1. Ιστορικό πλαίσιο. Το βυζαντινό κράτος τον 11ο αι.

Ο 11ος αι. αποτελεί μία εποχή καθοριστικής σημασίας για τις τύχες της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Μέχρι και το πρώτο τέταρτο του αιώνος αυτού κυριαρχεί η ισχυρή προσωπικότητα του αυτοκράτορος Βασιλείου Β΄ Βουλγαροκτόνου (976-1025), επί της εποχής του οποίου το κράτος έφθασε στο απόγειο της ακμής του. Το 1018, μετά από μακροχρόνιο και αιματηρό πόλεμο, υποτάχθηκαν οι Βούλγαροι και τα βόρεια σύνορα του κράτους έφθασαν πάλι έως τον Δούναβη, σταθεροποιήθηκαν οι βυζαντινές κτήσεις στη Νότια Ιταλία, ενώ στον Καύκασο τα αρμενικά και ιβηρικά εδάφη είτε προσαρτώνται, είτε μετατρέπονται σε προτεκτοράτα. Την ίδια εποχή φθάνει στο τέλος της η μεγάλη περίοδος των αραβοβυζαντινών συγκρούσεων, καθώς οι Άραβες πλέον έχουν παρακμάσει ως στρατιωτική δύναμη, ύστερα από τις επιτυχημένες εκστρατείες του Νικηφόρου Β΄ Φωκά, του Ιωάννη Α΄ Τσιμισκή και του Βασιλείου Β΄. Συνέπεια αυτών των στρατιωτικών επιτυχιών ήταν η επέκταση του ανατολικού συνόρου και η σταθεροποίησή του στην περιοχή της Μεσοποταμίας. Το κύρος της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας βρίσκεται στο απόγειό του, ενώ η πνευματική ακτινοβολία του Βυζαντίου, ύστερα και από τον εκχριστιανισμό των Ρως, ήταν τεράστια.

Κατά το β΄ τέταρτο του 11ου αι. το Βυζάντιο ζει με την ψευδαίσθηση της παρατεταμένης ειρήνης και της διαρκούς ηρεμίας. Πράγματι, μετά το 1025 και έως τα μέσα του αιώνος κανένα οργανωμένο κράτος δεν θα απειλήσει σοβαρά τα σύνορα της αυτοκρατορίας. Τα προβλήματα που κατά καιρούς παρουσιάζονταν οφείλονταν κατά κύριο λόγο στις επιδρομές ατάκτων ή, στις σοβαρότερες περιπτώσεις, νομαδικών φύλων (όπως οι Πετσενέγκοι) και σε επαναστατικά κινήματα τα οποία δεν φαίνεται να αποτελούν σημαντικούς παράγοντες αστάθειας. Η Κωνσταντινούπολη κατορθώνει κάθε φορά να αποκαταστήσει την τάξη και να διατηρήσει ανέπαφα τα εδάφη της χωρίς ιδιαίτερη προσπάθεια. Η εικόνα αυτή, όμως, επρόκειτο να αλλάξει δραματικά περί τα μέσα του αιώνος. Πέρα από το ότι είχε δημιουργήσει ένα επικίνδυνο αίσθημα εφησυχασμού, η προσωρινή έλλειψη κάποιας ορατής απειλής στα σύνορα επέτρεψε να εκδηλωθούν στο εσωτερικό του κράτους κοινωνικές συγκρούσεις τις οποίες για ένα διάστημα η δυναμική προσωπικότητα του Βουλγαροκτόνου είχε αποτρέψει. Δύο είναι οι κυρίαρχες κοινωνικές ομάδες που συγκρούονται, οι γραφειοκράτες της κεντρικής διοίκησης και η αριστοκρατία της πρωτεύουσας από τη μία και η μικρασιατική στρατιωτική αριστοκρατία από την άλλη. Μετά το 1025 (και έως το 1057), η άνοδος στον θρόνο αυτοκρατόρων προερχομένων από την πρώτη ομάδα επέφερε την εγκατάλειψη του στρατού, που αποτελούσε το έρεισμα των αντιπάλων τους. Το σύστημα των θεμάτων σταδιακά παρήκμασε, ενώ ταυτόχρονα εμφανίζονται μεγάλα οικονομικά προβλήματα, που κορυφώνονται με την υποτίμηση του βυζαντινού χρυσού νομίσματος. Συνέπεια αυτής της πολιτικής αναστάτωσης ήταν η υποτίμηση των αναταραχών στα σύνορα του κράτους και η σχεδόν παντελής αδιαφορία για τις διαρκώς κλιμακούμενες επιδρομές που τρομοκρατούν τους κατοίκους της παραμεθορίου. Οι επιδρομείς σύντομα θα αποτελέσουν πολύ σοβαρή απειλή για το Βυζάντιο, η οποία σταδιακά θα κάμψει την αντίσταση των αυτοκρατορικών δυνάμεων και θα οδηγήσει τελικά στην απώλεια σχεδόν του συνόλου των βυζαντινών επαρχιών της Μικράς Ασίας.

