Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία

αναλυτική αναζήτηση

 ΙΔΡΥΜΑ ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ
z
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Αναζήτηση με το γράμμα ΑΑναζήτηση με το γράμμα ΒΑναζήτηση με το γράμμα ΓΑναζήτηση με το γράμμα ΔΑναζήτηση με το γράμμα ΕΑναζήτηση με το γράμμα ΖΑναζήτηση με το γράμμα ΗΑναζήτηση με το γράμμα ΘΑναζήτηση με το γράμμα ΙΑναζήτηση με το γράμμα ΚΑναζήτηση με το γράμμα ΛΑναζήτηση με το γράμμα ΜΑναζήτηση με το γράμμα ΝΑναζήτηση με το γράμμα ΞΑναζήτηση με το γράμμα ΟΑναζήτηση με το γράμμα ΠΑναζήτηση με το γράμμα ΡΑναζήτηση με το γράμμα ΣΑναζήτηση με το γράμμα ΤΑναζήτηση με το γράμμα ΥΑναζήτηση με το γράμμα ΦΑναζήτηση με το γράμμα ΧΑναζήτηση με το γράμμα ΨΑναζήτηση με το γράμμα Ω

Στάση Θωμά Σλάβου, 821-823

Συγγραφή : Κιαπίδου Ειρήνη - Σοφία (28/4/2003)

Για παραπομπή: Κιαπίδου Ειρήνη - Σοφία, «Στάση Θωμά Σλάβου, 821-823», 2003,
Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία
URL: <http://www.ehw.gr/l.aspx?id=6225>
Στάση Θωμά Σλάβου, 821-823 (15/2/2010 v.1) Rebellion of Thomas the Slav, 821-23 (21/2/2006 v.1) 
 

1. Ιστορικό πλαίσιο

Τα πρόσωπα που πρωταγωνίστησαν στη στάση του Θωμά, του επονομαζόμενου από τους νεότερους μελετητές Σλάβου, λόγω της καταγωγής του,1 συνδέονται στενά μεταξύ τους ήδη από τον Ιούλιο του 803. Τότε ο στρατηγός του θέματος των Ανατολικών ο Βαρδάνης, ο επονομαζόμενος Τούρκος, είχε στασιάσει εναντίον του αυτοκράτορα Νικηφόρου Α' με τη συνεργασία μιας ομάδας αφοσιωμένων ανδρών με στρατιωτικά προσόντα: του Λέοντος Αρμενίου (Λέων Ε'), του Μιχαήλ από το Αμόριον και του Θωμά.2 Αντίθετα με τους δύο πρώτους, οι οποίοι είχαν προσχωρήσει τελικά στο πλευρό του Νικηφόρου και είχαν τιμηθεί με υψηλά αξιώματα, ο Θωμάς είχε παραμείνει μέχρι το τέλος πιστός στον Βαρδάνη, με αποτέλεσμα να εξαφανιστεί από το πολιτικό προσκήνιο μετά την αποτυχημένη έκβαση της στάσης.3 Εμφανίσθηκε και πάλι όταν ο παλαιός συμπολεμιστής του Λέων Αρμένιος ανέβηκε στον αυτοκρατορικό θρόνο και τον τίμησε με το αξίωμα του τουρμάρχη των Φοιδεράτων, το οποίο διατήρησε ο Θωμάς σε όλη τη διάρκεια της βασιλείας του Λέοντος, διαμένοντας στην έδρα της μονάδας του, στο θέμα Ανατολικών. Τις πρώτες πρωινές ώρες των Χριστουγέννων του 820 ο Λέων Ε' δολοφονήθηκε, ύστερα από συνωμοσία οπαδών του Μιχαήλ από το Αμόριον, και ο τελευταίος ανέβηκε στο θρόνο ως Μιχαήλ Β'. Προκειμένου να εκδικηθεί για τη δολοφονία του αυτοκράτορα και φίλου του, να τιμωρήσει τον δολοφόνο, με τον οποίον ανέκαθεν είχε προσωπικές διαφορές, και ταυτόχρονα να ικανοποιήσει τις δικές του πολιτικές φιλοδοξίες, ο Θωμάς αρνήθηκε να αναγνωρίσει τον νέο αυτοκράτορα και στασίασε αμέσως εναντίον του, κατηγορώντας τον ως σφετεριστή και προβάλλοντας τον εαυτό του ως προστάτη της αυτοκρατορικής νομιμότητας.4

