1. Ιστορία του κειμένου – έκδοση

Η Αστρονομική Τρίβιβλος του Θεοδώρου Μελιτηνιώτη θεωρείται ένα από τα πιο περιεκτικά και σημαντικά κείμενα περί αστρονομίας της Βυζαντινής περιόδου. Ο τίτλος Τρίβιβλος οφείλεται στο γεγονός ότι το συνολικό έργο εκτεινόταν σε τρία βιβλία, εκ των οποίων έχουν κυκλοφορήσει μέχρι στιγμής τα δύο πρώτα σε σχολιασμένη έκδοση από τη Régine Leurquin, στη σειρά Corpus des Astronomes Byzantins.¹

Το έργο γράφτηκε στο δεύτερο μισό του 14ου αιώνα, ο τίτλος μάλλον μετά το 1368. Αυτό τεκμαίρεται από τον τίτλο της εισαγωγής του πρώτου βιβλίου, όπου αναφέρεται: «Του μεγάλου σακελλαρίου και διδασκάλου των διδασκάλων της αγιωτάτης μεγάλης του Θεού Εκκλησίας και αρχιδιακόνου, Θεοδώρου του Μελιτηνιώτου, Αστρονομικής Τριβίβλου η πρώτη ή ψηφοφοριών εισαγωγή». Ο Θεόδωρος Μελιτηνιώτης απέκτησε το αξίωμα του αρχιδιακόνου το 1368 και το διατήρησε για 25 χρόνια, μέχρι το θάνατό του.² Ως εκ τούτου, υπάρχει ένα terminus ante quem για την ολοκλήρωση της Τριβίβλου. Πιο πιθανό φαίνεται να έχει γραφτεί το έργο μεταξύ 1360 και 1368.

Η Αστρονομική Τρίβιβλος δε φαίνεται να γνώρισε ιδιαίτερα μεγάλη διάδοση, αν κρίνει κανείς από τον αριθμό των χειρογράφων (περί τα δέκα) των δύο πρώτων βιβλίων που διασώθηκαν και σήμερα βρίσκονται στις συλλογές των μεγαλύτερων ευρωπαϊκών βιβλιοθηκών (Ρώμη, Παρίσι, Λονδίνο, Μαδρίτη κτλ.). Το πρωτότυπο (Vaticanus gr. 792, ff. 24v-353v et 361) βρίσκεται στη Βιβλιοθήκη του Βατικανού, όπου υπάρχουν και άλλα τρία αντίγραφα του 14_^ουκαι του 15_^ου αιώνα, ενώ μόνο δύο από τα δέκα χειρόγραφα διασώζουν το σύνολο του έργου.

Το τρίτο βιβλίο αποτελεί ένα ιδιαίτερο ζήτημα. Φαίνεται ότι κάποια στιγμή το βιβλίο όπου παρουσιάζονται τα στοιχεία της περσικής αστρονομίας αποκόπηκε από τα υπόλοιπα δύο και άρχισε να κυκλοφορεί ως ανεξάρτητο σύγγραμμα με τον τίτλο Παράδοσις εις τους περσικούς προχείρους κανόνας. Το βιβλίο, που σώζεται σε περισσότερα από τριάντα χειρόγραφα, κυκλοφόρησε κατά καιρούς ως έργο τόσο του Ισαάκ Αργυρού, στον οποίο αποδιδόταν έως πρόσφατα, όσο και του Γεωργίου Χρυσοκόκκη.³

2. Περιεχόμενο

Η Αστρονομική Τρίβιβλος είναι ένα από τα πιο ογκώδη αστρονομικά έργα. Πρόκειται για ένα έργο αντιπροσωπευτικό των ζητημάτων που καθόρισαν τη συζήτηση περί αστρονομίας στην Παλαιολόγεια περίοδο, κατά την οποία ο τομέας των επιστημών αναδείχτηκε σε ένα από τα κυριότερα πεδία προβληματισμού των λογίων. Στο πλαίσιο αυτής της συζήτησης, διαμορφώθηκαν και αντίστοιχες αστρονομικές τάσεις. Μία από αυτές συνιστούν οι λόγιοι, οι οποίοι εισήγαγαν και υιοθέτησαν στοιχεία περσικής και αραβικής αστρονομίας, παράλληλα με την πτολεμαϊκή παράδοση, την οποία εγκαινίασε ο Γρηγόριος Χιονιάδης και ακολούθησε ο Γεώργιος Χρυσοκόκκης. Από τη σχολή αυτή επηρεάζεται και το αστρονομικό έργο του Θεοδώρου Μελιτηνιώτη, που, αν και ακολουθεί τον Πτολεμαίο, γνωρίζει και παρουσιάζει προς σύγκριση στοιχεία της περσικής αστρονομίας.⁴