2. Η εμφάνιση των Σελτζούκων Τούρκων

Την ίδια εποχή που το Βυζαντινό κράτος παρουσιάζεται να ανακτά την παλαιά του αίγλη και δόξα και να εξουδετερώνει σχεδόν όλους τους εξωτερικούς κινδύνους που απειλούσαν την εδαφική του ακεραιότητα, ένας νέος και πιο επικίνδυνος αντίπαλος εμφανίζεται στο ανατολικό σύνορο. Ο εχθρός αυτός θα αποδειχθεί με το πέρασμα του χρόνου μοιραίος, όχι μόνο για τις εδαφικές κτήσεις της αυτοκρατορίας αλλά ακόμη και για την ίδια της την υπόσταση. Πρόκειται για τους Σελτζούκους Τούρκους.¹ Οι Σελτζούκοι ανήκαν στο τουρκικό φύλο των Ουγούζων ή Ούζων γνωστών και ως Τουρκομάνων. Η ονομασία τους προήλθε από το όνομα του αρχηγού τους Selcuk. Οι Σελτζούκοι για των οποίων την προέλευση γνωρίζουν ελάχιστα οι Βυζαντινοί και Άραβες συγγραφείς, ήταν νομάδες που άρχισαν κατά τον 10ο αιώνα με διαδοχικές μετακινήσεις να προχωρούν αργά από την Ανατολική Ασία προς την Κεντρική, πέρα από τη λίμνη Αράλη.² Από τον 11ο έως τον 13ο αιώνα το φύλο αυτό κυριαρχεί σε μεγάλες εκτάσεις της Κεντρικής Ασίας κι ακόμη δυτικότερα. Ο αρχηγός Selcuk, γιος του Dokak, της φυλής Kinik είναι ελάχιστα γνωστός και είναι αμφίβολο αν ήταν μουσουλμάνος. Οι απόγονοί του ασπάστηκαν το Μωαμεθανισμό, αλλά διατήρησαν παράλληλα πολλά στοιχεία από τις παλαιότερες δοξασίες τους.³ Οι Βυζαντινοί ωστόσο, φαίνεται να μην ανησυχούν ιδιαίτερα για τις μετακινήσεις αυτής της νέας εθνότητας στα ανατολικά τους σύνορα, όμως από την άλλη δείχνουν ότι δεν τις αγνοούν κιόλας.⁴ Επωφελούμενοι από τις έριδες των λοιπών λαών της Κεντρικής Ασίας οι Τούρκοι εγκαταστάθηκαν στην Τρανσοξιανή (Τρανζοξιάνα) και κατόπιν στην Μπουχάρα (Boukhara), ανατολικά του ποταμού Ώξου (σήμερα Amou-Darya). Κατά την εγκατάστασή τους εκεί ήρθαν σε σύγκρουση με τους Γαζνεβίδες, τους οποίους νίκησαν και έδιωξαν από την κοιλάδα του Χορασάν (1035-1040) στα σύνορα του ισλαμικού κόσμου. Κατόπιν το σπουδαιότερο τμήμα των Σελτζούκων κινήθηκε δυτικότερα με αρχηγούς τον Toghrulbeg (Τογρούλ) και τον Caghribeg, εγγονούς του Σελτζούκ. Ο Τογρούλ (1038-1063), ή Ταγγρολίπηξ όπως αναφέρεται από τους Βυζαντινούς⁵, μετά από σειρά κατακτήσεων κατέστησε το αλωθέν Ισπαχάν (1051) πρωτεύουσα του κράτους του⁶, ολοκληρώνοντας την κατάκτηση Περσίας- Μεσοποταμίας ως το 1055. Ο Τογρούλ μέσα στο πλαίσιο της διασφάλισης και διατήρησης της ακεραιότητας των κατακτήσεων