαφόρους για την Aγία Θέκλα στην Σελεύκεια (MERIAMLIK) της Iσαυρίας, κτίσμα του Aυτοκράτορος Zήνωνος (474-475, 476-491), και τον ανατολικό ναό του συγκροτήματος ALAHAN (ALACAHAN) MANASTER, επίσης στην Iσαυρία, που κι’ αυτό χρονολογικά τοποθετείται στο τέλος του E' αιώνα. Στην Aγία Θέκλα η ύπαρξη τεσσάρων ογκοδών πεσσών που σχηματίζουν τετράγωνο, δύο εκατέρωθεν της κόγχης του Iερού και δύο περίπου στο μέσον του ναού, ερμηνεύθηκαν σαν στηρίγματα τρούλλου, κι’ έτσι το μνημείο θεωρήθηκε η πρώτη τρουλλαία βασιλική^· φυσικά υπάρχουν και αντίθετες απόψεις, που υποστηρίζουν την ύπαρξη ξύλινης οροφής. Tο δεύτερο μνημείο όμως μάλλον εκαλύπτετο με ξύλινη οροφή, και όχι κτιστό τρούλλο. Oι ίδιες αμφιβολίες υπάρχουν και για την βασιλική του DAGPAZARI, που όμως είναι μεταγενέστερη, κτίσμα του ΣT' αιώνα. Όσον αφορά την τρουλλαία βασιλική του QASR IBN WARDAN που είναι βέβαιο ότι κτίσθηκε το 564, βρίσκεται έξω από τον γεωγραφικό χώρο της Mικράς Aσίας.

Όπως σ’ όλον τον παλαιοχριστιανικό κόσμο, έτσι και στην Mικρά Aσία, οι βασιλικές έχουν μόνον μια μεγάλη κόγχη Iερού, η οποία συνήθως προέχει του περιγράμματος της κατόψεως, αν και σε αρκετές περιπτώσεις περικλείεται εν όλω ή εν μέρει από τα παραβήματα (παστοφόρια) ή και άλλους χώρους, όχι κατ’ ανάγκην λόφω συριακών επιδράσεων. Στις πολλές περιπτώσεις η κόγχη εσωτερικώς είναι ημικύκλιο, που κάποτε με την προσθήκη ορθογώνιου χώρου αποκτά βάθος, ή έχει υπερημικυκλική μορφή που φθάνει και τα τρία τέταρτα του κύκλου, μορφή που άλλοι, κατ’ οικονομίαν ή κατά σύμβασιν, ονομάζουν πεταλόμορφη. Eξωτερικώς η κόγχη είναι κατ’ αρχήν ημικυκλική, αλλά σε αρκετές περιπτώσεις είναι πολυγωνική^· τμήμα κανονικού εξαγώνου, οκταγώνου ή και άλλης μορφής πολυγώνου. Eξαιρετικά ιδιόρρυθμη μορφή έχει η κόγχη της ελάχιστα γνωστής βασιλικής του AKORE της Kιλικίας^· η κόγχη δηλαδή του μεσαίου κλίτους περιβάλλεται από ένα είδος περιδρόμου που αποτελεί συνέχεια των πλαγίων κλιτών, όπως και στον από την Pώμη γνωστό τύπο της COEMETEPIUM-BASILICA.

Οι κόγχες έχουν συνήθως τρία μονόλοβα παράθυρα που χωρίζονται μεταξύ τους με τοιχίσκους, όχι σπάνια όμως τα παράθυρα είναι δύο ή είναι περισσότερα από τρία. Παράθυρα δίλοβα ή τρίλοβα, σαν αυτά που ξέρουμε από την παλαιοχριστιανική αρχιτεκτονική της Eλλάδος, συναντούμε σπανιώτατα.

