1. Forum
Η λατινική λέξη σημαίνει τον ανοικτό υπαίθριο χώρο. Κατ’ επέκταση με τον όρο αυτό νοείται το διοικητικό, θρησκευτικό και εμπορικό κέντρο της ρωμαϊκής πόλης. Αντιστοιχεί εννοιολογικά και λειτουργικά στην ελληνική αγορά. Κατά τους Αυτοκρατορικούς χρόνους διαμορφωνόταν με αυστηρά συμμετρική διάταξη ως μεγάλο περίστυλο συγκρότημα, ενώ ναοί, , καταστήματα, δημόσια οικοδομήματα και τιμητικά μνημεία συμπλήρωναν τη σύνθεσή του. Βρισκόταν συνήθως στο κέντρο της πόλης, στη διασταύρωση των κεντρικών οδικών αρτηριών και . Πρότυπο υπήρξε το Forum Romanum, η αγορά της «ρεπουμπλικανικής» περιόδου της Ρώμης, η οποία βρισκόταν στους πρόποδες του Καπιτωλίου και έμελλε να αποτελέσει ένα από τα σημαντικότερα κέντρα της οικονομικής και πολιτικής ζωής της αυτοκρατορίας.1
Το forum θα αποτελέσει τυπικό οικοδομικό σύνολο των ρωμαϊκών πόλεων και αποικιών. Οι μεγάλες πόλεις είχαν περισσότερες από μία αγορές, με αποτέλεσμα το διαχωρισμό των εμπορικών, διοικητικών, πολιτικών και θρησκευτικών δραστηριοτήτων σε διαφορετικά συγκροτήματα. Επίσης οι αγορές δεν οικοδομούνταν απαραίτητα στο κέντρο της πόλης, αλλά σε κάποια εξίσου πλεονεκτική θέση κοντά σε κεντρικές οδικές αρτηρίες, σε πύλες ή στο λιμάνι.
2. Η λειτουργία και οι επιμέρους χώροι των ρωμαϊκών αγορών
Τα συγκροτήματα των ρωμαϊκών αγορών κατά τους Αυτοκρατορικούς χρόνους αποτελούνταν από μια κεντρική υπαίθρια πλατεία, συνήθως πλακόστρωτη, η οποία περιβαλλόταν από πολυτελείς στην κατασκευή τους , με αποτέλεσμα ο χώρος να είναι κλειστός και απόλυτα ελεγχόμενος. Γύρω από την πλατεία οργανώνονταν αυτοτελή κτήρια ή οικοδομικά σύνολα που προορίζονταν να εξυπηρετήσουν τις ποικίλες λειτουργίες του χώρου. Συγκεκριμένα, ναοί, εμπορικά καταστήματα (tabernae), βασιλικές, , οικοδομήματα πολιτικού και διοικητικού χαρακτήρα, εγκαταστάσεις αρχείων, βήματα ομιλητών, μνημεία πολιτικής προπαγάνδας, όπως θριαμβικές και τιμητικές αψίδες, καθώς και κτήρια ωφελιμιστικού χαρακτήρα, όπως και , συγκαταλέγονταν ανάμεσα στα επιμέρους αρχιτεκτονήματα ενός ρωμαϊκού forum και συνέθεταν ένα εντυπωσιακό αρχιτεκτονικό σύνολο.