του, τάχθηκε υπέρ της σουννιτικής ορθοδοξίας και διαδήλωσε εμπράκτως την πίστη του στον χαλίφη της Βαγδάτης, όταν ανταποκρινόμενος σε αίτημα του τελευταίου έσπευσε στη Βαγδάτη (1055) για να του προσφέρει βοήθεια. Η ανταπόδοση του χαλίφη ήταν διπλή. Πάντρεψε την κόρη του με τον Τογρούλ και του έδωσε τον τίτλο του σουλτάνου, νομιμοποιώντας με αυτόν τον τρόπο την εξουσία του γαμβρού του.⁷ Το αδύναμο και άνευ συνοχής αραβικό κράτος αντικατεστάθη από μια νέα δύναμη, της οποίας ο ηγέτης φιλοδοξούσε να ανακαινίσει την ισλαμική παράδοση και ταυτόχρονα να υπερασπιστεί την ενότητα του μουσουλμανικού κόσμου. Ωστόσο η προέλαση των Τούρκων προς την Μ. Ασία έφερε την τελευταία μεγάλη εθνολογική αλλοίωση στη Μέση Ανατολή.

3. Οι πρώτες βυζαντινοσελτζουκικές συγκρούσεις 1045-1054

Ύστερα από την κατάκτηση της Περσίας- Μεσοποταμίας, ο Τογρούλ συγκέντρωσε γύρω του και άλλα τουρκικά και ουννικά φύλα, και έτσι δημιούργησε ένα πολύ ισχυρό στρατό, ο οποίος κινήθηκε πλέον απροκάλυπτα εναντίον των βυζαντινών κτήσεων. Οι Σελτζούκοι κινήθηκαν στην Περσίδα, Ιβηρία, Βαασπαρακανία με μεγάλες δυνάμεις και καταστροφικές διαθέσεις. Η πρώτη επίθεση εναντίον του βυζαντινού στρατού γίνεται το 1045/46 αιφνιδιαστικά για την κατάληψη της Βαασπαρακανίας. Ο αιφνιδιασμός ήταν επιτυχής. Ο βυζαντινός στρατηγός της περιοχής Στέφανος Λειχούδης ηττάται κατά κράτος και συλλαμβάνεται αιχμάλωτος.⁸ Μετά από αυτή την ήττα άνοιξε ο δρόμος στους επιδρομείς να καταλάβουν ολοένα και περισσότερα μέρη. Πόλεις- κλειδιά σε σπουδαίες οδικές αρτηρίες, που είχαν εξελιχθεί σε πλούσια εμπορικά κέντρα πέφτουν στα χέρια των επιδρομέων. Η κατάσταση εξελίχθηκε ως εξής: Μετά την ήττα του Λειχούδη, δύο χρόνια αργότερα οι Σελτζούκοι επιχείρησαν και πάλι νέα μεγάλη εκστρατεία στην περιοχή της Βαασπαρακανίας. Κατά την διάρκειά της όμως, οι επιδρομείς υπέστησαν συντριπτική ήττα από τις συνασπισμένες δυνάμεις του στρατηγού της επαρχίας Ααρών και του τοπικού άρχοντα Ανίου και Ιβηρίας, Κατακαλών Κεκαυμένου. Μάλιστα σ’ αυτή τη μάχη σκοτώθηκε και ο ίδιος ο αρχηγός των Σελτζούκων Ασάν.⁹ Ωστόσο, αυτή η ήττα αντί να καταπτοήσει τις επελάσεις των Σελτζούκων, αύξησε τη συχνότητά τους με αποτέλεσμα οι τελευταίοι να φτάσουν μέχρι τη Θεοδοσιούπολη, αφού πρώτα κατέλαβαν το Άρτζε (1048), γειτονικό στην αρχαία Θεοδοσιούπολη, βορειότερα το φρούριο Παϊπέρτ κοντά στον ποταμό Άκαμψι, ή το Πεκρί στη βορειοανατολική άκρη της λίμνης Βαν- τα τελευταία φρούρια έπεσαν το 1054.