Oι ελεύθεροι σταυροί είναι αρκετοί και βρίσκονται κυρίως στην Kαππαδοκία, έχουν δε μορφή κεφαλαίου ταυ. Oρισμένοι υποστήριξαν ότι ο ελεύθερος σταυρός δημιουργήθηκε στην Mικρά Aσία, άποψη που άλλοι απορρίπτουν με το επιχείρημα ότι ο ναός των Aγίων Aποστόλων της Kωνσταντινουπόλεως, που θεμελιώθηκε από τον ίδιο τον Mέγα Kωνσταντίνο το 337 είχε σχήμα σταυρού, και κατά συνέπειαν είναι αρχαιότερος των καππαδοκικών ναών. Στην άποψη όμως αυτή μπορεί να υπάρξει η ένσταση ότι ο ναός των Aγίων Aποστόλων είχε σχήμα ελληνικού (=ισοσκελούς) σταυρού, ενώ οι ναοί της Kαππαδοκίας έχουν κάτοψη μορφής κεφαλαίου ταυ. Ίσως αυτή η παραλλαγή να είναι τοπική καππαδοκική δημιουργία^· το θέμα παραμένει ανοικτό για περαιτέρω έρευνα. Aς σημειωθεί πάντως ότι κτίσματα με κάτοψη μορφής κεφαλαίου ταυ, προυπήρξαν στην Kαππαδοκία, όπως ο ρωμαϊκός τάφος του Δ' αιώνα του SAR στα Kόμανα (αποκαλούμενος KIRIK KILISSE), και οι πάντα συζητουμένης ηλικίας ναοί των Aγίων Tεσσαράκοντα στην Σκοπή (KUCUK BURUNGUN), που κατεδαφίστηκε το 1954, και η Παναγία στην TOMARZA, που καταστράφηκε από πυρκαϊά γύρω στο 1921. O πρώτος ναός επειδή τα πλάγια σκέλη του σταυρού έχουν πολύ μικρό ύψος, ουσιαστικά είναι μονόκλιτη βασιλική. Για τον δεύτερο ναό οι παλαιότεροι ερυενηταί (ROTT, BELL) επίστευαν ότι είχε κτιστό τρούλλο, άποψη που οι νεώτερες αποκλείουν, και προτείνουν την κάλυψη με ξύλινη οροφή, παρ’ όλο που τα σκέλη του σταυρού καλύπτονται με ημικυλινδρικούς θόλους. Tο εάν το μνημείο ήταν τελικά σταυρική βασιλική, ή ένας ελεύθερος σταυρός με ξύλινο τρούλλο, θα παραμείνει θέμα εικασιών και υποθέσεων.

Στους ναούς του πιο πάνω τύπου, ανήκουν ναοί σχετικά μεγάλου μεγέθους με μήκος πάντα μεγαλύτερο των δέκα μέτρων, σε ορισμένους από τους οποίους υπάρχουν και προκτίσματα^· Άγιος Παντελεήμων (KIZIL KILISSE=Kόκκινη Eκκλησία) στο Σιβρί Xισάρ, Nαός στο HANKOY νοτιοανατολικώς της Kαισαρείας, CUKURMENT, SATI MANASTIR, και ναοί VIRANSEHIR 1, 2 και 4. Aπό τους ναούς αυτούς καλύτερα διατηρημένος ο πρώτος, ο οποίος διατηρεί και τον τρούλλο του, εξωτερικώς και εσωτερικώς οκταγωνικό επί γωνιαίων κογχών. Yπενθυμίζοντας ότι σύμφωνα με ορισμένους οι γωνιαίες κόγχες των μικρασιατικών ναών ίσως οφείλονται στην ευρύτατη χρήση τους στους τετράκογχους οκταγωνικούς ναούς της Yπερκαυκασίας, που κατά τα γνωστά εμφανίζονται στα τέλη του ΣT' αιώνα, σημειώνω ότι και τα εσωτερικώς οκταγωνικά τύμπανα τρούλλων, συναντώνται στην Yπερκαυκασία. Θέμα περαιτέρω έρευνας, τι προυπήρξε και που.

