1. Θέση

Ανάμεσα στα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα της πόλης Πάταρα στη ρωμαϊκή επαρχία της Λυκίας, ξεχωρίζει το θέατρο. Είναι χτισμένο στην βορειοανατολική πλευρά ενός λόφου ( Kurşunlutepe) εντός των ορίων της πόλης. Έχει βορειοανατολικό προσανατολισμό με αποτέλεσμα να βλέπει προς το κέντρο της αρχαίας πόλης και το λιμάνι. Με την πάροδο του χρόνου, η άμμος καλύπτει όλο και μεγαλύτερο τμήμα του.¹

2. Αρχιτεκτονική

Προκειται για θεατρικό οικοδόμημα ελληνικού τύπου. Το κοίλον, διαμέτρου 84 μ. χωρίς τους γωνιακούς πύργους, είναι μεγαλύτερο του ημικυκλίου. Είναι χτισμένο σε φυσική πλαγιά εκμεταλλευόμενο την κλίση της, ενώ για την κατασκευή των πλευρικών αναλημμάτων, χρειάστηκε να χρησιμοποιηθούν βοηθητικές υποκατασκευές, ώστε να καλυφθεί η διαφορά κλίσης του εδάφους. Το σημείο όπου το κοίλον συναντά τους αναλημματικούς τοίχους ενισχύεται με δύο μεγάλους γωνιακούς πύργους με ύψος χαμηλότερο από το ύψος του υπόλοιπου θεάτρου. Ως αρχιτεκτονικά στοιχεία συνδέονται περισσότερο με τον εξωτερικό τοίχο του κοίλου παρά με τον αναλημματικό τοίχο. Οι υποκατασκευές πάνω στις οποίες πατούν τα αναλήμματα διαθέτουν θολωτούς διαδρόμους για την πρόσβαση του κοινού, οι οποίοι ακολουθούν ακτινωτή διάταξη. Οι διάδρομοι αυτοί οδηγούν στο διάζωμα, στο κέντρο της δεύτερης και έβδομης κερκίδας του κάτω τμήματος του κοίλου. Η ημικυλινδρική στέγη τους πατά σε πόδιο που καταλήγει σε γείσο. Το εσωτερικό του κοίλου χωρίζεται σε δύο διαζώματα (maeniana) μέσω ενός περιμετρικού διαδρόμου. Tο κάτω διάζωμα (ima cavea) διαιρείται από 9 κλίμακες σε 8 κερκίδες (cunei). Υπολογίζονται συνολικά 16 σειρές εδωλίων για αυτό το διάζωμα (τρεις από αυτές έχουν καλυφθεί με άμμο). Το άνω διάζωμα (summa cavea) διαιρείται σε 16 κερκίδες και περιλαμβάνει 14 σειρές εδωλίων, τα οποία φέρουν στο πίσω μέρος φαρδιά εγκοπή αφήνοντας χώρο για τα πόδια του υπερκείμενου θεατή. Στην άνω απόληξη του κοίλου υπήρχε περιμετρικός διάδρομος, πλάτους 0,71 μ., για τη μετακίνηση των θεατών. Ο διάδρομος αυτός έδινε πρόσβαση σε ναό χτισμένο στην κορυφή του κοίλου. Η είσοδος των θεατών στο θέατρο γινόταν από πολλά σημεία: από τις παρόδους για το κάτω διάζωμα (ima cavea), κατευθείαν από το λόφο για το άνω διάζωμα (summa cavea), και από τους δύο θολωτούς διαδρόμους που ξεκινούσαν από το εξωτερικό τμήμα του περιμετρικού τοίχου του κοίλου και οδηγούσαν στον περιμετρικό διάδρομο μεταξύ άνω και κάτω διαζώματος. Από αυτό το σημείο οι θεατές μπορούσαν να μετακινηθούν προς τα πάνω ή προς τα κάτω μέσω των κλιμάκων, χωρίς να ενοχλούν όσους ήδη κάθονταν.

Το σκηνικό οικοδόμημα ήταν ορθογώνιας κάτοψης² και είχε τρεις ορόφους: ο πρώτος (υποσκήνιο) ήταν δωρικού ρυθμού και βρίσκεται ακόμη στη θέση του. Η σκηνή διέθετε πεντάθυρη πρόσοψη την οποία κοσμούσαν επιστύλια και γείσα. Οι θύρες της πρόσοψης δεν ήταν ισομεγέθεις. Η κεντρική θύρα ήταν η μεγαλύτερη, ενώ το μέγεθος των υπολοίπων μειωνόταν σταδιακά τόσο σε ύψος όσο και σε πλάτος όσο αυτές απομακρύνονταν από την κεντρική θύρα. Το μέγεθος των θυρών αυτής της πρόσοψης μειωνόταν από το κέντρο προς τις άκρες. Στους στενούς πλευρικούς τοίχους του οικοδομήματος της σκηνής ανοίγονταν άλλες δύο θύρες, από μία σε κάθε πλευρά. Από τα παρασκήνια σώζονται δύο τοίχοι (ένας σε κάθε στενή πλευρά) που προεξέχουν κατά 10,30 μ. από την πρόσοψη της σκηνής. Φτάνουν μέχρι τα αναλήμματα, αποτελώντας ένα όριο για το προσκήνιο (του οποίου δε σώζονται τα αρχιτεκτονικά στοιχεία της πρόσοψης και έτσι δεν είμαστε σε θέση να υπολογίσουμε το βάθος του). Στους τοίχους αυτούς των παρασκηνίων υπήρχαν δύο μεγάλες θύρες, που όταν το θέατρο δε λειτουργούσε παρέμεναν κλειστές εμποδίζοντας την πρόσβαση. Πίσω από το σκηνικό οικοδόμημα υπήρχε στοά (porticus post scaenam) που διάρθρωνε σειρά πεσσών και ανοιγμάτων (θύρες ή παράθυρα). Πιθανότατα χρησίμευε για την παραμονή των θεατών σε περίπτωση κακοκαιρίας ή κατά τα διαλείμματα.