Οι συνθήκες κατά την έναρξη του κινήματος ήταν ευνοϊκές. Παρότι το αξίωμα που κατείχε ο Θωμάς δεν ήταν το υψηλότερο στη στρατιωτική ιεραρχία του θέματος Ανατολικών, το γεγονός ότι η βάση του βρισκόταν στην έδρα του θέματος, το Αμόριον, του προσέδιδε σημαντική δύναμη. Επίσης, η πολύχρονη στρατιωτική σταδιοδρομία, ήδη από την εποχή του Βαρδάνη, και οι πολεμικές και πνευματικές ικανότητες του Θωμά τον είχαν καταστήσει ιδιαίτερα δημοφιλή στους στρατιώτες της Μικράς Ασίας. Η δημοτικότητα του Θωμά αποκτά μεγαλύτερη σημασία αν σκεφτούμε ότι την ίδια περίοδο ο Μιχαήλ Β', άνδρας σε μεγάλο βαθμό άγνωστος μέχρι τότε και αντιπαθής λόγω των αναφερόμενων ελαττωμάτων του και της αμφισβητούμενης γενναιότητός του, δεν είχε προλάβει να εδραιωθεί στη συνείδηση των υπηκόων του ως αυτοκράτωρ και ιδρυτής μιας νέας δυναστείας. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, η στάση του Θωμά δεν απειλούσε ουσιαστικά μια εδραιωμένη αυτοκρατορική νομιμότητα, όπως συνέβαινε στην περίπτωση ανάλογων στάσεων στην ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Ωστόσο, το γεγονός ότι ξεκίνησε αμέσως μετά την ενθρόνιση του Μιχαήλ Β' στην Κωνσταντινούπολη προσέδιδε στη στάση περισσότερο το χαρακτήρα μιας ισότιμης διεκδίκησης του θρόνου ανάμεσα σε δύο στρατιωτικούς αξιωματούχους. Υπέρ του Θωμά λειτούργησαν τόσο η ισχυρή και γνώριμη στους κατοίκους της Μικράς Ασίας προσωπικότητά του όσο και το γεγονός ότι δεν είχε αναμειχθεί στη δολοφονία του Λέοντος Ε', ο οποίος είχε πολλούς υποστηρικτές στην ίδια περιοχή. Αλλά και οι κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες που επικρατούσαν την περίοδο εκείνη στη Μικρά Ασία επέδρασαν θετικά στον τρόπο με τον οποίο οι κάτοικοί της αντιμετώπισαν την εκδήλωση της στάσης.5 Συγκεκριμένα, υπήρχε δυσαρέσκεια των αγροτών για τη βαριά φορολογία που τους επιβαλλόταν από τη μακρινή Βασιλεύουσα, αλλά και για τις αυθαιρεσίες των κρατικών λειτουργών σε βάρος τους. Αυτό το κλίμα ευνοούσε την παροχή άμεσης υποστήριξης σε ένα στασιαστικό κίνημα το οποίο στρεφόταν εναντίον της κεντρικής εξουσίας, έχοντας μάλιστα επικεφαλής του έναν οικείο και δημοφιλή αξιωματούχο.6

2. Η στάση του Θωμά

2.1. Έναρξη της στάσης στα εδάφη της Μικράς Ασίας

Αμέσως μετά τις 25 Δεκεμβρίου 820 ο τουρμάρχης των Φοιδεράτων Θωμάς ο Σλάβος στασίασε εναντίον του Μιχαήλ Β' και αναγορεύθηκε ο ίδιος αυτοκράτωρ από τα στρατεύματα του θέματος Ανατολικών. Μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα κέρδισε την υποστήριξη του μεγαλύτερου μέρους των θεματικών στρατευμάτων της Μικράς Ασίας, καθώς και του στόλου των Κιβυρραιωτών.7 Τον ακολούθησαν επίσης οι κρατικοί αξιωματούχοι, στους οποίους συμπεριλαμβάνονταν και οι τοπικοί φοροεισπράκτορες, αποδίδοντάς του την είσπραξη των φόρων από τις περιοχές της αρμοδιότητός τους. Πιστοί στον Μιχαήλ Β' παρέμειναν μόνον οι Κατάκυλας και Ολβιανός, διοικητές των θεμάτων Οψικίου και Αρμενιάκων αντίστοιχα.8 Εκτός από τη στήριξη του θεματικού στρατού, ο Θωμάς επιδίωξε να εξασφαλίσει τη στρατιωτική βοήθεια και πληθυσμών που βρίσκονταν εγκατεστημένοι στα βορειοανατολικά σύνορα της αυτοκρατορίας (Ιβήρων, Αρμενίων και Αβασγών).9 Ο Μιχαήλ Β', ο οποίος παρακολουθούσε τα όσα διαδραματίζονταν στη Μικρά Ασία από την Κωνσταντινούπολη, διέταξε το πιστό σε αυτόν στράτευμα να κινηθεί εναντίον του Θωμά.10 Στη συμπλοκή που ακολούθησε οι δυνάμεις του Μιχαήλ Β' τράπηκαν σε φυγή, ενώ ο Θωμάς έφτασε μέχρι τη Χαλδία, την οποία έθεσε υπό τον έλεγχό του. Εκμεταλλευόμενοι τη διαμάχη, οι Άραβες ενέτειναν τις χερσαίες και θαλάσσιες επιδρομές τους εναντίον της Μικράς Ασίας, γεγονός το οποίο ανάγκασε τον Θωμά να αναστείλει προσωρινά τη δράση του, διότι έπρεπε να αντιμετωπίσει δυναμικά τον κίνδυνο ο οποίος απειλούσε τις περιοχές που τον στήριζαν και δεν μπορούσε να αντεπεξέλθει με επιτυχία σε δύο πολεμικά μέτωπα ταυτόχρονα. Έτσι, πιθανότατα την άνοιξη του 821 ο Θωμάς ηγήθηκε εκστρατείας εναντίον των αραβικών εδαφών,11 αποστέλλοντας παράλληλα πρεσβεία προς τον Άραβα χαλίφη αλ-Μαμούν (al-Mamūn, 813-833).