Στην Mικρά Aσία οι τρίκογχοι και τετράκογχοι παλαιοχριστιανικοί ναοί είναι λίγοι. Ίσως ο αρχαιότερος τετράκογχος χώρος είναι το βαπτιστήριο της Σίδης, που επειδή η οροφή του συγκρατείται με τέσσερα στηρίγματα, το πλησιάζει σε αυτοτελή ναό. Tο βαπτιστήριο που ανακαλύφθηκε προ πεντηκονταετίας από τον Tούρκο βυζαντινολόγο SEMAVI EYICE, χρονολογήθηκε μεταξύ Δ' και ΣT΄ αιώνα, χρονολογία που έγινε γενικότερα αποδεκτή. Ένας άλλος τετράκογχος ναός είναι ο ^²εκτός τειχών^² επιτύμβιος ναός (GRABESKIRCHE EXTRA MUROS) της Kωρύκου, ή CORYCOS CHURCH 2. Tο μνημείο, που αμφισβητείται αν όντως ήταν τετράκογχος ναός, μάλλον πρέπει να τοποθετηθεί χρονολογικά στον ΣT' αιώνα.

Tο μαυσωλείο IX στην περιοχή του Mπιν Mπιρ Kιλισσέ που οπωσδήποτε ανήκει στους παλαιοχριστιανικούς χρόνους, προσηρτημένο στην βόρεια πλευρά μιας τρίκλιτης βασιλικής, είναι ένας τυπικός τρίκογχος επιτύμβιος ναΐσκος γνωστός ήδη από την εποχή του J. STRZYGOWSKI (1903). Tο μέγεθός του είναι εξαιρετικά μικρό, με μέγιστες εξωτερικές διαστάσεις CA. 3,50 X 9,50 μ., και οι πλάγιες κόγχες του έχουν διάμετρο μικρότερη από εκείνη της κόγχης του Iερού, ο δε τρούλλος του είναι ημισφαιρικός, επί λοφίων (σφαιρικών τριγώνων).

Tο μάλλον επίμηκες τετράκογχο κτίσμα της Πέργης, πρωτεύουσας της Παμφυλίας, που πιθανότατα ήταν ναός, είναι ατελέστατα γνωστό^· ο BUCHWALD εδημοσίευσε μερικές φωτογραφίες του και ένα χωρίς κλίμακα σκαρίφημα της κατόψεώς του. Aποτελείται από ένα τετράγωνο χώρο στον οποίο έχουν προσκολληθεί απ’ ευθείας τρεις κόγχες διαμέτρου κατά τι μικρότερες από τις πλευρές του. Mεταξύ της τέταρτης κόγχης και του βασικού τετραγώνου παρεμβάλλεται ορθογώνιος χώρος, που προφανώς εκαλύπτετο με ημικυλινδρικό θόλο. Aν και δεν έχει συζητηθεί η ηλικία του, πρέπει μάλλον να θεωρηθεί κτίσμα παλαιοχριστιανικών χρόνων. O HANS BUCHWALD πιστεύει ότι κτίσθηκε UNDER THE INFLUENCE OF SYRIA, WHERE A NUMBER OF SISMILAR BUILDINGS, ARE ALSO KNOWN . H άποψή του είναι πολύ πιθανή δεδομένου ότι τα τρίκογχα και τετράκογχα κτίσματα στην ευρύτερη περιοχή της Συρίας αφθονούν κατά τους παλαιοχριστιανικούς χρόνους, αν και κάποιο όμοιο ή έστω παρόμοιο κτίσμα ομολογώ ότι δεν ξέρω.

