Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία

αναλυτική αναζήτηση

 ΙΔΡΥΜΑ ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ
z
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Αναζήτηση με το γράμμα ΑΑναζήτηση με το γράμμα ΒΑναζήτηση με το γράμμα ΓΑναζήτηση με το γράμμα ΔΑναζήτηση με το γράμμα ΕΑναζήτηση με το γράμμα ΖΑναζήτηση με το γράμμα ΗΑναζήτηση με το γράμμα ΘΑναζήτηση με το γράμμα ΙΑναζήτηση με το γράμμα ΚΑναζήτηση με το γράμμα ΛΑναζήτηση με το γράμμα ΜΑναζήτηση με το γράμμα ΝΑναζήτηση με το γράμμα ΞΑναζήτηση με το γράμμα ΟΑναζήτηση με το γράμμα ΠΑναζήτηση με το γράμμα ΡΑναζήτηση με το γράμμα ΣΑναζήτηση με το γράμμα ΤΑναζήτηση με το γράμμα ΥΑναζήτηση με το γράμμα ΦΑναζήτηση με το γράμμα ΧΑναζήτηση με το γράμμα ΨΑναζήτηση με το γράμμα Ω

Στάση Βαρδάνη Τούρκου, 803

Συγγραφή : Κιαπίδου Ειρήνη - Σοφία (17/1/2003)

Για παραπομπή: Κιαπίδου Ειρήνη - Σοφία, «Στάση Βαρδάνη Τούρκου, 803», 2003,
Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία
URL: <http://www.ehw.gr/l.aspx?id=6222>
Στάση Βαρδάνη Τούρκου, 803 (10/11/2007 v.1) Rebellion of Bardanes Tourkos, 803 (21/2/2006 v.1) 
 

1. Ιστορικό πλαίσιο

Μετά την ανατροπή της αυτοκράτειρας Ειρήνης από τον Νικηφόρο, λογοθέτη του γενικού, και την άνοδο του τελευταίου στο θρόνο (31 Οκτωβρίου 802), άρχισε να εφαρμόζεται μια αυστηρή οικονομική πολιτική με βασικό στόχο την ενίσχυση των εσόδων της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας μέσω της φορολογίας. Για το σκοπό αυτόν καταργήθηκαν οι φοροαπαλλαγές που είχε θεσπίσει η Ειρήνη για τις εκκλησιαστικές και τις μοναστικές περιουσίες, το εμπόριο και τη μεταβίβαση κληρονομιάς. Επίσης, η επιβολή του λεγόμενου καπνικού φόρου επεκτάθηκε και στους παροίκους των μοναστηριών και των φιλανθρωπικών ιδρυμάτων, ενώ απαλλοτριώθηκαν κτήματα της Εκκλησίας, χωρίς ωστόσο να απαλλαγεί η τελευταία από τη φορολογία τους. Οι οικονομικές μεταρρυθμίσεις του Νικηφόρου Α΄ και η ουδέτερη στάση του απέναντι στο ζήτημα της Εικονομαχίας, σε αντίθεση με την ένθερμα εικονόφιλη πολιτική της ανατραπείσας αυτοκράτειρας, προκάλεσαν σταδιακά τη δυσαρέσκεια των μοναστικών και εκκλησιαστικών κύκλων, καθώς επίσης και των κατόχων μεγάλης εγγείου ιδιοκτησίας, τα συμφέροντα των οποίων θίγονταν άμεσα. Το γενικότερο αίσθημα δυσφορίας απέναντι στο νέο αυτοκράτορα συμμερίζονταν από την πλευρά τους και οι απλοί στρατιώτες των θεμάτων, οι οποίοι διαμαρτύρονταν συγκεκριμένα για το ότι δεν λάμβαναν τις προβλεπόμενες αμοιβές τους.1

