1. Βιογραφικά στοιχεία

Ο Νικηφόρος Μελισσηνός γεννήθηκε περί το 1045. Την ευγενική του καταγωγή την όφειλε και στους δύο γονείς του, που ανήκαν σε παλαιές αριστοκρατικές οικογένειες, μέλη των οποίων είχαν καταλάβει υψηλά αξιώματα στη στρατιωτική ιεραρχία. Ο πατέρας του ανήκε στην οικογένεια των Βούρτζηδων, από τις σπουδαιότερες της στρατιωτικής αριστοκρατίας της Μικράς Ασίας, η οποία ασκούσε την επιρροή της τόσο στο θέμαΑνατολικών όσο και στην περιοχή της Αντιόχειας. Η μητέρα του προερχόταν από την οικογένεια των Μελισσηνών, μέλη της οποίας είχαν καταλάβει υψηλά αξιώματα στον βυζαντινό στρατό από τον 9ο έως τον 11ο αιώνα και διετέλεσαν στρατηγοί θεμάτων.

Ο γάμος του Νικηφόρου Μελισσηνού με την Ευδοκία Κομνηνή, δευτερότοκη κόρη του κουροπαλάτη Ιωάννη Κομνηνού και της Άννας Δαλασσηνής και αδελφή του μετέπειτα αυτοκράτορα Αλεξίου Α΄ (1081-1118), πραγματοποιήθηκε πριν από το 1067 και τον συνέδεσε με τον βασιλικό οίκο των Κομνηνών. Από αυτόν το γάμο ο Μελισσηνός απέκτησε έναν γιο, τον Ιωάννη Κομνηνό. Ο Νικηφόρος Μελισσηνός πέθανε στις 17 Νοεμβρίου 1104.

2. Στρατιωτική σταδιοδρομία

Ο Νικηφόρος Μελισσηνός είχε τιμηθεί με τον τίτλο του μαγίστρου πριν από το 1067 και χρημάτισε δούκας Τριαδίτζης (σημ. Σόφια) για χρονικό διάστημα που δεν μπορεί να καθοριστεί με ακρίβεια, αλλά τοποθετείται στα χρόνια της βασιλείας του Κωνσταντίνου Ι΄ Δούκα ή του Ρωμανού Δ΄ Διογένη. Επί βασιλείας του τελευταίου υπηρετούσε στον βυζαντινό στρατό υπό τις διαταγές του κουνιάδου του, πρωτοστράτορος Μανουήλ Κομνηνού. Το φθινόπωρο του 1070 αιχμαλωτίστηκε μαζί με τον Μανουήλ Κομνηνό και τον γαμπρό του, Μιχαήλ Ταρωνίτη, σε συμπλοκή με τους Σελτζούκους του Χρυσόσκουλου κοντά στην πόλη της Σεβάστειας. Η αιχμαλωσία τους όμως δεν κράτησε πολύ, καθώς ο Μανουήλ Κομνηνός έπεισε τον Χρυσόσκουλο να τεθεί στην υπηρεσία του Ρωμανού Δ΄ Διογένη.

Όταν ο Νικηφόρος Βοτανειάτης στασίασε εναντίον του Μιχαήλ Ζ΄ Δούκα (1071-1078) τον Οκτώβριο του 1077, ο Μελισσηνός δεν προσχώρησε στο κίνημά του, αντίθετα με πολλούς άλλους μεγαλογαιοκτήμονες της Μικράς Ασίας. Είναι πολύ πιθανόν εκείνη την περίοδο να διορίστηκε στρατηγός των Ανατολικών, αντικαθιστώντας τον στασιαστή στη διοίκηση του θέματος.¹ Φαίνεται ότι, με την ανάρρηση του Νικηφόρου Γ΄ Βοτανειάτη στο θρόνο (άνοιξη 1078), ο Μελισσηνός έπεσε σε δυσμένεια. Το 1080 κατοικούσε στην Κω, όπου μάλλον βρισκόταν εξόριστος επειδή είχε εναντιωθεί στον αυτοκράτορα την εποχή της αποστασίας του.²