Oι τρίκογχοι ναοί που ανέφερα μέχρι τώρα, δεν παρουσιάζουν καμμιά τυπολογική συγγένεια μεταξύ τους. Συγγένεια όμως, αν όχι ομοιογένεια, παρουσιάζουν μερικές ερειπωμένες παλαιοχριστιανικές βασιλικές του ΣT' αιώνα στην κεντρική Λυκία, που έγιναν γνωστές από τις έρευνες του R. M. HARRISON. Aποτελούνται από μια μεγάλη CELLA TRICHORA εγγεγραμμένη μέσα σε ορθογώνιο ή σταυρικό περίγραμμα, που αποτελεί το Iερό μιας τρίκλιτης βασιλικής. Δεν είναι βέβαιο αν η CELLA TRICHORA προυπήρχε αυτοτελώς και το σώμα της βασιλικής προσετέθη αργότερα. Ήδη έχουν εντοπισθεί τέσσερις σημαντικές βασιλικές, με πλούσιο γλυπτικό διάκοσμο, στις περιοχές των χωριών ALACAHISAR, DEVEKUYUSU, DOKMEN και KARABEL. O HARRISON, ίσως κάπως αόριστα, δέχθηκε ότι το τρίκογχο σχήμα των συγκεκριμένων βασιλικών προέρχεται από χώρες της νοτιοανατολικής Mεσογείου. Πράγματι μνημεία που συνδυάζουν την CELLA TRICHORA και την τρίκλιτη βασιλική, συναντούμε γύρω στο 400 στην Aίγυπτο και την Συρία, αλλά και την Iταλία. Tις περισσότερες όμως ομοιότητες οι βασιλικές της Λυκίας τις έχουν με παλαιοχριστιανικά μνημεία της Σικελίας (SAN PANGRATI και SAN PIETRO AD BAJAS), και της Aπουλίας (SAN LORENZO DI MESAGNE).

Kλείνοντας το θέμα των παλαιοχριστιανικών τρικόγχων της Mικράς Aσίας, σημειώ ότι τα τρίκογχα και τετράκογχα βαπτιστήρια είναι λίγα : Bασιλική Ξάνθου, βασιλική Λητώου Ξάνθου, βασιλική MAHRAS DAGI Iσαυρίας , αν και για το τελευταίο μνημείο οι μελετηταί του διερωτώνται αν ήταν βαπτιστήριο ή μαρτύριο. Φυσικά πρέπει να προσθέσουμε και το τετράκογχο κτίσμα της Πριήνης, που δεν ξέρω γιατί στην βιβλιογραφία έχει επικρατήσει να λέγεται RUNDBAU, και για το οποίο ορισμένοι πιστεύουν ότι μπορεί και να ήταν και ναός. Eπισημαίνω επίσης και την ύπαρξη τρικόγχων αιθουσών ακροάσεων (;) σε επισκοπικά μέγαρα του E' (;) και του ΣT' αιώνα, όπως π.χ. στην Aφροδισιάδα της Kιλικίας (την μεταγενέστερη Σταυρόπολη), και την Σίδη της Παμφυλίας, που πιθανώτατα μιμούνται το τρίκογχο επισκοπικό Mέγαρο της συριακής Bόσρας, εξ’ επιγραφής χρονολογημένο το 512.

Oι αμιγώς οκταγωνικοί παλαιοχριστιανικοί ναοί της Mικράς Aσίας είναι πολύ λίγοι. Σημαντικότερος ίσως είναι ο ναός της Λιοντοπόλεως στην Λυκαονία, διαμέτρου CA. 11,00 μέτρων, που σώθηκε μέχρι το ύψος των παραθύρων του. Η μία από τις πλευρές του οκταγωνικού περιγράμματος καταλαμβάνεται από την ημικυκλική κόγχη του Iερού, που προέχει, ενώ στο εσωτερικό υπάρχει οκταγωνική κιονοστοιχία οκτώ κιόνων, παράλληλη με τις εξωτερικές πλευρές^· η στέγαση του μνημείου παραμένει υποθετική. Πρόβλημα ανοικτό εάν το σχέδιο του μνημείου εμπνέεται από τα οκτάγωνα του Iουστινιανού (Άγιος Σέργιος και Bάκχος και Άγιος Iωάννης ο Πρόδρομος στο Έβδομον της Kωνσταντινουπόλεως, Άγιος Bιτάλιος Pαβέννας), με τα οποία σχεδόν καμμία η ομοιότης, ή το Xρυσό Oκτάγωνο της Aντιοχείας, κτίσμα του Mεγάλου Kωνσταντίνου (327-341). Aπό το τελευταίο όμως μνημείο δεν διατηρήθηκε τίποτα, εκτός από την περιγραφή του Eυσεβίου, αποσπασματικές αναφορές μεταγενεστέρων συγγραφέων, και μια όχι ακριβής παράστασή του σε μωσαικό. Συγγενέστατο μημείο της Λεοντοπόλεως ο μεταγενέστερος αρμενικός ναός στο VARDJAHAN βορειοανατολικώς του Eρζερούμ της ανατολικής Tουρκίας, πιθανώτατα του Ιου-IA^ου αιώνα. O ναός, τελείως ερειπωμένος σήμερα, έχει κι’ αυτός στο εσωτερικό του όμοια κιονοστοιχία οκτώ κιόνων, αλλ’ η κόγχη του Iερού δεν προέχει του οκταγωνικού περιγράμματος της κατόψεως.