Ως κέντρο της δημόσιας ζωής, η αγορά συγκέντρωνε στους χώρους της όλες τις δημόσιες υπηρεσίες, ενώ επιπλέον εκεί αναρτούσαν διάφορες ανακοινώσεις δημόσιου περιεχομένου προς ενημέρωση των πολιτών. Επίσης ως διοικητικό και εμπορικό κέντρο της πόλης, το οποίο επισκέπτονταν όχι μόνο οι κάτοικοι αλλά και οι ξένοι επισκέπτες, το forum αποτελούσε σημαντικό πεδίο ανταγωνισμού και προβολής της τοπικής ελίτ. Επιφανείς πολίτες και σημαντικές προσωπικότητες του ρωμαϊκού κόσμου χρηματοδοτούσαν την ανέγερση λαμπρών οικοδομημάτων στις αγορές, όπως ναών, βωμών, αψίδων, νυμφαίων, ακόμη και ηλιακών ρολογιών. Επιπλέον η πλατεία της αγοράς αποτελούσε τον κατάλληλο χώρο για την ανέγερση ανδριάντων αυτοκρατόρων, σημαντικών προσώπων της δημόσιας ζωής και ντόπιων αριστοκρατών. Σε πολλές περιπτώσεις μάλιστα μέσα από τα οικοδομικά λείψανα των αγορών και τα κινητά ευρήματα αποκαλύπτεται η τοπική ιστορία κάθε πόλης.2
3. Το forum κατά το Βιτρούβιο
Ο Ρωμαίος αρχιτέκτονας (De Architectura I.VII, V.Ι-ΙΙ) περιγράφει τη θέση και λεπτομέρειες του αρχιτεκτονικού σχεδιασμoύ του ρωμαϊκού forum. Σύμφωνα με αυτόν, ο χώρος που επιλέγεται για την ίδρυσή του πρέπει να βρίσκεται κοντά στο λιμάνι, αν η πόλη είναι παραθαλάσσια, ή στο κέντρο της πόλης αν αυτή βρίσκεται στην ενδοχώρα. Σε αντίθεση με το λειτουργικό χαρακτήρα της ελληνικής αγοράς, ο Βιτρούβιος αναφέρεται στο forum ως το χώρο όπου διοργανώνονται θεάματα και επιδείξεις μονομάχων. Τα των κιονοστοιχιών που περιέβαλλαν την πλατεία ήταν αρκετά μεγάλα, ενώ στον επάνω όροφο κατασκευάζονταν εξώστες με κατάλληλη διάταξη για να στεγάσουν το κοινό και να εξασφαλίσουν την κατάλληλη θέαση. Το μέγεθος της αγοράς έπρεπε να είναι ανάλογο με τον αριθμό των κατοίκων της πόλης. Προσθέτει επίσης ότι στις στοές στεγάζονταν τα αργυραμοιβεία. Σύμφωνα με το Βιτρούβιο το σχήμα του ρωμαϊκού forum έπρεπε να είναι επίμηκες με αναλογία μήκους και πλάτους 3:2, σε αντίθεση με αυτό της ελληνικής αγοράς, που ήταν τετράγωνο. Οι βασιλικές έπρεπε να οικοδομούνται σε επαφή με την αγορά, όπως άλλωστε και ο θησαυρός (aerarium), η φυλακή (carcer) και το βουλευτήριο (curia), για το οποίο μάλιστα παραδίδει ακριβείς αναλογίες που στοχεύουν στην ανάδειξη του συγκεκριμένου κτηρίου μέσα στον περιβάλλοντα δομημένο χώρο.3 Αν και οι πληροφορίες που αντλούμε από το έργο του Βιτρούβιου είναι πολύτιμες, ωστόσο τα συμπεράσματα ως προς την αρχιτεκτονική σύνθεση και την τυπολογία των ρωμαϊκών αγορών βασίζονται κυρίως στη μελέτη των σωζόμενων οικοδομικών καταλοίπων των συγκροτημάτων αυτού του τύπου.