Οι διαπραγματεύσεις που ακολούθησαν οδήγησαν τελικά στη σύναψη συμμαχίας ανάμεσα στον Θωμά και στους Άραβες εναντίον του Μιχαήλ Β'.12 Στη συνέχεια, ο Θωμάς μετέβη στην Αντιόχεια της Συρίας, όπου ο ορθόδοξος πατριάρχης Ιώβ τον έστεψε αυτοκράτορα, με τη σύμφωνη γνώμη και του αλ-Μαμούν. Επίσης, ο Θωμάς υιοθέτησε έναν νεαρό άνδρα στον οποίο έδωσε το όνομα Κωνστάντιος, προκειμένου να αποκτήσει διάδοχο. Έχοντας στην κατοχή του το μεγαλύτερο μέρος των μικρασιατικών παραλίων, ο Θωμάς προχώρησε στη ναυπήγηση πολεμικών και μεταγωγικών πλοίων, για να ενισχύσει με αυτά τον θεματικό στόλο, ο οποίος περίμενε τις διαταγές του στη Λέσβο. Ο ίδιος κινήθηκε μαζί με τις χερσαίες δυνάμεις προς την Άβυδο, με σκοπό να ενωθεί με τον στόλο και να διαπεραιωθεί στη Θράκη, προκειμένου να επιτεθεί εναντίον της Κωνσταντινούπολης, καθώς μόνο με την κατάληψή της θα μπορούσε να νομιμοποιήσει την άνοδό του στο θρόνο, τόσο ουσιαστικά όσο και σε συμβολικό επίπεδο. Ενόσω ο Θωμάς βρισκόταν στην Άβυδο, ο Κωνστάντιος συγκρούσθηκε με τον Ολβιανό, ηττήθηκε και έχασε τη ζωή του. Ο Μιχαήλ Β', έχοντας ακόμη την υποστήριξη των ταγμάτων και του αυτοκρατορικού στόλου, ενδιαφερόταν επίσης να διατηρήσει την εύνοια των θεμάτων που δεν είχαν εξαρχής ταχθεί στο πλευρό του Θωμά, δηλαδή των Αρμενιάκων και του Οψικίου. Έτσι, ως ανταμοιβή για την αφοσίωσή τους μείωσε στο μισό το ποσό του καπνικού που έπρεπε να καταβάλουν το συγκεκριμένο έτος. Όταν η πορεία του Θωμά στα βόρεια μικρασιατικά παράλια κατέστησε φανερή την πρόθεσή του να επιτεθεί μέσω της Θράκης εναντίον της Κωνσταντινούπολης, ο Μιχαήλ Β' επιχείρησε να διασφαλίσει την πίστη των θρακικών πόλεων στο πρόσωπό του και να ενισχύσει με οχυρωματικά έργα την αντίστασή τους στην επικείμενη επίθεση του Θωμά. Ταυτόχρονα, ανακάλεσε τους στρατηγούς Ολβιανό και Κατάκυλα, μαζί με δυνάμεις από τα θέματά τους, ενίσχυσε τα τείχη της Κωνσταντινούπολης και τοποθέτησε στην είσοδο του Κεράτιου κόλπου μία τεράστια αλυσίδα, προκειμένου να ανακόψει την προσέγγιση του στόλου των στασιαστών.

2.2. Αποτυχημένη πολιορκία της Κωνσταντινούπολης

Ο Θωμάς διαπεραιώθηκε από την Άβυδο στη Θράκη τον Οκτώβριο ή Νοέμβριο του 821. Οι κάτοικοι τον υποδέχθηκαν με ενθουσιασμό και πολλοί συστρατεύτηκαν εθελοντικά στο πλευρό του.13 Η επίθεση εναντίον της Κωνσταντινούπολης επρόκειτο να πραγματοποιηθεί ταυτόχρονα από ξηρά και θάλασσα. Επικεφαλής τμήματος των χερσαίων δυνάμεων ορίσθηκε από τον Θωμά ο Γρηγόριος Πτερωτός,14 ενώ το σύνολο του στόλου των στασιαστών έπλευσε από την Άβυδο προς την Κωνσταντινούπολη. Χωρίς να συναντήσει καμία αντίσταση από τα αυτοκρατορικά πλοία, διέσπασε την αλυσίδα και προχώρησε στο μυχό του Κεράτιου κόλπου, μέχρι τις εκβολές του ποταμού Βαρβύση, αναμένοντας την άφιξη του Θωμά. Ο τελευταίος αναχώρησε για την Κωνσταντινούπολη επικεφαλής των υπόλοιπων χερσαίων δυνάμεων και με τη συνοδεία ενός πρώην μοναχού με το όνομα Αναστάσιος, τον οποίο υιοθέτησε στη θέση του νεκρού Κωνσταντίου. Η προσδοκία του Θωμά ότι οι κάτοικοι της Βασιλεύουσας θα δείλιαζαν μπροστά στο μέγεθος των δυνάμεών του και θα του παρέδιδαν αμέσως την πόλη διαψεύστηκε. Έτσι αναγκάσθηκε να στρατοπεδεύσει στα βόρεια της πόλης, στη μονή των αγίων Κοσμά και Δαμιανού. Από εκεί έστειλε στρατεύματα να καταλάβουν τα παράλια από τη Θράκη μέχρι και τον Εύξεινο Πόντο και, τον Δεκέμβριο του 821, εξαπέλυσε θαλάσσια και χερσαία επίθεση εναντίον της Κωνσταντινούπολης. Ωστόσο, οι καιρικές συνθήκες εμπόδιζαν την πρόοδο των πολεμικών επιχειρήσεων και για το λόγο αυτόν αποφάσισε να τις αναστείλει προσωρινά. Το γεγονός αυτό το εκμεταλλεύθηκε ο Μιχαήλ Β', ο οποίος ενίσχυσε την άμυνα της Κωνσταντινούπολης με δυνάμεις από τα θέματα Αρμενιάκων και Οψικίου. Την άνοιξη του 822 ο Θωμάς επανέλαβε την επίθεση εναντίον της Κωνσταντινούπολης με μεγαλύτερη ένταση, χωρίς να σημειώσει ωστόσο τις επιθυμητές επιτυχίες. Έτσι, πολλοί στρατιώτες του άρχισαν να αυτομολούν στον Μιχαήλ Β', ο οποίος μάλιστα τους είχε υποσχεθεί αμνηστία. Τότε αποπειράθηκε να αυτομολήσει προς το αντίπαλο στρατόπεδο και ο Γρηγόριος Πτερωτός με τη συνοδεία μικρού στρατιωτικού σώματος. Το γεγονός ωστόσο έγινε έγκαιρα αντιληπτό από τον Θωμά, ο οποίος τον συνέλαβε και τον θανάτωσε. Με αφορμή την επιτυχία του αυτή, ο Θωμάς διακήρυξε ότι είχε νικήσει τις δυνάμεις του Μιχαήλ Β' σε ξηρά και θάλασσα και ζητούσε από το θέμα Ελλάδος, την Πελοπόννησο και τα νησιά του Αιγαίου να του παράσχουν ναυτική βοήθεια προκειμένου να καταλάβει την Κωνσταντινούπολη. Πράγματι, το θέρος του 822 απεστάλησαν νέα πλοία, τα οποία αγκυροβόλησαν στο λιμάνι των Βυρίδων, βόρεια της Προποντίδος.15 Εκεί, πριν ακόμη προλάβουν να ενωθούν με τον υπόλοιπο στόλο των στασιαστών, δέχθηκαν επίθεση από τα αυτοκρατορικά πλοία, με αποτέλεσμα τα περισσότερα να καταστραφούν από το υγρόν πυρ, άλλα να πέσουν στα χέρια των αντιπάλων και μόνον ένα μικρό μέρος τους να φτάσει τελικά στον προορισμό του. Παρά την επιτυχία του, ο Μιχαήλ Β' δεν διέθετε τις απαραίτητες δυνάμεις προκειμένου να προβεί σε μια αποφασιστική επίθεση και να λύσει οριστικά την πολιορκία της Κωνσταντινούπολης. Έτσι, επικαλούμενος τη συνθήκη συμμαχίας που είχε υπογραφεί επί Λέοντος Ε', ζήτησε από τον Βούλγαρο χαγάνο Ομουρτάγ (Omurtag) να επιτεθεί στον Θωμά.16 Τον Νοέμβριο του 822 οι Βούλγαροι εισέβαλαν στα βυζαντινά εδάφη, αναγκάζοντας τον Θωμά να κινηθεί μαζί με όλο το στράτευμά του εναντίον τους. Στη μάχη που δόθηκε στην πεδιάδα του Κηδούκτου, ανάμεσα στην Ηράκλεια και τη Σηλυμβρία, αμφότερα τα στρατεύματα υπέστησαν απώλειες. Οι Βούλγαροι επέστρεψαν στα εδάφη τους, ο Θωμάς ωστόσο δεν μπορούσε να επιστρέψει στην Κωνσταντινούπολη για να συνεχίσει την πολιορκία της, λόγω του επερχόμενου χειμώνα αλλά και επειδή δεν διέθετε πλέον στόλο: τα τελευταία πλοία του είχαν παραδοθεί στον Μιχαήλ Β' ενόσω πολεμούσε με τους Βουλγάρους. Έτσι, στρατοπέδευσε στην πεδιάδα της Διάβασης, περίπου 40 χιλιόμετρα δυτικά της Βασιλεύουσας.17