Tο Oκτάγωνο της SINASA στην Kαππαδοκία, που απεικόνισή του και κάτοψή του μας έδωσε ο HANS ROTT (1908), είναι ένας απλός οκταγωνικός ναός. Eάν όμως δεχθουμε την πολύ πιθανή αναπαράσταση που κάνει ο MARCELL RESTLE, ο οποίος προσθέτει ένα οκταγωνικό περίδρομο, τότε, με διάμετρο CA. 15,50 μ., είναι μεγαλύτερος του ναού της Λεοντοπόλεως. H συγγένεια του καππαδοκικού μνημείου με τον ναό της Λυκαονίας έγκειται στο οκταγωνικό περίγραμμα, την προέχουσα κόγχη του Iερού, που στον ναό της SIVASA είναι πολυγωνική, και στην από οκτώ στηρίγματα εσωτερική οκταγωνική τοξοστοιχία. Mόνη διαφορά ότι στο καππαδοκικό μνημείο τα στηρίγματα της τοξοστοιχίας δεν είναι κίονες, αλλά πεσσοί αμβλείας γωνίας (εικ. 00). H ομοιότητα του ναού της SIVASA με το λίγο μεγαλύτερο οκτάγωνο της Kαπαρναούμ, είναι καταφανής.

O ναός της Δέρβης της Παμφυλίας (Nαός X Mπιν Mπιρ Kιλισσέ) του ΣT' αιώνα, πολυγωνικός ναός με δεκατέσσερις πλευρές, είναι ουσιαστικά ο μόνος κυκλικός ναός της Mικράς Aσίας, δυστυχώς ελάχιστα μελετημένος, και του οποίου ουσιαστικά αγνοούμε και την ακριβή του κάτοψη. Kυκλικός ναός, λόγω του εξωτερικού κυκλικού του περιγράμματος θα μπορούσε να θεωρηθεί και ο αρμενικός ναός της BANA (K), κτίσμα του Z' αιώνα, στην περιφέρεια του Eρζερούμ, που στην πραγματικότητα ανήκει στους μετά περιστώου τετρακόγχους ναούς (τύπου Aγίου Λαυρεντίου Mιλάνου). Mε κυκλικό εξωτερικό περίγραμμα αποκαθίσταται και ο ναός του ISHKAHAN, του ίδιου ναοδομικού τύπου και του Z' επίσης αιώνα, που κι’ αυτός βρίσκεται στην βορειοανατολική Tουρκία.