Μέσα σε αυτό το αρνητικό για τον αυτοκράτορα Νικηφόρο κλίμα λαμβάνει χώρα η στάση του Βαρδάνη, του επονομαζόμενου Τούρκου, ο οποίος έχαιρε ευρύτερης υποστήριξης, καθώς στο πρόσωπό του ενσαρκώνονταν οι ελπίδες όλων για βελτίωση της κατάστασής τους. Ο Βαρδάνης, ο οποίος ανήκε στην τάξη των γαιοκτημόνων και υποστήριζε τη λατρεία των εικόνων,2 κατείχε το αξίωμα του στρατηγού του θέματος των Ανατολικών. Παράλληλα, είχε οριστεί και μονοστράτηγος των πέντε χερσαίων θεμάτων της Μικράς Ασίας, προκειμένου να διεκπεραιώνονται αποτελεσματικότερα οι στρατιωτικές επιχειρήσεις των Βυζαντινών εναντίον των Αράβων σε μια περίοδο κλιμάκωσης της έντασης στις μεταξύ τους σχέσεις, εξαιτίας της άρνησης του Νικηφόρου Α΄ να συνεχίσει να αποδίδει στους Άραβες τον ετήσιο φόρο που είχαν συμφωνήσει η αυτοκράτειρα Ειρήνη και ο χαλίφης αλ-Μαχντί (al-Mahdi) τo 782.3 Το γεγονός αυτό αφενός ενίσχυσε ακόμα περισσότερο τη γενικότερα επιτυχημένη πορεία του Βαρδάνη στο πολιτικό προσκήνιο, ήδη από την εποχή της αυτοκράτειρας Ειρήνης, αφετέρου εξυπηρέτησε και τις πιθανές προσωπικές του φιλοδοξίες για άνοδο στον αυτοκρατορικό θρόνο.4 Πέρα από τον κύκλο των αριστοκρατών της γης και των υψηλόβαθμων στρατιωτικών αξιωματούχων, ο Βαρδάνης ήταν εξαιρετικά δημοφιλής και στους στρατιώτες, διότι ήταν δίκαιος στη διανομή των λαφύρων. Τα βυζαντινά στρατεύματα προσδοκούσαν από τον Βαρδάνη τη βελτίωση της κατάστασής τους και, είτε προσχεδιασμένα από τον ίδιο είτε ερήμην του, στασίασαν τελικά εναντίον του Νικηφόρου Α΄. Λιγότερο πιθανό φαίνεται το ενδεχόμενο να στόχευαν άμεσα στην αποκατάσταση της αυτοκρατορικής νομιμότητας, η οποία είχε διαταραχθεί με την ανατροπή της Ειρήνης.5

2. Η στάση του Βαρδάνη Τούρκου

2.1. Εκδήλωση της στάσης

Στις 19 Ιουλίου 8036 τα στρατεύματα τεσσάρων από τα πέντε θέματα της Μικράς Ασίας, των Ανατολικών, των Θρακησίων, του Οψικίου και των Βουκελλαρίων, στασίασαν εναντίον του Νικηφόρου Α΄ και ανακήρυξαν αυτοκράτορα τον στρατηγό των Ανατολικών Βαρδάνη, τον επονομαζόμενο Τούρκο. Το γεγονός αυτό έλαβε πιθανότατα χώρα στο θέμα των Ανατολικών και ίσως πιο συγκεκριμένα στην έδρα του, το Αμόριον,7 όπου βρίσκονταν συγκεντρωμένα τα βυζαντινά στρατεύματα στο πλαίσιο ενδεχομένως μιας επικείμενης στρατιωτικής επιχείρησης εναντίον των Αράβων. Μόνο το θέμα των Αρμενιάκων παρέμεινε πιστό στον αυτοκράτορα, πιθανώς εξαιτίας της συνηθισμένης τακτικής του να μην συντάσσεται με το θέμα των Ανατολικών στις εσωτερικές έριδες,8 είτε διότι τα στρατεύματά του δεν είχαν προλάβει να ενωθούν ακόμη με τα υπόλοιπα·9 είναι επίσης πιθανό να είχε λάβει μέρος ο Βαρδάνης στην καταστολή της εξέγερσης του θέματος των Αρμενιάκων το 793, και η ανάμνηση αυτής της συμμετοχής να απέτρεψε τον στρατό του θέματος από το να συνταχθεί μαζί του το 803.10