3. Οικοδομική

Για την κατασκευή τόσο του κοίλου όσο και της σκηνής χρησιμοποιήθηκε ο ντόπιος ασβεστόλιθος. Η τοιχοδομία αντιστοιχεί στο ψευδοϊσόδομο σύστημα. Οι γωνιόλιθοι αρμόζουν κανονικά χωρίς συνδετικό υλικό. Η εξωτερική επιφάνειά τους είναι αδρή, με περιταίνιο. Το ίδιο σύστημα έχει χρησιμοποιηθεί για τον εξωτερικό τοίχο που περιβάλλει το κοίλον. Ωστόσο στο ανώτερο τμήμα του η τοιχοδομία είναι λιγότερο κανονική και σε αρκετά σημεία διακρίνονται επισκευές. Η κατώτερη ζώνη φαίνεται ότι ανήκει σε προγενέστερη εποχή, όπως δείχνει η διαφοροποίηση των γωνιόλιθων ως προς τις διαστάσεις τους. Με το ίδιο ψευδοϊσόδομο σύστημα κατασκευάστηκαν οι γωνιακοί πύργοι και τα αναλήμματα. Μόνο στο σημείο που αντιστοιχεί στον περιμετρικό διάδρομο εμφανίζονται δύο στρώσεις λίθων μεγαλύτερου ύψους. Oι αναλημματικοί τοίχοι στην άνω επιφάνειά τους ακολουθούν την κατηφορική κλίση του κοίλου και είναι λαξευμένοι με τέτοιο τρόπο (τομή σχήματος L), ώστε ο υπερκείμενος να εισχωρεί στον υποκείμενο και έτσι να σφηνώνουν.³

4. Χρονολόγηση

Στο σχεδιασμό του το οικοδόμημα ακολουθεί τον ελληνιστικό τύπο θεάτρου, ωστόσο η κατασκευή του ανάγεται στα Αυτοκρατορικά χρόνια. Το κοίλον ολοκληρώθηκε στα χρόνια του Τιβέριου (14-37 μ.Χ.), όπως πιστοποιεί σωζόμενη αναθηματική επιγραφή σε τοίχο της σκηνής που αναφέρει ως αναθέτη τον Πολυπέρχοντα του Δημητρίου, αρχιερέα και προφήτη του Απόλλωνα.⁴ Μεγάλης έκτασης ανακαίνιση έγινε στα χρόνια των Αντωνίνων μετά το μεγάλο σεισμό του 141 μ.Χ. που προκάλεσε καταστροφές σε πολλές πόλεις της Λυκίας. Υπάρχει μνημειώδης επιγραφή⁵ που βρίσκεται εντοιχισμένη στη βορειοδυτική πλευρά του σκηνικού οικοδομήματος και μας πληροφορεί πως ο Quintus Velius Titianus από τα Πάταρα χορήγησε την εκ βάθρων κατασκευή του συγκροτήματος της σκηνής, της ενδέκατης σειράς εδωλίων (και ίσως και της ενδέκατης κερκίδας) στο ανώτερο διάζωμα (summa cavea), καθώς και της τέντας (velum) του κοίλου και ίσως και κάποιων άλλων παραπετασμάτων. Επίσης πληροφορούμαστε πως η κόρη του, Velia Procla, ολοκλήρωσε τις εργασίες εξωραΐζοντας το θέατρο με αγάλματα και μαρμαροθετήματα. Όλα αυτά αφιερώθηκαν το 147 μ.Χ. στον αυτοκράτορα Αντωνίνο Πίο, στους θεούς Σεβαστούς, και στους θεούς της πατρίδας και της Πόλης.

5. Σημερινή κατάσταση

Η σημερινή κατάσταση διατήρησης του θεάτρου είναι ικανοποιητική. Το κατώτερο τμήμα του κοίλου, της ορχήστρας και του προσκηνίου έχει καλυφθεί με άμμο, ενώ το σκηνικό οικοδόμημα έχει κρυφτεί σχεδόν μέσα στα δέντρα.⁶ Οι εικονογραφικές πηγές που μας σώζονται από τον 19ο αιώνα μαρτυρούν ότι την εποχή εκείνη το θέατρο βρισκόταν σε ακόμα καλύτερη κατάσταση.⁷ Δεν έχουν πραγματοποιηθεί ακόμη ανασκαφικές εργασίες.⁸