4. Αρχιτεκτονική μορφή και τυπολογία
Μέσα από το σύνολο των αρχιτεκτονικών λειψάνων των αγορών της «ρεπουμπλικανικής» και αυτοκρατορικής εποχής διαπιστώνεται ότι τα τυπικά γνωρίσματα που παραδίδει ο Βιτρούβιος δεν ήταν πάντα εφαρμόσιμα. Αντίθετα τα συγκροτήματα των αγορών παρουσίαζαν ποικιλομορφία ως προς τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό και τη γενική τους κάτοψη. Χαρακτηριστικό γνώρισμα των πρώιμων αγορών της «ρεπουμπλικανικής» εποχής ήταν η επιμήκης μορφή τους. Στην αρχιτεκτονική τους συνδυάστηκαν στοιχεία της ελληνιστικής και ιταλικής παράδοσης.4 Συγκεκριμένα η ελληνιστική περιμετρική κιονοστοιχία και η συμμετρική διάταξη συνδυάστηκαν με τον περιμετρικό περίβολο και την ανάδειξη ενός κυρίαρχου στοιχείου, συνήθως ναού, μέσα στην όλη σύνθεση.5
Κατά τους Αυτοκρατορικούς χρόνους ο σχεδιασμός των αγορών, αν και επηρεάστηκε από τα διαμορφωμένα πρότυπα, εξελίχθηκε και προσαρμόστηκε στα πολιτικά δεδομένα και τις ανάγκες της νέας εποχής. Το forum εξυπηρετώντας πολιτικές σκοπιμότητες εξέφρασε μέσα από την αρχιτεκτονική του τη δύναμη του κράτους. Μνημειακά συγκροτήματα αγορών οικοδομούνται στο πλαίσιο φιλόδοξων προγραμμάτων που πραγματοποιούνται στις πόλεις της αυτοκρατορίας. Κοινά χαρακτηριστικά τους είναι η αυστηρή οργάνωση, η συμμετρική κάτοψη του αρχιτεκτονικού συνόλου καθώς και η αξονική-μετωπική διευθέτηση των επιμέρους οικοδομημάτων του συγκροτήματος. Οι ρωμαϊκές αγορές κατηγοριοποιούνται με βάση τη γενική τους κάτοψη και τα οικοδομήματα που εξαίρονται μέσα στο ενιαίο αρχιτεκτονικό σύνολο στους παρακάτω τύπους:
Α. Περίστυλες αγορές με συνεχή περίβολο, όπου η πλατεία περιβαλλόταν από στωικά οικοδομήματα. Προορίζονταν κυρίως για εμπορικές συναλλαγές. Ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός τους, εμπνευσμένος από ελληνιστικά πρότυπα, ουσιαστικά εξελίσσει τη μορφή των ιωνικών αγορών.6 Για το λόγο αυτό ο συγκεκριμένος τύπος αναπτύχθηκε στις ανατολικές επαρχίες της αυτοκρατορίας και κυρίως στον ελλαδικό και μικρασιατικό χώρο, με αντιπροσωπευτικά παραδείγματα τη Ρωμαϊκή Αγορά της Αθήνας και την Εμπορική Αγορά της Εφέσου.
Β. Ρωμαϊκές αγορές όπου η ορθογώνια πλατεία οριζόταν από στοές στις τρεις πλευρές, ενώ τη μία από τις στενές πλευρές έκλεινε ένας ναός,7 ο οποίος κυριαρχούσε στο χώρο που ανοιγόταν μπροστά του. Πρόκειται για τύπο στον οποίο ανήκουν οι αυτοκρατορικές αγορές της Ρώμης και ο οποίος απαντάται κυρίως στις πόλεις των δυτικών επαρχιών, ενώ στο ανατολικό τμήμα της αυτοκρατορίας επηρέασε κυρίως τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό συγκροτημάτων θρησκευτικού χαρακτήρα όπως π.χ. το Σεραπείον της Εφέσου.8
Γ. Το λεγόμενο forum-basilica με κύριο χαρακτηριστικό την παρουσία βασιλικής σε μία από τις μακριές πλευρές του. Πρόκειται για τύπο που προτιμήθηκε κατά τους Πρώιμους Αυτοκρατορικούς χρόνους.