2.3. Καταστολή της στάσης

Όταν την άνοιξη του 823 ο Θωμάς δραστηριοποιήθηκε και πάλι, πραγματοποιώντας επιδρομές στη Θράκη, ο Μιχαήλ Β' αποφάσισε να εκστρατεύσει εναντίον του, συνοδευόμενος από στρατεύματα των Αρμενιάκων και του Οψικίου. Στη μάχη που πραγματοποιήθηκε στην πεδιάδα της Διάβασης (Απρίλιος ή αρχές Μαΐου 823) οι στρατιώτες του Θωμά τράπηκαν σε φυγή, κουρασμένοι από τον τριετή πόλεμο. Πολλοί παραδόθηκαν στον Μιχαήλ Β', άλλοι, με επικεφαλής τον Αναστάσιο, θετό γιο του Θωμά, κατέφυγαν στη Βιζύη και άλλοι σε διάφορα οχυρά της Θράκης, ενώ ένα μέρος του στρατού με επικεφαλής τον Θωμά κατέφυγε στην Αρκαδιούπολη.18 Ο Μιχαήλ Β' καταδίωξε τους τελευταίους και πολιόρκησε την Αρκαδιούπολη επί πέντε μήνες, κατά τη διάρκεια των οποίων όσοι κατόρθωναν να ξεφύγουν από την πολιορκία ζητούσαν καταφύγιο στον Αναστάσιο στη Βιζύη. Τελικά, στα μέσα Οκτωβρίου του 823 οι εξαντλημένοι πλέον από την πείνα κάτοικοι της Αρκαδιούπολης συνωμότησαν εναντίον του Θωμά και τον παρέδωσαν στον αυτοκράτορα, ο οποίος τον υπέβαλε σε ακρωτηριασμό και στη συνέχεια τον θανάτωσε. Όταν αυτό έγινε γνωστό, οι κάτοικοι της Βιζύης παρέδωσαν με τη σειρά τους τον Αναστάσιο, ο οποίος βρήκε παρόμοιο θάνατο. Παρά το γεγονός ότι η στάση του Θωμά είχε κατασταλεί οριστικά, ορισμένοι οπαδοί του στη Θράκη, οχυρωμένοι στο Πάνιον και την Ηράκλεια, συνέχιζαν να αντιτάσσονται στον Μιχαήλ Β'. Τελικά, ένας σεισμός τον Φεβρουάριο του 824 κατέστρεψε τα τείχη του Πανίου αναγκάζοντας όσους βρίσκονταν μέσα να παραδοθούν, ενώ οι ζημιές που προκλήθηκαν στα τείχη της Ηράκλειας διευκόλυναν την κατάληψή της λίγο αργότερα από τις αυτοκρατορικές δυνάμεις. Στις αρχές Μαρτίου του 824 ο Μιχαήλ Β' επέστρεψε νικητής στην Κωνσταντινούπολη, όπου και πραγματοποίησε θρίαμβο, επιδεικνύοντας στον Ιππόδρομο σιδηροδέσμιους τους αιχμάλωτους οπαδούς του Θωμά. Ωστόσο, δύο από τους αξιωματούχους του Θωμά στη Μικρά Ασία, ο Χοιρέας και ο Γαζαρηνός Κολωνειάτης, αρνούνταν να αποδεχθούν τα υψηλά αξιώματα που τους πρόσφερε ο Μιχαήλ Β' για να τον αναγνωρίσουν ως αυτοκράτορα και συνέχιζαν να πραγματοποιούν επιδρομές, έχοντας έδρα ο πρώτος την Καβάλλα (βορειοδυτικά του Ικονίου) και ο δεύτερος τη Σανίανα (νοτιοανατολικά της Άγκυρας). Τελικά, ο Μιχαήλ Β' έπεισε τους κατοίκους των δύο αυτών οχυρών να αποκλείσουν την είσοδο στον Χοιρέα, τον Γαζαρηνό Κολωνειάτη και τους στρατιώτες τους κατά την επιστροφή τους από μία ακόμα επιδρομή. Για να σωθούν οι τελευταίοι, αναγκάσθηκαν να κατευθυνθούν προς την επικράτεια των Αράβων, αλλά στην πορεία συνελήφθησαν από στρατεύματα του Μιχαήλ Β' και θανατώθηκαν.