¹⁰ Σημαντικό επεισόδιο αυτής της τελευταίας σελτζουκικής επιδρομής (1054) ήταν η διάρκειας τριάντα ημερών πολιορκία της πόλης Μαντζικέρτ «ανενδότως» από τον Τογρούλ και η απόκρουσή της από τον πολυμήχανο στρατηγό, Βασίλειο Αποκάπη.¹¹ Η αποτυχία κατάληψης της πόλης από τους πολιορκητές έκανε σαφές ότι το αμυντικό σύστημα της αυτοκρατορίας λειτουργούσε ακόμη ικανοποιητικά εφόσον αντιμετώπιζε τακτικές στρατιωτικές δυνάμεις αποτελεσματικά. Ταυτόχρονα μαζί με τη βυζαντινή στρατιωτική μηχανή άρχισε να λειτουργεί, ενδεχομένως αποτελεσματικότερα, η περίφημη βυζαντινή διπλωματία. Έτσι η βυζαντινή κυβέρνηση στο ενδιάμεσο των δύο εκστρατειών (1049-1054) διάστημα δεν φείσθηκε διπλωματικών συνεννοήσεων, οι οποίες ωστόσο είχαν περιορισμένη απόδοση. Οι τουρκικές αξιώσεις όπως τις μεταφέρει ο Σκυλίτζης θεωρήθηκαν απαράδεκτες.¹² Ο σουλτάνος φέρεται να αποδοκιμάζει τις ληστρικές επιδρομές των ομοεθνών του, ισχυριζόμενος «ότι τινες των επί της ληστείας ουδ’ αυτώ γινωσκόμενοι την έφοδον δίκην αγρίων λύκων πεποίηνται».¹³ Όμως ενδεικτικό της διαμορφούμενης πλέον σχέσης Βυζαντίου και Σελτζούκων είναι ότι στο μουσουλμανικό τέμενος της Κωνσταντινούπολης δεν μνημονεύεται πια ο φατιμίδης σιίτης χαλίφης της Αιγύπτου, αλλά ο σουνίτης Τούρκος σουλτάνος. Παρόλη όμως την στρατιωτική και διπλωματική κινητικότητα και από τις δύο πλευρές, οι επιδρομές συνεχίσθηκαν και εντάθηκαν από τακτικό στρατό αλλά και από άτακτους νομάδες, οι οποίοι έφταναν μέχρι τη Φρυγία και απειλούσαν την Αντιόχεια. Το αξιοσημείωτο όμως είναι ότι και ο ίδιος ο σουλτάνος αντιμετώπιζε την ίδια περίοδο εσωτερικά προβλήματα από τους συγγενείς του. Συγκεκριμένα οι ανιψιοί του Κουτλουμούς και Μελέχ, ήρθαν σε αντίθεση με τον Τογρούλ λεηλατώντας μάλιστα σελτζουκικά εμπορικά κέντρα όπως το Κάρσε (1054), την ώρα που διεξάγονταν διαπραγματεύσεις με τον βυζαντινό αυτοκράτορα να τους δεχτεί ως συμμάχους.¹⁴

4. Οι σελτζουκικές επιδρομές στη Μικρά Ασία (1055-1067)