Δ. Αγορές όπου συνδυάζονται οι δύο παραπάνω τύποι (Β, Γ), καθώς οι στενές πλευρές ορίζονται από μία βασιλική και έναν ναό. Κατά τη σχεδίαση του συγκεκριμένου τύπου ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην απόλυτη συμμετρία και στον τονισμό του κεντρικού άξονα. Συγκροτήματα τέτοιων αγορών ήταν ιδιαίτερα διαδομένα στις επαρχίες της Γαλατίας και της Ισπανίας, καθώς και της Βόρειας Αφρικής.9
5. Ρωμαϊκές αγορές στη Μικρά Ασία
Κατά τους Αυτοκρατορικούς χρόνους, παρά την απώλεια της πολιτικής αυτονομίας των μικρασιατικών πόλεων οι αγορές συνέχισαν να αποτελούν το κέντρο της κοινωνικής ζωής των κατοίκων· εξάλλου η πολιτική δραστηριότητα δε σταμάτησε, απλώς περιορίστηκε σε θέματα τοπικής αυτοδιοίκησης. Οι περισσότερες από τις ελληνιστικές αγορές αναμορφώνονται σε μεγάλα και σύνθετα περίκλειστα συγκροτήματα. Οι επεμβάσεις μετατροπής προσέδωσαν «εκρωμαϊσμένο» χαρακτήρα και ανταποκρίνονταν στο νέο πνεύμα περί αρχιτεκτονικής και χωροθέτησης των αγορών. Από την άλλη, η τάση αυτή αμφισβητήθηκε ότι σχετίζεται με ρωμαϊκες επιρροές, αλλά ερμηνεύτηκε ως εξέλιξη της αρχιτεκτονικής μορφής των αγορών ιωνικού τύπου, όπου η κανονικότητα, η συμμετρία , η αρχιτεκτονική συνοχή και η ενιαία σχεδίαση αποτελούσαν τα βασικά γνωρίσματά τους.10 Λαμπρά παραδείγματα ελληνιστικών αγορών που μετασκευάστηκαν και εξωραΐστηκαν κατά τους Αυτοκρατορικούς χρόνους είναι η Δημόσια Αγορά της Εφέσου 11 (1ος αι. μ.Χ.) και η Αγορά της Ασπένδου (2ος/3ος αι. μ.Χ.).12 Ταυτόχρονα, νέα περίστυλα κτήρια κατασκευάζονται για να εξυπηρετήσουν κυρίως εμπορικούς σκοπούς, όπως συμβαίνει στην περίπτωση της Εμπορικής Αγοράς της Εφέσου (τέλος 1ου αι. π.Χ.). Η κατηγοριοποίηση βέβαια των αγορών σε πολιτικές και εμπορικές δεν είναι πάντοτε εφικτή. Σε κάθε περίπτωση όμως και ανεξάρτητα από το λειτουργικό χαρακτήρα των συγκροτημάτων υιοθετούνται στην αρχιτεκτονική τους τα ελληνιστικά πρότυπα, σύμφωνα με τα οποία τα επιμέρους οικοδομήματα δεν αντιμετωπίζονται ως αυτόνομα τμήματα αλλά εντάσσονται αρμονικά στο ευρύτερο σύνολο, ενώ οι στοές αναδεικνύονται σε οργανικά στοιχεία που συμβάλλουν στην αρχιτεκτονική ενότητα. Οφείλουμε όμως να επισημάνουμε την επιρροή της ρωμαϊκής δημιουργίας και αισθητικής στο σχεδιασμό των αγορών της Μικράς Ασίας, καθώς συνδυάζονται ρωμαϊκές εμπνεύσεις και τύποι με μορφές και στοιχεία της ελληνικής αρχιτεκτονικής. Το αποτέλεσμα είναι η δημιουργία μνημειακών συγκροτημάτων με πλούσια αρχιτεκτονική και γλυπτική διακόσμηση, μέσα από τα οποία προβάλλονται το γόητρο και ο πλούτος των πόλεων. Πολυτελείς στοές, βασιλικές, νυμφαία, ωδεία, μνημειακές πύλες και ναοί αυτοκρατορικής λατρείας13 κοσμούν τις αυτοκρατορικές αγορές της Μικράς Ασίας. Από τα εντυπωσιακότερα παραδείγματα είναι οι αγορές στη Σαγαλασσό,14 τη Μίλητο15 και την Ιασό16· στις περιπτώσεις αυτές πρόκειται για συγκροτήματα των Ελληνιστικών χρόνων που εκσυγχρονίστηκαν κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο και προσαρμόστηκαν σε νέα αισθητικά και λειτουργικά δεδομένα. Όσον αφορά τα νεόδμητα fora, ένα από τα πιο λαμπρά είναι η λεγόμενη νότια Αγορά της Αφροδισιάδος (τέλος 1ου π.