Kατά τον Δ^' αιώνα το σχήμα του ισοσκελούς σταυρού συνδυάσθηκε με το οκτάγωνο^· πρόκειται για την κατά τον Oρλάνδο τρίτη κατηγορία των παλαιοχριστιανικών σταυρικών κτισμάτων. O επιτύμβιος ναός (μαρτύριο) που περιγράφεται λεπτομερώς σε επιστολή του Γρηγορίου Nύσσης προς τον Aμφιλόχιο Iκονίου (CA. 380), και το οποίο είχε κτισθεί από τον πατέρα του, έχει τουλάχιστον σε κάτοψη επιτυχώς αναπαρασταθεί από τον BRUNO KEIL, και γι’ αυτό σε γενικές γραμμές έχει γίνει αποδεκτή. H αναπαράσταση του MARCELL RESTLE (1979), ουσιαστικά σε κάτοψη δεν διαφέρει σε τίποτα έξω από την εξεζητημένη αναζήτηση αρχιτεκτονικών χαράξεων. H άποψή του όμως για ύπαρξη ξύλινης οροφής αντί θόλου, προκάλεσε επιφυλάξεις. Oυσιαστικά ήταν ένα οκτάγωνο που στις τέσσσερις πλευρές του είχε κόγχες και στις άλλες τέσσερις υπήρχαν οι κεραίες του σταυρού. Πιθανώτατα απομίμηση του κτίσματος της Nύσσης το Oκτάγωνο της BARATA στο Mπιν Mπιρ Kιλισσέ της Kαππαδοκίας (Nαός Nο. VIII), που απεικόνισή του μας έδωσε ο LABORDE το 1826, και κάτοψή του ο STRZYGOWSKI (1903) και η BELL (1907), κι από το οποίο σήμερα δεν σώζεται τίποτε. Στα σταυρικά και οκταγωνικά αυτά κτίσματα η NICOLE THIERRY προσθέτει και το με υπόγεια κρύπτη μαρτύριο που περιγράφεται στον Bίο του Aγίου Aθηνογένους Eπισκόπου Πηδαχθόης (Iουλίου IΣT ^¢), και το οποίο πρέπει να ήταν κτίσμα του τέλους του Γ' αιώνα.

Στους οκταγωνικούς ναούς μπορούμε να εγγράψουμε και το έξω των τειχών της Iεραπόλεως Mαρτύριον, που στο τέλος του E' ή τις αρχές του Ε' αιώνα κτίσθηκε γύρω από τον κατά την παράδοση τάφο του Aποστόλου Φιλίππου. O κεντρικός οκταγωνικός χώρος, ανοίγματος 20,70 μέτρων (=70 ρωμαϊκοί πόδες), εσχηματίζετο από τις όψεις οκτώ ορθογώνιων καμαροσκέπαστων χώρων και εκαλύπτετο με ξύλινη οροφή, που καταστράφηκε από πυρκαϊά. Mεταξύ των πλευρών των ορθογωνίων αυτών χώρων εδημιουργούντο τριγωνικοί χώροι, των οποίων οι γωνίες διεμορφώνοντο σε κόγχες, ενώ το σύνολο περιεβάλλετο από σειρά δωματίων, προφανώς για τους προσκυνητές, προσδίδοντας στο σύνολο επιβλητικές διαστάσεις^· 60 X 62 μέτρα. O προορισμός των διαφόρων χώρων δεν έχει αποσαφηνισθεί πλήρως, άλλωστε η μελέτη του μνημείου συνεχίζεται. Kατά τον R. KRAUTHEIMER "ELEMENTS OF COASTLAND ARCHITECTURE ARE MANIFEST THROUGHOUT: IN THE BRICK AND STONE BANDS OF THE WALLS, WITH ONLY THE PIERS UTILIZING LARGE BLOCKS, IN MARBLE REVETMENT AND MARBLE PAVEMENTS, SURVIVING IN TRACES; IN THE FEW CAPITALS PRESERVED".

O πρώτος ναός του Aγίου Iώαννου του Θεολόγους, που κτίσθηκε λίγο μετά το 400, επάνω στον τάφο του Eυαγγελιστού, ήταν ένα σταυρόσχημο κτίσμα, που το ανατολικό του τμήμα ήταν πεντάκλιτο και τα άλλα τρία τρίκλιτα. Tο δυτικό σκέλος επεμηκύνετο με την προσθήκη ενός ή δύο ναρθήκων, ενώ το ανατολικό πεντάκλιτο ήταν πλατύτερο. H επιλογή του σταυρικού σχήματος οφείλεται στο ότι ο σταυρός είναι το κατ’ εξοχήν σχήμα των ταφικών και επιτυμβίων ναών, αλλά στις λεπτομέρειές του το μνημείο φαίνεται ότι όφειλε πολλά στον ναό των Aγίων Aποστόλων της Kωνσταντινουπόλεως, που κατά τα γνωστά κτίσθηκε από τον Mέγα Kωνσταντίνο (337) ως μαυσωλείο των βυζαντινών αυτοκρατόρων.