3. Συνέπειες

Η στάση του Θωμά του Σλάβου, η οποία αποτελεί το σημαντικότερο γεγονός στην εσωτερική πολιτική κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Μιχαήλ Β', εξασθένισε τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία σε όλα τα επίπεδα. Ο λόγος ήταν ότι εξελίχθηκε σε έναν σκληρό εμφύλιο πόλεμο ο οποίος διήρκεσε περίπου τρία χρόνια, ακριβώς επειδή οι αντιμαχόμενες παρατάξεις διέθεταν περίπου ισοδύναμα πολεμικά μέσα και επομένως δεν μπορούσαν να καταφέρουν αποφασιστικό πλήγμα στον αντίπαλο. Άμεσες και μεγάλες απώλειες υπέστη κατά κύριο λόγο ο στόλος της αυτοκρατορίας, θεματικός και αυτοκρατορικός. Ωστόσο, παρά το ότι κατά τις χερσαίες συγκρούσεις δεν σημειώθηκαν ανάλογα μεγάλες απώλειες, είναι γεγονός ότι και ο θεματικός στρατός εξουθενώθηκε από τον πολυετή πόλεμο. Όλα αυτά είχαν άμεσες επιπτώσεις στην αμυντική πολιτική της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, η οποία λίγο αργότερα δεν μπόρεσε να εμποδίσει την κατάληψη της Κρήτης από τους Άραβες της Ισπανίας, όπως επίσης και την εισβολή των Αράβων της Αφρικής στα βυζαντινά εδάφη της Σικελίας το 827. Αυτές οι αποτυχίες στο χώρο της Μεσογείου ανάγκασαν τον Μιχαήλ Β' και τον διάδοχό του Θεόφιλο να επικεντρώσουν το ενδιαφέρον τους στην προάσπιση της Μικράς Ασίας από τις επιθέσεις των Αράβων της Ανατολής. Σημαντικές υπήρξαν και οι συνέπειες στο οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο. Οι εκτεταμένες καταστροφές που σημειώθηκαν στις διάφορες περιοχές της αυτοκρατορίας και κυρίως τη Θράκη, λόγω της μακρόχρονης παραμονής μεγάλων μονάδων στρατού, των ενόπλων συγκρούσεων και των επιδρομών, αποδιοργάνωσαν την οικονομική ζωή τους. Αλλά και η θρησκευτική πολιτική που ακολούθησε ο Μιχαήλ Β' διαμορφώθηκε σε μεγάλο βαθμό στον απόηχο της στάσης του Θωμά, αφού η υιοθέτηση εικονομαχικής θέσης θα αποδείκνυε ότι ο Μιχαήλ ήταν γνήσιος διάδοχος του Λέοντος Ε', πολεμίου της λατρείας των εικόνων.19 Όσον αφορά τη διεθνή διπλωματία, εξαιτίας της στάσης του Θωμά εδραιώθηκε η συμμαχία των Βυζαντινών με τους Βουλγάρους, η οποία συνεχίστηκε και στις επόμενες δεκαετίες. Τέλος, με εξαίρεση την παραδειγματική τιμωρία του στασιαστή και του θετού γιου του, καθώς και την εκτέλεση ορισμένων οπαδών τους, η στάση του Θωμά δεν είχε ιδιαίτερες επιπτώσεις στα μεμονωμένα πρόσωπα, καθώς ο αυτοκράτορας Μιχαήλ Β' αντιμετώπισε μάλλον με ευμένεια τους ηττημένους αντιπάλους του, επιβάλλοντας την ποινή της εξορίας μονάχα σε όσους θεωρούσε επικίνδυνους.

1. Οι Συνεχισταί Θεοφάνους, Χρονογραφία, Bekker, I. (ed.), Theophanes Continuatus (Bonn 1838), σελ. 50, 19-21, αναφέρουν ότι ο Θωμάς καταγόταν από Σλάβους εποίκους της Μικράς Ασίας. Αντίθετα, ο Ιωσήφ Γενέσιος, Βασιλείαι, Lesmüller-Werner, A. – Thurn, I. (ed.), Iosephi Genesii Regum Libri Quattuor (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 14, Berlin – New York 1978), σε ένα χωρίο τού αποδίδει αρμενική καταγωγή (σελ. 7, 14-15), ενώ σε ένα άλλο σκυθική (σελ. 23, 89). Μόνο στη γαλλική έκδοση του Vasiliev, A.A., Byzance et les Arabes 1: La dynastie d’Amorium (820-867)2 (Corpus Bruxellense Historiae Byzantinae 1, Bruxelles 1968), σελ. 26, θεωρεί ότι ο Θωμάς ήταν αρμενικής καταγωγής, αν και στην αρχική έκδοση στα ρωσικά δεν αναφέρεται κάτι τέτοιο. Πάντως, σύμφωνα με την επικρατέστερη άποψη πρόκειται για απόγονο Σλάβων εποίκων της Μικράς Ασίας από την περιοχή της λίμνης Γαζουρού στον Γαλατικό Πόντο, η οποία εκείνη την περίοδο εντασσόταν στα όρια του θέματος Αρμενιάκων. Βλ. αναλυτικά για το θέμα αυτό την επιχειρηματολογία του Lemerle, Ρ., “Thomas le Slave”, Travaux et Mémoires 1 (1965), σελ. 284. Πρόσφατα οι Belke, K. – Restle, M., Galatien und Lykaonien (Tabula Imperii Byzantini 4, Wien 1984), σελ. 218, διατύπωσαν με κάποια επιφύλαξη την άποψη ότι ο Θωμάς καταγόταν από την περιοχή της λίμνης Πουσγούση, η οποία βρισκόταν μεταξύ των επαρχιών Πισιδίας και Λυκαονίας.