Χ.),17 ενώ αξίζει να αναφερθούμε και σε εκείνη της Κρήμνας, η οποία βρισκόταν στο κέντρο της πόλης και εντάσσεται σε ένα από τα πιο φιλόδοξα οικοδομικά προγράμματα, το οποίο πραγματοποιήθηκε στην πόλη την εποχή του αυτοκράτορα Αδριανού (117 -138 μ.Χ.). Επρόκειτο για ένα τετράγωνο forum (με πλευρά μήκους 57 μ.) με στοές δωρικού ρυθμού, τη βόρεια πλευρά του οποίου έκλεινε μια μνημειακή τρίκλιτη βασιλική με τρεις αψιδωτές πύλες, που εξασφάλιζαν την είσοδο στο συγκρότημα.18 Εξίσου σημαντική ήταν η Αγορά της Σμύρνης, που χρονολογείται στα μέσα του 2ου αι. μ.Χ. Περιλάμβανε μια παραλληλόγραμμη πλατεία (πλάτους 130 μ.) και διώροφες στοές, ενώ τη μία από τις μακριές πλευρές της έκλεινε μια εντυπωσιακή επιμήκης βασιλική (160 × 27 μ.).19
6. Macellum
Ένας ιδιαίτερος τύπος αγοράς ήταν το , που χρησιμοποιούνταν κατεξοχήν ως εμπορική αγορά τροφίμων και εκεί πωλούνταν λιανικώς κρέας, ψάρια και διάφορες λιχουδιές. Ήταν ένα δημόσιο συγκρότημα, το οποίο περιλάμβανε κεντρική πλατεία, συνήθως τετράγωνη ή ορθογώνια, ακόμη και κυκλική, και συμπληρωνόταν με στωικά οικοδομήματα. Στο κέντρο της σύνθεσης υπήρχε μια ή μια κρηναία κατασκευή. Με βάση τη γενική τους κάτοψη διακρίνονται δύο αρχιτεκτονικοί τύποι macellum: 1. Στην πρώτη περίπτωση, το αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον εστιάζεται στην κεντρική πλατεία, γύρω από την οποία οργανώνονται οι στοές και τα δημόσια καταστήματα. 2. Στη δεύτερη περίπτωση, στην κάτοψη των οικοδομημάτων δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στην αξονικότητα και την απόλυτη συμμετρία. Και οι δύο τύποι εμφανίζονται ήδη από τη «ρεπουμπλικανική» περίοδο στην Ιταλία, όπου γνωρίζουν μεγάλη άνθηση και κατά τους Αυτοκρατορικούς χρόνους. Σώζονται τα κατάλοιπα από περίπου 80 μάκελλα, που αποτελούν αδιάψευστους μάρτυρες του εκρωμαϊσμού της Μεσογείου. Τα περισσότερα παραδείγματα μάλιστα έχουν εντοπιστεί στη Βόρεια Αφρική. Στις ανατολικές επαρχίες τα σωζόμενα μάκελλα είναι λίγα και χρονολογούνται το 2ο αι. μ.Χ. Τα σημαντικότερα βρίσκονται στη Μικρά Ασία, και συγκεκριμένα στους Αιζανούς, την Πέργη, τη Σίδη και τη Σαγαλασσό,20 όπου διαπιστώνεται ότι ο συγκεκριμένος κτηριακός τύπος ενσωματώθηκε στη μακρά εγχώρια παράδοση των περίστυλων ελληνιστικών αγορών, με αποτέλεσμα να αποκτήσει τοπικό χαρακτήρα.21 |