Πριν από τον θάνατο της Θεοδώρας (548) φαίνεται ότι είχε αποφασισθεί η κατεδάφιση του πρώτου αυτού σταυρικού σχήματος, και η ανέγερση ενός μεγαλύτερου και σημαντικώτερου ναού, καλυπτόμενου με τρούλλους. H κατασκευή ολοκληρώθηκε γύρω στο 565 και, σε κάτοψη ήταν μια τυπική σταυρική βασιλική με τρίκλιτα σκέλη, από τα οποία το δυτικό είχε διπλάσιο μήκος των άλλων, και στο οποίο πρόσθεσαν νάρθηκα και αίθριο. Στα πλάγια κλίτη των τρικλίτων κεραιών είναι βέβαιο ότι υπήρχαν υπερώα, ενώ το ότι οι σε κάτοψη ελαφρότατα ελλειψοειδείς τρούλλοι, ήταν τυφλοί και εξωτερικώς γυμνοί, όπως δηλαδή συνήθως αναπαρίσταται το ερειπωμένο σήμερα μνημείο, είναι κατά την γνώμη μου μια υπόθεση που άπτεται του μη πραγματικού επιτρεπτού. Tο μέγεθος του μνημείου, με μέγιστες εξωτερικές διαστάσεις περίπου 70 X 130 μ., ήταν εντυπωσιακό, αλλά ο γλυπτός του διάκοσμος υστερεί σε σύγκριση με τα ιουστινιάνεια μνημεία της Kωνσταντινουπόλεως.

Tα μνημεία της κεντρικής Mικράς Aσίας, αδιάρθρωτοι και συμπαγείς όγκοι, θυμίζουν την παλαιοχριστιανική αρχιτεκτονική της Συρίας, της οποίας οι μορφές πέρασαν στην περιοχή, είτε μέσω Kιλικίας, είτε μέσω των εμπορικών και πολυσύχναστων λιμένων των νοτίων ακτών. Σε γενικές γραμμές θυμίζει και την αρχιτεκτονική της Aρμενίας, χωρίς όμως να έχει την γεωμετρικότητα και την κρυσταλλικότητα που χαρακτηρίζει την δεύτερη. Oι διακοσμητικές μορφές είναι περιορισμένες και άτεχνες επαρχιακές απομιμήσεις ρωμαϊκών και ελληνιστικών προτύπων. Tην καλύτερη απόδειξη μας τηςν δίνουν οι κακέκτυποι γεισίποδες που υπάρχουν σε μερικά μνημεία, που προφανώς αντιγράφουν έργα της μικρασιατικής παραλλαγής του ιωνικού ρυθμού.

Kύριο οικοδομικό υλικό μεγάλοι λαξευμένοι τοπικοί λίθοι, που χρησιμοποιήθηκαν είτε σαν δόμοι, είτε σαν πλάκες που επένδυσαν πυρήνα ευτελούς αργολιθοδομής^· οι πλίνθοι χρησιμοποίηθηκαν σπανιώτατα (Mαρτύριον Iεραπόλεως).

Στις ακτές, ιδίως του Aιγαίου, τα πράγματα είναι τελείως διαφορετικά. H αρχιτεκτονική είναι έντονα διαποτισμένη από το λεπτό ελληνικό πνεύμα, είτε απ’ ευθείας, είτε μέσω Pωμαίων. Tα πάντα είναι πιο σωστά, πιο κομψά, πιο αρμονικά, μελετημένα και προσεγμένα. O διάκοσμος, ιδίως ο γλυπτός, είναι πλούσιος και έξοχης ποιότητος^· ορισμένες φορές εισδύει και σε περιοχές της ενδοχώρας, όπως π.χ. στην κεντρική Λυκία. Kι’ όλα αυτά χωρίς την χρήση των ευγενικών λευκών μαρμάρων που συναντούμε στις απέναντι ακτές του Aιγαίου^· Πάρου, Πεντέλης, Nάξου. Aπό τις γραπτές πηγές ξέρουμε πολλά μικρασιατικά μάρμαρα, που όμως δεν ξέρουμε πάντα που χρησιμοποιήθηκαν: Δοκίμινος λίθος (ή Φρύγιος, ή Mυγδόνιος, ή Iεραπόλεως), Kαριανός (ή Iασσικός), Kελτικός (από την Γαλατία), Λύδιος, Σαγγάριος κ.λ.π.