2. Οι βυζαντινές πηγές αναφέρουν ότι ο Βαρδάνης, συνοδευόμενος από τους τρεις άνδρες και πριν ακόμη προβεί σε οποιαδήποτε στασιαστική κίνηση, επισκέφθηκε έναν μοναχό κοντά στο Φιλομήλιον, γνωστό για τις προφητικές του ικανότητες, και του εμπιστεύθηκε τα σχέδιά του. Ο μοναχός όχι μόνο προέβλεψε την τελική αποτυχία της στάσης, αλλά και τη μελλοντική πορεία των τριών ακολούθων του. Βλ. Μαυρομάτη-Κατσουγιαννοπούλου, Σ., «Η επανάσταση του στρατηγού Βαρδάνη στις σύγχρονες και μεταγενέστερες αφηγηματικές πηγές», Βυζαντινά 10 (1980), σελ. 220-224.

3. Σύμφωνα με τον Lemerle, Ρ., “Thomas le Slave”, Travaux et Mémoires 1 (1965), σελ. 284, η δράση του Θωμά το συγκεκριμένο χρονικό διάστημα μας είναι άγνωστη. Η μαρτυρία των βυζαντινών πηγών ότι κατέφυγε στους Άραβες αποτελεί μύθο που πλάστηκε είτε για να αμαυρώσει την προσωπικότητα του στασιαστή, είτε για να αποδώσει στην εμπλοκή των Αράβων τις εντυπωσιακές του επιτυχίες, είτε για να αποκρύψει τις συνθήκες μέσα από τις οποίες ανήλθε ο Μιχαήλ Β' στο θρόνο. Την άποψη αυτή ασπάζεται και η Χριστοφιλοπούλου, Αικ., Βυζαντινή Ιστορία 2.1: 610-867(Θεσσαλονίκη 21993), σελ. 195. Ο Treadgold, W.T., The Byzantine Revival 780-842 (Stanford 1988), σελ. 229, αναφέρει ότι ο Θωμάς υπηρετούσε στην τούρμα των Φοιδεράτων μετά την αποτυχία της στάσης του Βαρδάνη το 803 και μέχρι που ο Λέων Ε' το 813 τον όρισε επικεφαλής αυτής της τούρμας. Αντίθετα, σύμφωνα με τον Jenkins, R.H.J., Byzantium: The Imperial Centuries (AD 610-1071) (London 1966), σελ. 141, ο Θωμάς έζησε αυτή την περίοδο εξόριστος στους Άραβες, ενώ ο Vasiliev, A.A., Byzance et les Arabes 1: La dynastie d’Amorium (820-867) (Corpus Bruxellense Historiae Byzantinae 1, Bruxelles 1968), σελ. 26-30, θεωρεί ότι η παραμονή του Θωμά στους Άραβες διήρκεσε από το 797 μέχρι και περίπου  τα τέλη της βασιλείας του Λέοντος Ε'.

4. Σύμφωνα με τον Lemerle, Ρ., “Thomas le Slave”, Travaux et Mémoires 1 (1965), σελ. 284, το ενδεχόμενο να ξεκίνησε η στάση του Θωμά πριν από τη δολοφονία του Λέοντος Ε' αποτελεί έναν ακόμα μύθο που απαντά στις βυζαντινές πηγές, απόρροια της προπαγάνδας του Μιχαήλ Β'. Μάλιστα, ο Treadgold, W.T., The Byzantine Revival 780-842 (Stanford 1988), σελ. 228, επισημαίνει ότι ο Μιχαήλ Β' μπόρεσε να στηρίξει την προπαγάνδα του αυτή διότι ο Θωμάς αναγορεύτηκε αυτοκράτωρ μέσα σε εξαιρετικά σύντομο χρονικό διάστημα μετά την ενθρόνιση του Μιχαήλ στην Κωνσταντινούπολη. Αντίθετα, ο Jenkins, R.H.J., Byzantium: The Imperial Centuries (AD 610-1071) (London 1966), σελ. 141, θεωρεί πιθανό να ξεκίνησε η στάση πριν από τη δολοφονία του Λέοντος Ε'.