1. Για το Forum Romanum βλ. Ramage, N. – Ramage, Α., Ρωμαϊκή Τέχνη [μτφρ. Ιωακειμίδου, Χ., επιμ. Στεφανίδου-Τιβερίου, Θ. (Θεσσαλονίκη 2000)], σελ. 72-74· Brill’s New Pauly 5 (Leiden – Boston 2004) , βλ. λ. “Forum Romanum”, στήλη 523-526 (O. Höckmann). 2. Ginouvès, R., Dictionnaire Méthodique de l’architecture greque et romaine 3: Espaces architecturaux, bâtiments et ensembles (Roma 1998), σελ. 184· Brill’s New Pauly 5 (Leiden- Boston 2004), βλ. λ. “Forum”, στήλη 510-520 (O. Höckmann)· Macdonald, W.L., The Architecture of the Roman Empire II (New Haven 1986), σελ. 51-66. 3. Βιτρούβιου, Περί Αρχιτεκτονικής [μτφρ. Π. Λέφας (Αθήνα 1996), σελ. 78-79, 282-285, 288-289]. 4. Martin, R., “Agora et Forum”, MEFRA 84 (1972), σελ. 903-933· Boethius, Α. – Ward-Perkins, J.B., Etruscan and Roman Architecture (Harmondsworth 1970), σελ. 121-127. 5. Αναλυτικά για τις αγορές της ρωμαϊκής «ρεπουμπλικανικής» περιόδου βλ. Russel, J., “The Origin and Development of Republican Forums”, Phoenix 22 (1968), σελ. 304-336. 6. Ο όρος «ιωνική αγορά» χρησιμοποιήθηκε από τον αρχαίο περιηγητή Παυσανία, αφού ο συγκεκριμένος τύπος εμφανίστηκε και αναπτύχθηκε κατά τους Ελληνιστικούς χρόνους στο γεωγραφικό χώρο της Ιωνίας. Η αγορά ιωνικού τύπου παρουσίαζε ενιαίο σχεδιασμό, γραμμική διάρθρωση και αναπτυσσόταν σε συμφωνία με το οδικό δίκτυο και τον πολεοδομικό ιστό της πόλης. Βλ. Wycherley, R.E. “The Ionian Agora”, JHS 62 (1942), σελ. 21-32. 7. Οι ναοί υιοθετούν τον αρχιτεκτονικό τύπο της ετρουσκικής παράδοσης με τυπικά γνωρίσματα το υψηλό πόδιο, το βαθύ προστώο και την κλίμακα στην κύρια όψη. 8. Για το θέμα της επιρροής των αγορών αυτού του τύπου στην αρχιτεκτονική ιερών της Μικράς Ασίας βλ. Lyttelton, M., “The design and planning of temples and sanctuaries in Asia Minor”, στο Macready, S. – Thompson F.H. (επιμ.), Roman Architecture in the Greek world (Society of Antiquaries, Occasional Papers, New Series 10, London 1987), σελ. 38-49. 9. Εκτενώς για την αρχιτεκτονική και την τυπολογία των ρωμαϊκών αγορών βλ. Russel, J., “The Origin and Development of Republican Forums”, Phoenix 22 (1968), σελ. 304-336· Gros, P., L’ architecture Romaine. Les monuments publics (Paris 1996), σελ. 207-234· Martin, R., “Agora et Forum”, MEFRA 84 (1972), σελ. 903-933. Επίσης υπήρχαν αγορές κυκλικού σχήματος, οι οποίες αν και εμφανίζονται σπάνια εντάσσονται στη γενικότερη προτίμηση των Ρωμαίων για κυκλικές αρχιτεκτονικές μορφές. Βλ. Macdonald, W.L., The Architecture of the Roman Empire II (New Haven 1986), σελ. 52-57. 10. Waelkens, M., “Hellenistic and Roman Influence in the Imperial Architecture of Asia Minor”, στο The Greek Renaissance in the Roman Empire. Papers from the 10th British School Museum Classical Colloquim (London 1986), σελ. 77-88. 11. Πρβ. Felten, A., “Heiligtümer oder Märkte”, AK 26 (1983), σελ. 84-105. 12. Cüppers, H.,“Getreidemagazin am Forum in Aspendos”, BJb 161 (1961), σελ 25-35· Lauter, H., “Die hellenistische Agora von Aspendos”, BJb 170 (1970), σελ. 77-101. 