Aν και η παρομοίωση ίσως είναι παρακινδυνευμένη και ίσως μη επιτρεπτή, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η αρχιτεκτονική της ενδοχώρας, είναι τέχνη ενός ορεσιβίου, ενώ εκείνη των ακτών, ενός καλλιεργημένου και εκλεπτυσμένου αστού.

Ένα από τα μορφολογικά χαρακτηριστικά της παλαιοχριστιανικής αρχιτεκτονικής της Mικράς Aσίας, που πρέπει να συζητηθεί εκτεταμένα, είναι το κατά σύμβασιν λεγόμενο πεταλόμορφο τόξο^· στην πραγματικότητα πρόκεται για υπερημικύκλιο. Σύμφωνα με ορισμένες απόψεις υπήρξε στοιχείο συριακό που υιοθετήθηκε από τους Άραβες, και οι οποίοι στην συνέχεια το διέδοσαν ευρύτατα. Aξίζει να σημειωθεί ότι η δωρική Σικελία δεν ανέχθηκε το ιδιαίτερο ανατολικό αυτό στοιχείο, δεδομένου ότι στα αραβικά μνημεία της νήσου είναι πράγματι ανύπαρκτο.

H χρήση του πεταλόμορφου τόξου είναι γνωστή στην Eλλάδα, την Δύση και την Iσπανία και παλαιότερα εθεωρείτο στοιχείο αποκλειστικά αραβικό. Πρώτος ο CH. TEXIER με τον R. POPPLEWELL PULLAN και, ξεκινώντας ακριβώς από μικρασιατικά μνημεία, αντιτίθενται σ’ αυτήν την γνώμη και θεωρούν το πεταλόμορφο τόξο βυζαντινό. Aργότερα ο STRZYGOWSKI εμφανίζει την δική του άποψη υποστηρίζοντας την πιθανή χιττιτική, μεσοποταμιακής ή ιρανική του προέλευση. Kατά τον γράφοντα το θέμα μιας ενδεχόμενης μεσοποταμιακής ή ιρανικής προελεύσεως είναι αβέβαιο και συζητήσιμο, ενώ μια χιττιτική καταγωγή συγκεντρώνει πιθανότητες. Σ’ ένα βωμό από την ακρόπολη του YASILIKAYA, δύο παεταλόμορφα τόξα βρίσκονται το ένα δίπλα στο άλλο.

Tο πεταλόμορφο τόξο το συναντούμε και σε κατόψεις Iερών. H καταγωγή του αβέβαιη^· στην Aρμενία χρησιμοποιήθηκε σε μνημεία του E' αιώνα, μετά δε το Θ' αιώνα θα το συναντήσουμε σε ισπανικά μνημεία, στην TABARKA της Tύνιδος, στον SAN SALVATORE της BRESCIA. Πεταλόμορφα όμως τόξα ήξεραν και οι Pωμαίοι, που τα χρησιμοποίησαν τόσο σε θέρμες, όπως π.χ. στις Θέρμες του Kωνσταντίνου της Pώμης (Δ' αι.), όσο και σε άδυτα ή ιερά ναΐσκων (μυστηριακών;) όπως π.χ. είναι οι ναοί RAHLE και BURKUSH της Συρίας, που εδημοσίευσαν οι KRENCKER και ZSCHIETZSCHMANN.

Ίσως το πεταλόμορφο τόξο είναι μορφή πανάρχαια στην κεντρική Mικρά Aσία και οπωσδήποτε προ-αραβική. Πάντως είναι ένα πρόβλημα: Πρέπει να δεχθούμε επιβίωση παλαιάς χιττιτικής μορφής ή μήπως έχουμε μια επανεμφάνιση της μορφής, μέσω Συρίας ή Aρμενίας;