Έχοντας τεθεί επικεφαλής του επαναστατημένου στρατού, ο Βαρδάνης κινήθηκε βόρεια και, μέσω της οδού που οδηγεί στη Νικομήδεια, έφτασε στη Χρυσόπολη, απέναντι από την Κωνσταντινούπολη. Εκεί στρατοπέδευσε επί οκτώ ημέρες, ελπίζοντας ότι το κίνημά του θα βρει υποστήριξη και θα προκαλέσει αντιδράσεις εναντίον του αυτοκράτορα και στην Κωνσταντινούπολη.11 Ωστόσο, οι προσδοκίες του διαψεύστηκαν και η υποδοχή που του επιφυλάχθηκε ήταν πολύ χλιαρή, με αποτέλεσμα να επιστρέψει άπρακτος στα Μαλάγινα, σημαντικό στρατιωτικό σταθμό ανεφοδιασμού στην περιοχή του θέματος Οψικίου, περιμένοντας ότι τα στρατεύματα που στάθμευαν εκεί θα τον στηρίξουν. Στο μεταξύ, όμως, ο αυτοκράτορας είχε ήδη αποστείλει δυνάμεις εναντίον του Βαρδάνη. Την κρίσιμη αυτή στιγμή εγκατέλειψαν τον στασιαστή δύο από τους στενότερους συνεργάτες του, οι μετέπειτα αυτοκράτορες Λέων Αρμένιος και Μιχαήλ Τραυλός, οι οποίοι προσχώρησαν στον αυτοκρατορικό στρατό. Από τα μέλη του στενού του κύκλου μόνον ο Θωμάς ο Σλάβος, μετέπειτα στασιαστής στο όνομα της εικονολατρίας, έμεινε μέχρι τέλους πιστός υποστηρικτής του Βαρδάνη.

2.2. Καταστολή της στάσης

Η αρνητική τροπή που είχαν αρχίσει να παίρνουν τα πράγματα, μετά την αποτυχία του Βαρδάνη να εξασφαλίσει ευρύτερη υποστήριξη, συνεχίστηκε με την προδοσία από βασικούς του συνεργάτες, γεγονός που δεν του άφηνε πλέον πολλά περιθώρια επιλογών. Προκειμένου να αποφύγει την αιματηρή σύγκρουση με τον αυτοκρατορικό στρατό, αλλά και πριν να είναι πολύ αργά για τον ίδιο, αποφάσισε να θέσει τέλος στο στασιαστικό του κίνημα και να παραδοθεί, ζητώντας ωστόσο από τον αυτοκράτορα να του δοθούν ως αντάλλαγμα οι απαραίτητες εγγυήσεις για την προσωπική του ασφάλεια. Οι διαπραγματεύσεις διεξήχθησαν μέσω του Ιωσήφ, ηγουμένου της μονής των Καθαρών, και η έκβασή τους ήταν επιτυχής. Συγκεκριμένα, ο Νικηφόρος απέστειλε στον Βαρδάνη έγγραφο, υπογεγραμμένο από τον τότε πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως, τον Ταράσιο, και αρκετούς συγκλητικούς, με το οποίο τον διαβεβαίωνε ότι τόσο ο ίδιος όσο και οι συνεργάτες του δε θα υφίσταντο καμία τιμωρία μετά την παράδοσή τους. Το συγκεκριμένο έγγραφο συνοδευόταν από τον χρυσό σταυρό του αυτοκράτορα, ο οποίος του προσέδιδε κάθε δυνατή εγκυρότητα. Πεπεισμένος για τις καλές προθέσεις του Νικηφόρου, στις 8 Σεπτεμβρίου 803 ο Βαρδάνης Τούρκος εγκατέλειψε τον στρατό του στα Μαλάγινα και, μέσω της Νίκαιας και των βόρειων ακτών της λίμνης Ασκανίας, έφτασε στη μονή του Ηρακλείου, στην Κίο της Βιθυνίας.12 Από εκεί επιβιβάστηκε σε πλοίο που είχε στείλει ο αυτοκράτορας, με προορισμό τη μονή που ο ίδιος ο Βαρδάνης είχε ιδρύσει παλαιότερα στη νήσο Πρώτη. Ενόσω ακόμη βρισκόταν στο πλοίο, εκάρη μοναχός και πήρε το όνομα Σάββας, πράξη με την οποία σηματοδοτείται και τυπικά η λήξη της στάσης του.