5. Ορισμένοι θεωρούν ότι ο Θωμάς για να κερδίσει οπαδούς εκμεταλλεύτηκε και την εικονομαχική έριδα, διακηρύσσοντας ότι αγωνίζεται για την αποκατάσταση των εικόνων. Σύμφωνα με τις βυζαντινές πηγές, μάλιστα, δήλωνε ότι είναι ο έκπτωτος αυτοκράτωρ Κωνσταντίνος ΣΤ', ο οποίος ζούσε και δεν είχε τυφλωθεί από τη μητέρα του, την αυτοκράτειρα Ειρήνη. Βλ. Vasiliev, A.A., Byzance et les Arabes 1: La dynastie d’Amorium (820-867) (Corpus Bruxellense Historiae Byzantinae 1, Bruxelles 1968), σελ. 23· Jenkins, R.H.J., Byzantium: The Imperial Centuries (AD 610-1071) (London 1966), σελ. 141-142· Ostrogorsky, G., Geschichte des byzantinischen Staates (München 1963), ελλ. μτφρ. Ι. Παναγόπουλος, Ιστορία του βυζαντινού κράτους 2 (Αθήνα 1989), σελ. 77· Hild, F. – Restle, M., Kappadokien (Kappadokia, Charsianon, Sebasteia und Lykandos) (Tabula Imperii Byzantini 2, Wien 1981), σελ. 77. Ο Lemerle, Ρ., “Thomas le Slave”, Travaux et Mémoires 1 (1965), σελ. 283-284, θεωρεί αναξιόπιστη αυτή τη μαρτυρία των πηγών και την αποδίδει στη μετέπειτα προπαγάνδα του Μιχαήλ Β' εναντίον του Θωμά. Επιπλέον, υποστηρίζει ότι η συσχέτιση της στάσης του Θωμά με τη δεύτερη φάση της Εικονομαχίας αποτελεί αβάσιμη υπόθεση, η οποία –αν γίνει αποδεκτή– οδηγεί και σε μια σειρά δυσεπίλυτες αντιφάσεις: αν πράγματι ο Θωμάς εμφανίστηκε στους υπηκόους της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας ως υποστηρικτής των εικόνων, τότε πώς μπορεί να δικαιολογηθεί το ότι ζήτησε τη βοήθεια των αλλόθρησκων Αράβων, ότι δεν υποστηρίχθηκε κατά την πρώτη φάση της Εικονομαχίας από τα εικονόφιλα θέματα των Αρμενιάκων και του Οψικίου και ότι στασίασε εξαιτίας της δολοφονίας του εικονομάχου Λέοντος Ε'. Ο Lemerle πάντως δεν αποκλείει το ενδεχόμενο να κυκλοφορούσε άτυπα μια φήμη σχετικά με την εικονοφιλία του Θωμά, βάσει της οποίας θα στρατεύτηκαν οπωσδήποτε κάποιοι μαζί του. Στο πνεύμα της ερμηνείας του Lemerle κινούνται και οι περισσότεροι νεότεροι μελετητές. Βλ. Χριστοφιλοπούλου, Αικ., Βυζαντινή Ιστορία 2.1: 610-867 (Θεσσαλονίκη 21993) 197· Kaegi, W.E., Byzantine Military Unrest 471-843 (Amsterdam 1981), σελ. 267· Treadgold, W.T., The Byzantine Revival 780-842 (Stanford 1988), σελ. 233, ο οποίος θεωρεί πιθανό το να αποτελούσε άτυπη φήμη και η ταύτιση του Θωμά με τον Κωνσταντίνο ΣΤ'.

6. Οι σύγχρονοι μελετητές εκτιμούν διαφορετικά το βαθμό στον οποίο οι κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες ευνόησαν τελικά τη στάση του Θωμά. Ειδικότερα ο Lemerle, Ρ., “Thomas le Slave”, Travaux et Mémoires 1 (1965), σελ. 296-297, αποδίδει σε αυτές δευτερεύοντα ρόλο, επισημαίνοντας ότι σε κάθε περίοδο υπήρχε ανάλογη δυσαρέσκεια από την πλευρά των αγροτών. Άλλοι αποδίδουν άμεσα την απήχηση που είχε η στάση του στην άσχημη κοινωνικοοικονομική κατάσταση των επαρχιών. Βλ. Vasiliev, A.A., Byzance et les Arabes 1: La dynastie d’Amorium (820-867) (Corpus Bruxellense Historiae Byzantinae 1, Bruxelles 1968), σελ. 23-24. Οι Hild, F. – Restle, M., Kappadokien (Kappadokia, Charsianon, Sebasteia und Lykandos) (Tabula Imperii Byzantini 2, Wien 1981), σελ. 77, αποδίδουν κοινωνικό χαρακτήρα στη στάση. Η Köpstein, Η., “Zur Erhebung des Thomas”, στο Köpstein, Η. – Winkelmann, V.F. (eds), Studien zum 8. und 9. Jahrhundert in Byzanz (Berliner Byzantinistische Arbeiten 51, Berlin 1983), σελ. 61-87, θεωρεί ότι με τη στάση του Θωμά εκφράζεται η αποδοκιμασία των επαρχιών για την κεντρική διοίκηση.

7. Είναι πιθανόν το θέμα Ανατολικών να τάχθηκε στο πλευρό του Θωμά επειδή ο δολοφονημένος Λέων Ε' υπήρξε παλαιότερα διοικητής του. Εξίσου πιθανό θεωρείται από τον Kaegi, W.E., Byzantine Military Unrest 471-843 (Amsterdam 1981), σελ. 267, το ενδεχόμενο να υπήρχε δυσαρέσκεια του θεματικού στρατού προς την κεντρική εξουσία με αφορμή την καταστολή της στάσης του Βαρδάνη Τούρκου.

8. Ο Kaegi, W.E., Byzantine Military Unrest 471-843 (Amsterdam 1981), σελ. 266, κάνει λόγο για την ισχυρή προσωπικότητα των δύο στρατηγών, οι οποίοι επέβαλαν και στα στρατεύματά τους την πίστη προς τον αυτοκράτορα Μιχαήλ Β', συγγενής του οποίου άλλωστε ήταν ο Κατάκυλας. Ο Treadgold, W.T., The Byzantine Revival 780-842 (Stanford 1988), σελ. 227-228, θεωρεί ότι όταν ο Λέων Ε' διαίρεσε την επικράτεια των Αρμενιάκων, κλονίστηκε η αφοσίωσή τους στο πρόσωπό του, με αποτέλεσμα να αντιμετωπίσουν με ευνοϊκή διάθεση τον διάδοχό του.

9. Σύμφωνα με τον Lemerle, Ρ., “Thomas le Slave”, Travaux et Mémoires 1 (1965), σελ. 285-286, από την πληθώρα των λαών που οι βυζαντινές πηγές μνημονεύουν ως συμμάχους του Θωμά μπορούμε να είμαστε σίγουροι μόνο για τη συνδρομή των Ιβήρων, των Αρμενίων, των Αβασγών και των Αράβων. Οι σχέσεις των τριών πρώτων λαών μεταξύ τους, αλλά και του καθενός ξεχωριστά με το Βυζάντιο είναι ιδιαίτερα πολύπλοκες στις αρχές του 9ου αιώνα και καθιστούν ασαφείς τους λόγους για τους οποίους συμφωνήθηκε τελικά η συμμαχία με τον Θωμά. Ωστόσο, είναι πιθανόν οι Αρμένιοι να επιθυμούσαν εκδίκηση για τη δολοφονία του ομοφύλου τους Λέοντος Ε', ενώ οι Αβασγοί είχαν την περίοδο εκείνη στραμμένο το ενδιαφέρον τους στα δυτικά, πραγματοποιώντας συχνές επιδρομές κατά μήκος των ακτών του Εύξεινου Πόντου.