Το έργο του Μελιτηνιώτη έχει γραφτεί κατά θεματικές ενότητες. Στην εισαγωγή, βέβαια, ο συγγραφέας φροντίζει να τοποθετηθεί απολύτως αρνητικά απέναντι στην αστρολογία, σύμφωνα με την παράδοση που είχε διαμορφωθεί κυρίως λόγω της εχθρικής στάσης της Εκκλησίας απέναντι σε αυτήν. Ο Μελιτηνιώτης καταφέρεται κατά της αστρολογίας κατ’ αρχήν, για να υπερασπίσει την ενασχόλησή του με την επιστήμη της αστρονομίας.⁵ Στη συνέχεια, στο πρώτο βιβλίο, ο συγγραφέας παρουσιάζει τα στοιχεία αριθμητικής που θεωρούνται απαραίτητα για τη μελέτη της αστρονομίας, ενώ στο δεύτερο τα βασικά στοιχεία του πτολεμαϊκού συστήματος. Στο τρίτο βιβλίο επικεντρώνεται στην περσική αστρονομία.

Το σύγγραμμα είχε στόχο να εισαγάγει τον αναγνώστη στην επιστήμη της αστρονομίας και να του δώσει τα απαραίτητα εφόδια για να συνεχίσει τη μελέτη. Γι’ αυτό ξεκινά από βασικές αρχές, τις οποίες θεωρεί απαραίτητες για την περαιτέρω εμβάθυνση. Το πρώτο κεφάλαιο, ας πούμε, του πρώτου βιβλίου έχει το χαρακτήρα εισαγωγής στην αστρονομία, αφού απαντά στα ερωτήματα: τι είναι αστρονομία, από πού κατάγεται και πώς πέρασε στους «Έλληνες», τι είναι η Μαθηματική Σύνταξις του Κλαυδίου Πτολεμαίου και ποιο είναι το περιεχόμενο των δεκατριών βιβλίων της. Και συνεχίζει με ζητήματα υπολογισμών, π.χ. «Περί πολλαπλασιασμών», «Περί μερισμών» κτλ., προσφέροντας τα απαραίτητα εφόδια στον αναγνώστη για να παρακολουθήσει τα επόμενα κεφάλαια, αλλά και για να προχωρήσει μόνος του σε υπολογισμούς. Μεγάλο μέρος του πρώτου βιβλίου καταλαμβάνει το ζήτημα της κατασκευής και της χρήσης του αστρολάβου.

Το τρίτο βιβλίο, το Παράδοσις εις τους περσικούς προχείρους κανόνας, ακολουθεί το αστρονομικό σύγγραμμα του Γεωργίου Χρυσοκόκκη Εξήγησις εις την Σύνταξιν των Περσών. Ο Μελιτηνιώτης σε αυτό το τμήμα του έργου του ακολουθεί το Χρυσοκόκκη, κάνοντας και τα ίδια λάθη, με μια προσπάθεια βελτίωσης, έτσι ώστε οι πτολεμαϊκοί πίνακες να φαίνονται πιο ακριβείς.⁶ Αν και ήδη, από το έργο του Νικηφόρου Γρηγορά, πριν από το 1330, ήταν αποδεκτό ότι οι πτολεμαϊκοί κανόνες χρειάζονταν διόρθωση.

Μεθοδολογικά, το έργο ακολουθεί την παράδοση των βυζαντινών κειμένων περί αστρονομίας, εκκινώντας από βασικές και στοιχειώδεις γνώσεις και προχωρώντας στα ειδικότερα ζητήματα. Ένα από τα χαρακτηριστικά δε του συγκεκριμένου έργου είναι η λεπτομερής περιγραφή.

Στόχος του είναι οι σύγκριση των δύο παραδόσεων, της πτολεμαϊκής –με την πολύ μεγάλη παράδοση– και της νεότερης περσικής. Για να είναι δε ευκολότερα προσλήψιμες οι διαφορές ο Μελιτηνιώτης χρησιμοποιεί και στα δύο βιβλία τα ίδια παραδείγματα.

3. Αποτίμηση

Η Αστρονομική Τρίβιβλος μαζί με το έργο του Γεωργίου Χρυσοκόκκη συντέλεσαν στη δημιουργία μιας επιστημονικής παράδοσης που διήρκεσε μέχρι το τέλος της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Από εδώ και στο εξής ένα από τα κύρια ενδιαφέροντα των ενασχολουμένων με την αστρονομία ήταν η σύγκριση μεταξύ της πτολεμαϊκής μεθόδου και της νεότερης περσικής, αλλά και της αραβικής ή της εβραϊκής.