3. Συνέπειες

Αμέσως μετά την καταστολή της στάσης, ο αυτοκράτορας Νικηφόρος καθαίρεσε τον Βαρδάνη από το αξίωμα του στρατηγού των Ανατολικών και μονοστρατήγου των θεμάτων της Μικράς Ασίας, ενώ παράλληλα προχώρησε και στη δήμευση μέρους της προσωπικής του περιουσίας.13 Λίγο αργότερα, τον Δεκέμβριο του 803,14 μια ομάδα στρατιωτών από τη Λυκαονία αποβιβάσθηκαν στη νήσο Πρώτη και τύφλωσαν τον Βαρδάνη. Πιθανώς η διαταγή της τύφλωσης να προήλθε από τον ίδιο τον αυτοκράτορα,15 αν και στη συνέχεια, πιεζόμενος από τον πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Ταράσιο και τη Σύγκλητο, ο Νικηφόρος διαβεβαίωσε δημόσια ότι ο ίδιος δεν είχε καμία προσωπική ανάμειξη στο θέμα.16

Εκτός από τον επικεφαλής της στάσης, πάντως, ο αυτοκράτορας τιμώρησε και όσους τον υποστήριξαν: συνέλαβε τους στρατηγούς των τεσσάρων θεμάτων που τον συνέδραμαν, ενώ αρνήθηκε να καταβάλει στους στρατιώτες των θεμάτων αυτών τους μισθούς τους για ένα έτος. Επίσης, εξόρισε στην Παντελλαρία (ανοικτά της Σικελίας) τον Ευθύμιο, μητροπολίτη Σάρδεων, τον Εύδοξο, μητροπολίτη Αμορίου και τον Θεοφύλακτο μητροπολίτη Νικομηδείας, διότι είχαν και αυτοί συμπράξει με τον στασιαστή. Αντίθετα, η ανταμοιβή των δύο συνεργατών του Βαρδάνη οι οποίοι τάχθηκαν τελικά με το μέρος του αυτοκράτορα ήταν γενναιόδωρη: ο Νικηφόρος διόρισε τον Λέοντα Αρμένιο τουρμάρχη των Φοιδεράτων και τον Μιχαήλ κόμητα της κόρτης του θέματος των Ανατολικών, ενώ επιπλέον δώρισε και στους δύο οικήματα στην Κωνσταντινούπολη. Επίσης, τρία χρόνια αργότερα ο Νικηφόρος αποκατέστησε τον ηγούμενο Ιωσήφ στο ιερατικό αξίωμα, από το οποίο είχε καθαιρεθεί επειδή είχε ευλογήσει τον γάμο του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου ΣΤ' με την ερωμένη του, Θεοδότη. Φαινομενικά επρόκειτο για ανταμοιβή για την βοήθεια που είχε προσφέρει ο Ιωσήφ στην αντιμετώπιση της στάσης του Βαρδάνη. Στην πραγματικότητα, ωστόσο, ο Νικηφόρος επέβαλε με αυτόν τον τρόπο δυναμικά τη θέλησή του στο χώρο του εκκλησιαστικού δικαίου.

Πέρα από τις άμεσες συνέπειες που η αποτυχημένη στάση του Βαρδάνη είχε για τις ζωές των μεμονωμένων πρωταγωνιστών της, επηρέασε σε κάποιον βαθμό την πολεμική ετοιμότητα της αυτοκρατορίας: σε μια περίοδο κατά την οποία οι Άραβες είχαν ξεκινήσει εκ νέου επιδρομές στις ανατολικές επαρχίες, ο Νικηφόρος αδυνατούσε να αφοσιωθεί στην αποτελεσματική απόκρουσή τους, καθώς ήταν απασχολημένος με την εξολόθρευση του εσωτερικού κινδύνου που απειλούσε την εξουσία του.17 Όμως αυτές οι αρνητικές επιπτώσεις πρέπει να ήταν μάλλον περιορισμένες, δεδομένου ότι η στάση του Βαρδάνη δεν πήρε τελικά μεγάλες διαστάσεις, αλλά κατεστάλη έπειτα από ένα χρονικό διάστημα μόλις δύο μηνών και χωρίς ουσιαστικά να σημειωθούν αιματηρές συγκρούσεις. Άλλωστε, ακριβώς αυτή η μικρή διάρκεια της στάσης αποκαλύπτει ότι μάλλον δεν είχε απήχηση στον κύριο όγκο των στρατευμάτων της Μικράς Ασίας.18

1. Kaegi, W. E., Byzantine Military Unrest 471-843 (Amsterdam 1981), σελ. 245.

2. Η Κουντούρα-Γαλάκη Ελεονώρα, «Η επανάσταση του Βαρδάνη Τούρκου», Σύμμεικτα 5 (1983), σελ. 207-211, βλέπει στο πρόσωπο του Βαρδάνη τον εκπρόσωπο της τάξης των γαιοκτημόνων, ο οποίος στασιάζει προκειμένου να υπερασπίσει τα δικαιώματά της.