10. Ο Treadgold, W.T., The Byzantine Revival 780-842 (Stanford 1988), σελ. 229, αναφέρει ότι επικεφαλής του συγκεκριμένου στρατεύματος ήταν ο στρατηγός των Αρμενιάκων Ολβιανός. Αντίθετα, ο Lemerle, Ρ., “Thomas le Slave”, Travaux et Mémoires 1 (1965), σελ. 286-287, θεωρεί ότι από τις πηγές δεν μπορούμε να έχουμε την οποιαδήποτε πληροφορία για την πρώτη αυτή σύγκρουση ανάμεσα στον Θωμά και τις δυνάμεις του Μιχαήλ Β'.

11. Ο Treadgold, W.T., The Byzantine Revival 780-842 (Stanford 1988), σελ. 232-233, αναφέρει ότι ο Θωμάς επιτέθηκε εναντίον των αραβικών εδαφών της Αρμενίας και κατέλαβε τη Θεοδοσιούπολη (Erzerum). Οι Belke, K. – Mersich, N., Phrygien und Pisidien (Tabula Imperii Byzantini 7, Wien 1990), σελ. 92, τοποθετούν την επίθεση νοτιότερα, στη Συρία.

12. Η Χριστοφιλοπούλου, Αικ., Βυζαντινή Ιστορία 2.1: 610-867(Θεσσαλονίκη 21993), σελ. 195, σημειώνει ότι ο Θωμάς χωρίς τη βοήθεια του Άραβα χαλίφη δεν θα μπορούσε να καλύψει τα έξοδα για τη συντήρηση του θεματικού στρατού και στόλου μόνον από την είσπραξη των δημόσιων φόρων. Ο Lemerle, Ρ., “Thomas le Slave”, Travaux et Mémoires 1 (1965), σελ. 287, διαφωνεί με την παλαιότερη εκτίμηση του Vasiliev, A.A., Byzance et les Arabes 1: La dynastie d’Amorium (820-867)(Corpus Bruxellense Historiae Byzantinae 1, Bruxelles 1968), σελ. 22-23, ότι η συμμαχία του Θωμά με τους Άραβες ήταν τόσο δεσμευτική ώστε ο αλ-Μαμούν προσδοκούσε μέσω αυτής να υποτάξει τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία.

13. Ο Treadgold, W.T., The Byzantine Revival 780-842 (Stanford 1988), σελ. 236, αποδίδει τον ενθουσιασμό των κατοίκων στο γεγονός ότι είχαν ευνοηθεί από τη συνθήκη του Λέοντος Ε' με τους Βουλγάρους και ήταν λογικό να υποστηρίζουν τώρα τον εκδικητή της δολοφονίας του.

14. Πρόκειται για έναν ανιψιό του Λέοντος Ε' ο οποίος είχε εξορισθεί από τον Μιχαήλ Β' στη Σκύρο και στη συνέχεια είχε συμπράξει με τον Θωμά.

15. Ο Vasiliev, A.A., Byzance et les Arabes 1: La dynastie d’Amorium (820-867) (Corpus Bruxellense Historiae Byzantinae 1, Bruxelles 1968), σελ. 40, το τοποθετεί πιο συγκεκριμένα ανάμεσα στο Έβδομον και τη Χρυσή Πύλη.

16. Ο Lemerle, Ρ., “Thomas le Slave”, Travaux et Mémoires 1 (1965), σελ. 279-281, θεωρεί τη μαρτυρία των βυζαντινών πηγών ότι οι Βούλγαροι ενεπλάκησαν με δική τους πρωτοβουλία στα εσωτερικά της αυτοκρατορίας απόηχο της προπαγάνδας του Μιχαήλ Β'. Μαζί του συμφωνεί ο Treadgold, W.T., The Byzantine Revival 780-842 (Stanford 1988), σελ. 240. Αντίθετη άποψη εκφράζουν οι Vasiliev, A.A., Byzance et les Arabes 1: La dynastie d’Amorium (820-867) (Corpus Bruxellense Historiae Byzantinae 1, Bruxelles 1968), σελ. 41, και Jenkins, R.H.J., Byzantium: The Imperial Centuries (AD 610-1071) (London 1966), σελ. 143.

17. Ο Treadgold, W.T., The Byzantine Revival 780-842 (Stanford 1988), σελ. 240, αναφέρει ότι ο Θωμάς διαχείμασε στην Αρκαδιούπολη.

18. Οι Συνεχισταί Θεοφάνους, Χρονογραφία, Bekker, I. (ed.), Theophanes Continuatus (Bonn 1838), σελ. 68, 4, αναφέρουν λανθασμένα την Αδριανούπολη.

19. Treadgold, W.T., The Byzantine Revival 780-842 (Stanford 1988), σελ. 231.
     
 
 
 
 
 

Δελτίο λήμματος
 
press image to open photo library
 

>>>
 
 
 
 
 
 

copyright © 2008, ΙΔΡΥΜΑ ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ

Το έργο Μεγάλη Δικτυακή «Εγκυκλοπαίδεια Ελληνικού Πολιτισμού» - Μέρος Α΄ συγχρηματοδοτήθηκε σε ποσοστό 80% από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης (ΕΤΠΑ) και κατά 20% από εθνικούς πόρους στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος "Κοινωνία της Πληροφορίας" του Γ΄ ΚΠΣ.

Το έργο ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ συγχρηματοδοτήθηκε σε ποσοστό 80% από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης (ΕΤΠΑ) και κατά 20% από εθνικούς πόρους στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος "Κοινωνία της Πληροφορίας" του Γ΄ ΚΠΣ.