3. Επαναστατική δράση

Ο Νικηφόρος Μελισσηνός εξεγέρθηκε κατά του Νικηφόρου Γ΄ Βοτανειάτη το φθινόπωρο του 1080, στοχεύοντας στην κατάκτηση του αυτοκρατορικού θρόνου. Για την επίτευξη του σκοπού του δεν δίστασε να προσλάβει και να εντάξει στον επαναστατικό του στρατό Σελτζούκους μισθοφόρους, γνωρίζοντας ότι η αριθμητική υπεροχή που του πρόσφεραν ήταν απαραίτητη για την επικράτησή του. Οι τοπικοί πληθυσμοί κατά την προέλασή του στα μικρασιατικά εδάφη τού επεφύλαξαν αυτοκρατορική υποδοχή και έτσι δεν δυσκολεύθηκε να καταλάβει τη Νίκαια της Βιθυνίας και να αναγορευθεί εκεί αυτοκράτορας τον Φεβρουάριο του 1081. Ωστόσο, η αποστασία του Αλεξίου Κομνηνού, την οποία ο Μελισσηνός πληροφορήθηκε τον Μάρτιο του ίδιου έτους, τον έκανε να προσαρμόσει τις απαιτήσεις του στα νέα δεδομένα και να προτείνει στον Αλέξιο το διαμελισμό της αυτοκρατορίας, ζητώντας για τον εαυτό του τη διακυβέρνηση των δυτικών επαρχιών και τη στέψη του ως συναυτοκράτορα. Όμως οι διπλωματικοί ελιγμοί του Αλεξίου και η ταχεία εξέλιξη των γεγονότων, που λίγες μέρες μετά οδήγησαν στη στέψη του, έφεραν τον Μελισσηνό ουσιαστικά προ τετελεσμένου γεγονότος. Έτσι δεν άργησε να παραιτηθεί από τις αυτοκρατορικές του βλέψεις και να δεχθεί τα προνόμια που του παραχώρησε ο Αλέξιος Α΄ Κομνηνός: τιμήθηκε με τον τίτλο του καίσαρος και έλαβε ως αυτοκρατορική δωρεά τα έσοδα που προέρχονταν από τη φορολογία στην περιοχή της Θεσσαλονίκης.

Το μέγεθος των φιλοδοξιών του Μελισσηνού δεν είναι εύκολο να προσδιοριστεί, καθώς η ευκολία με την οποία εγκατέλειψε τη διεκδίκηση του στέμματος πιθανώς αποκαλύπτει ότι η πραγματική του επιδίωξη δεν ήταν η κατάληψη του θρόνου αλλά η εξασφάλιση των περιουσιακών του στοιχείων, που απειλούνταν από τη σελτζουκική παρουσία στα μικρασιατικά εδάφη. Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι, μετά την ανάρρηση του Αλεξίου Α΄ Κομνηνού στο θρόνο, ο Μελισσηνός εγκατέλειψε την τεράστια ιδιοκτησία του στο Δορύλαιον και παραχώρησε μέρος των αυτοκρατορικών δωρεών στους συγγενείς του Βούρτζηδες. Η αποτυχημένη απόπειρά του να καταλάβει την εξουσία είχε σοβαρές συνέπειες για την εδαφική ακεραιότητα της αυτοκρατορίας, καθώς οι πόλεις στις οποίες είχε εγκαταστήσει φρουρές Σελτζούκων μισθοφόρων παρέμειναν στα χέρια των τελευταίων μετά την αποτυχία της στάσης του. Η εξέγερσή του αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα του πώς η πολιτική διαμάχη για την κατάκτηση του θρόνου και οι προσωπικές φιλοδοξίες των αριστοκρατών αποδυνάμωναν την αυτοκρατορία ως σχηματισμό, δίνοντας την ευκαιρία στους Σελτζούκους να αναμειχθούν στα εσωτερικά της.

4. Η δράση του Νικηφόρου Μελισσηνού από το 1081 έως το θάνατό του

Κατά τη δεκαετία 1081-1091 ο Νικηφόρος Μελισσηνός αναλαμβάνει πολεμική δράση, πάντα στο πλευρό του Αλεξίου Α΄ Κομνηνού. Το φθινόπωρο του 1081 συμμετέχει στη μάχη του Δυρραχίου εναντίον των Νορμανδών του Ροβέρτου Γισκάρδου, ως επικεφαλής τμήματος του αυτοκρατορικού στρατού. Διατηρεί την ίδια θέση και στη μάχη της Δρίστρας (φθινόπωρο 1087) εναντίον των Πετσενέγκων. Κατά τη διάρκεια της μάχης αυτής, που κατέληξε σε ήττα των Βυζαντινών, αιχμαλωτίσθηκε και εξαγοράστηκε από τον αυτοκράτορα Αλέξιο Α΄. Την άνοιξη του 1091 ο Μελισσηνός έλαβε εντολή από τον αυτοκράτορα να συγκεντρώσει νεοσύλλεκτους, κυρίως μεταξύ των Βουλγάρων και των Βλάχων νομάδων. Στη συνέχεια ηγήθηκε μονάδων του αυτοκρατορικού στρατού στη μάχη που δόθηκε στους πρόποδες του όρους Λεβούνη, της οποίας η αίσια έκβαση απάλλαξε προσωρινά την αυτοκρατορία από τον κίνδυνο των Πετσενέγκων.

Το 1094 ο Νικηφόρος Μελισσηνός επιβεβαίωσε για άλλη μια φορά την πίστη του στον Αλέξιο Α΄ Κομνηνό όταν έλαβε μέρος στο οικογενειακό συμβούλιο των Κομνηνών για το ζήτημα της αποστασίας του δούκα Δυρραχίου Ιωάννη Κομνηνού και πήρε θέση κατά του στασιαστή. Το ίδιο έτος εστάλη μαζί με τον Γεώργιο Παλαιολόγο και τον Ιωάννη Ταρωνίτη στη Βερόη για να επιτηρεί την γύρω περιοχή που απειλούνταν από τους Κουμάνους. Αυτή είναι και η τελευταία αποστολή του Νικηφόρου Μελισσηνού που αναφέρουν οι πηγές.