3. Βάσει της συγκεκριμένης συνθήκης, o ετήσιος φόρος τον οποίο έπρεπε να πληρώνουν οι Βυζαντινοί στους Άραβες ανερχόταν στο ποσόν των 70.000 (ή 90.000) δηναρίων.

4. Οι βυζαντινές πηγές αναφέρουν ότι ο Βαρδάνης, συνοδευόμενος από τον Λέοντα, τον Μιχαήλ και τον Θωμά τον Σλάβο, και πριν ακόμη προβεί σε οποιαδήποτε στασιαστική κίνηση, επισκέφθηκε έναν μοναχό κοντά στο Φιλομήλιο, γνωστό για τις προφητικές του ικανότητες, στον οποίο εμπιστεύθηκε τα σχέδιά του. Ο μοναχός όχι μόνον προέβλεψε την τελική αποτυχία της στάσης, αλλά και τη μελλοντική πορεία των τριών ακολούθων του. Για τις παραλλαγές των πηγών, βλ. Μαυρομάτη-Κατσουγιαννοπούλου Σ., «Η επανάσταση του στρατηγού Βαρδάνη στις σύγχρονες και μεταγενέστερες αφηγηματικές πηγές», Βυζαντινά 10 (1980), σελ. 220-224. Ο Kaegi, W. E., Byzantine Military Unrest 471-843 (Amsterdam 1981), σελ. 245, αξιοποιεί αυτήν την αναφορά προκειμένου να υποδείξει τις πρόωρες βλέψεις του Βαρδάνη για την αυτοκρατορική εξουσία. Ο Niavis, P. E., The Reign of the Byzantine Emperor Nicephorus I (AD 802-811) (Ιστορικές Μονογραφίες 3, Athens 1987), σελ. 62, αντίθετα, επισημαίνει ότι πρόκειται πιθανότατα για μία αφήγηση η οποία επινοήθηκε αργότερα για να περιγράψει την άνοδο του Λέοντος Ε' και του Μιχαήλ Β' στο θρόνο, επομένως δεν παρέχει στέρεο έδαφος για την ανάπτυξη οποιασδήποτε υπόθεσης.

5. Σύμφωνα με τον Treadgold, W. T., The Byzantine Revival 780-842 (Stanford 1988), σελ. 131, ο Βαρδάνης προφασίστηκε ότι ενεργούσε εξ ονόματος της έκπτωτης Ειρήνης, όταν, παρά την απροθυμία του να συμμετάσχει σε στάση εναντίον του Νικηφόρου Α', τα στρατεύματά του τον ανακήρυξαν αυτοκράτορα.

6. Ο Hollingsworth, P. A., “Bardanes Tourkos”, The Oxford Dictionary of Byzantium 1 (New York - Oxford 1991), σελ. 255, χρονολογεί το γεγονός στις 18 Ιουλίου.

7. Ο Turner, D., “The origins and accession of Leo V (813-820)”, Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik 40 (1990), σελ. 174 θεωρεί ότι η στάση ξεκίνησε από τα Μαλάγινα, βασιζόμενος στο γεγονός ότι οι βυζαντινές πηγές χρησιμοποιούν το ρήμα «υποστρέφειν» (το μεταφράζει ως «επέστρεψε εκεί από όπου ξεκίνησε») για να περιγράψουν τη μετακίνηση του Βαρδάνη από τη Χρυσόπολη, όπου βρέθηκε αμέσως μετά την εκδήλωση της στάσης του, προς τα Μαλάγινα.

8. Kaegi, W. E., Byzantine Military Unrest 471-843 (Amsterdam 1981), σελ. 246.

9. Turner, D., “The origins and accession of Leo V (813-820)”, Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik 40 (1990), σελ. 174· Treadgold, W. T., The Byzantine Revival 780-842 (Stanford 1988), σελ. 131.