13. Για την αυτοκρατορική λατρεία στα forum του ρωμαϊκού κόσμου βλ. Gros, P., L’ architecture Romaine. Les monuments publics (Paris 1996), σελ. 229-231. 14. Η άνω Αγορά της Σαγαλασσού αποτελούσε το κέντρο της δημόσιας ζωής κατά τον 2ο αι. π.Χ. και εξωραΐστηκε επί Αυγούστου (31 π.Χ.-14 μ.Χ.) Τότε ή λίγο αργότερα, επί Τιβερίου (14-37 μ.Χ.), πραγματοποιήθηκαν επεμβάσεις μετατροπής και στην Αγορά της κάτω πόλης – η οποία πιθανόν να είχε ήδη διαμορφωθεί στους Ύστερους Ελληνιστικούς χρόνους. 15. Αναφερόμαστε στη Νότια Αγορά της Μιλήτου στη βόρεια πλευρά της οποίας προστέθηκε το 2ο αι. μ.Χ. η μνημειακή Πύλη. Βλ. Kleiner, G., Die Ruinen von Milet (Berlin 1968), σελ. 61-65. 16. Η Αγορά της Ιασού αναμορφώθηκε την εποχή του Αδριανού (117-138 μ.Χ.), ενώ η πρώτη οικοδομική της φάση ανάγεται στον 4ο αι. π.Χ. Βλ. Pagelo, E., “Il Foro imperiale romano. Considerazioni preliminari”, στο Studi su Iasos di Caria (Bollettino d’Arte, Suppl. al n. 31-32, Roma 1985), σελ. 137-150. 17. Για την αγορά της Αφροδισιάδος βλ. Waelkens, M. , “Notes d’architecture sur l’agora et le portique de Tibère à Aphrodisias de Carie” στο Genière, J. – Erim, K. (επιμ.), Aphrodisias de Carie, Colloque du Centre de rechrches archéologiques de l’ Université de Lille III , 13 novembre 1985 (Paris 1987), σελ. 123-134· Chaisemartin, N., “Recherches sur la frise de l’Agora de Tibère” στο Genière, J. – Erim, K., (επιμ.) Aphrodisias de Carie, Colloque du Centre de rechrches archéologiques de l’ Université de Lille III , 13 novembre 1985 (Paris 1987), σελ. 135-154. 18. Αναλυτικά για την αρχιτεκτονική του Forum και της Βασιλικής στην Κρέμνα, και την ιστορική και αρχαιολογική τους σημασία βλ. Mitchell, S., Cremna in Pisidia, An Ancient City in Peace and in War (London 1995), σελ. 56-69. 19. Εκτενώς για την αρχιτεκτονική μορφή της Βασιλικής της Αγοράς της Σμύρνης βλ. Ward-Perkins, J.B., Roman Imperial Architecture (Yale 1994), σελ. 287-288. 20. Το Μάκελλον στη Σαγαλασσό χρονολογείται στα τέλη του 2ου αι. μ.Χ. De Ruyt, C., Macellum, Marché Alimentaire des Romains (Louvain 1983), σελ.188-190. Για λεπτομέρειες της αρχιτεκτονικής διακόσμησης του οικοδομήματος βλ. Vandput, L., The Architectural Decoration in Roman Asia Minor, Sagalassos: A Case Study (Studies in Eastern Mediterranean Archaeology , Leuven 1997), σελ. 107. 21. Waelkens, M., “Hellenistic and Roman Influence in the Imperial Architecture of Asia Minor” στο The Greek Renaissance in the Roman Empire. Papers from the 10th British School Museum Classical Colloquim (London 1986), σελ. 77-88. Αναλυτικά για το macellum βλ. De Ruyt, C., Macellum, Marché Alimentaire des Romains (Louvain 1983)· Nabens, N., Macella. A Study in Roman Archaeology (Princeton 1967)· Der Neue Pauly 7 (Stuttgart-Weimar 1999), βλ. λ. “macellum”, στήλη 618-620 (I. Nielsen). |