10. Βλυσίδου Βασιλική – Κουντούρα Ελεονώρα – Λαμπάκης Σ. – Λουγγής Τ. – Σαββίδης Α., Η Μικρά Ασία των θεμάτων. Έρευνες πάνω στην γεωγραφική φυσιογνωμία και προσωπογραφία των βυζαντινών θεμάτων της Μικράς Ασίας (7ος-11ος αι.) (Ερευνητική Βιβλιοθήκη 1, Αθήνα 1998), σελ. 209.

11. Κατά το διάστημα της παραμονής του Βαρδάνη στη Χρυσόπολη, γίνεται γνωστός ο θάνατος της αυτοκράτειρας Ειρήνης στο νησί της Λέσβου από ασθένεια (8 Αυγούστου 803), γεγονός που, κατά την άποψη του Treadgold W. T., The Byzantine Revival 780-842 (Stanford 1988), σελ. 132, στέρησε από τον Βαρδάνη την πρόφαση της εξέγερσής του, ότι δηλαδή ενεργεί εξ ονόματος της έκπτωτης Ειρήνης.

12. Ο Turner, D., “The origins and accession of Leo V (813-820)”, Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik 40 (1990), σελ. 176, αναφέρει ότι ο ηγούμενος της μονής του Ηρακλείου δεν επέτρεψε στον Βαρδάνη να μείνει εκεί ή να καρεί μοναχός, εκτελώντας σχετική διαταγή του αυτοκράτορα Νικηφόρου Α'.

13. Treadgold, W. T., The Byzantine Revival 780-842 (Stanford 1988), σελ. 132.

14. Ο Treadgold, W. T., The Byzantine Revival 780-842 (Stanford 1988), σελ. 134, χρονολογεί την τύφλωση του Βαρδάνη το 804.

15. Η Κουντούρα-Γαλάκη, Ελεονώρα, «Η επανάσταση του Βαρδάνη Τούρκου», Σύμμεικτα 5 (1983), σελ. 213-214, θεωρεί αναμφισβήτητη την εμπλοκή του Νικηφόρου Α΄. Αντίθετα, ο Treadgold, W. T., The Byzantine Revival 780-842 (Stanford 1988), σελ. 134-135, θεωρεί πιο πιθανό να ενέργησαν αυτόβουλα οι Λυκάονες, εφόσον ο Βαρδάνης ήταν ήδη ακίνδυνος και δεν υπήρχε λόγος να εγείρει ο αυτοκράτορας δυσμενή αισθήματα εναντίον του, διατάζοντας την τύφλωση του πρώην αντιπάλου του.

16. Turner, D., “The origins and accession of Leo V (813-820)”, Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik  40 (1990), σελ. 176.

17. Niavis, P. E., The Reign of the Byzantine Emperor Nicephorus I (AD 802-811) (Ιστορικές Μονογραφίες 3, Athens 1987), σελ. 203-207.

18. Βλυσίδου Βασιλική – Κουντούρα Ελεονώρα – Λαμπάκης Σ. – Λουγγής Τ. – Σαββίδης Α., Η Μικρά Ασία των θεμάτων. Έρευνες πάνω στην γεωγραφική φυσιογνωμία και προσωπογραφία των βυζαντινών θεμάτων της Μικράς Ασίας (7ος-11ος αι.) (Ερευνητική Βιβλιοθήκη 1, Αθήνα 1998), σελ. 51.
     
 
 
 
 
 

Δελτίο λήμματος
 
press image to open photo library
 

>>>
 
 
 
 
 
 

copyright © 2008, ΙΔΡΥΜΑ ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ

Το έργο Μεγάλη Δικτυακή «Εγκυκλοπαίδεια Ελληνικού Πολιτισμού» - Μέρος Α΄ συγχρηματοδοτήθηκε σε ποσοστό 80% από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης (ΕΤΠΑ) και κατά 20% από εθνικούς πόρους στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος "Κοινωνία της Πληροφορίας" του Γ΄ ΚΠΣ.

Το έργο ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ συγχρηματοδοτήθηκε σε ποσοστό 80% από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης (ΕΤΠΑ) και κατά 20% από εθνικούς πόρους στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος "Κοινωνία της Πληροφορίας" του Γ΄ ΚΠΣ.