Εντούτοις, οι εσωτερικές διενέξεις ανάμεσα στους Σελτζούκους δεν άλλαξαν σημαντικά την υπάρχουσα κατάσταση. Μάλιστα η σύγχυση ενετάθη, όταν επαναστάτησε ο Ισαάκιος Α΄ Κομνηνός (1057-1059) και απέσυρε μεγάλο μέρος του θεματικού στρατού, οπότε κατέστη πλέον αδύνατο να καλυφθούν οι ανατολικές επαρχίες στρατιωτικά. Έτσι την τύχη του Άρτζε και Κάρσε ακολούθησε η Μελιτηνή (1057), η Σεβάστεια (1059), το Άνιο (1064), η Καισάρεια (1067), πλούσια εμπορικά κέντρα στα σταυροδρόμια καραβανιών με ανθηρή, πολυάριθμη εμπορική τάξη, που καταδικάστηκε έτσι σε μαρασμό.¹⁵ Η άλωση όλων αυτών των πόλεων αποδεικνύει ότι η αυτοκρατορία είχε πια αρχίσει να εξασθενεί, την ίδια στιγμή που οι τουρκικές επιθέσεις γίνονταν σε ολοένα και μεγαλύτερη κλίμακα. Την δραματική κατάσταση των περιοχών αυτών τόσο στις πόλεις όσο και στην ύπαιθρο, περιγράφουν με τα μελανώτερα χρώματα οι Βυζαντινοί και προ πάντων οι ανατολικοί συγγραφείς. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι όταν ο Ευστάθιος Βοΐλας ξαναγύρισε στα κτήματά του στην Καππαδοκία μεταξύ 1050-1053, τα βρήκε παντελώς ερημωμένα και το αρδευτικό σύστημα κατεστραμμένο.¹⁶ Ο Μιχαήλ Ατταλειάτης με τη σειρά του αναφέρεται στην ακμή και την καταστροφή του Ανίου, πρωτεύουσας της Μεγάλης Αρμενίας, η οποία ήταν για το Βυζάντιο «χαράκωμα μέγιστον και αποτροπή των εκείθεν εισβάλλειν μελλόντων βαρβάρων εις την Ιβηρικήν»¹⁷. Η ανικανότητα του τοπικού ηγεμόνα Παγκρατίου έβαλε σε κίνδυνο την πόλη, ώσπου την κυρίευσαν οι Τούρκοι υπό τον νέο σουλτάνο Άλπ Αρσλάν (18/8/1064). Η άλωση της πλούσιας πολιτείας προκάλεσε αίσθηση σ’ όλη την Ανατολή.¹⁸ Η κατάληψη του Ανίου προκάλεσε όπως ήταν αναμενόμενο σύγχυση και στις δύο πλευρές, Βυζαντινούς και Αρμένιους. Το αποτέλεσμα ήταν ορισμένοι τοπικοί αρχηγοί να συμπράξουν με την ηγεσία των Σελτζούκων, ενώ άλλοι να αντιταχθούν στην πολιτική τους. Ο νέος Σελτζούκος σουλτάνος Άλπ Αρσλάν (1063-1072), ανιψιός και διάδοχος του Toghrulbeg (Τογρούλ), έθεσε ως πρωταρχικό στόχο της πολιτικής του την υποταγή ολόκληρου του μουσουλμανικού κόσμου και γι’ αυτό έστρεψε την προσοχή του στα αραβικά εμιράτα και στο κράτος των Φατιμιδών της Αιγύπτου. Την ίδια στιγμή από την πλευρά του Βυζαντίου ολόκληρο το μικρασιατικό σύνορο από τον Άραξι στην Βαασπαρακανία μέχρι την Αντιόχεια στη Συρία, υφίσταται την πίεση των Σελτζούκων επιδρομέων, οι οποίοι το 1067 και 1068 λεηλατούν την Έδεσσα, την Καισάρεια, τη Νεοκαισάρεια, τη Δολίχη (Τελούχ). Από τα παραπάνω καθίσταται σαφές ότι μέσα σ’ ένα διάστημα λιγότερο των είκοσι χρόνων, η ακτίνα δράσης των επιδρομέων επεκτάθηκε από την περιοχή της Μεσοποταμίας μέχρι την ανατολική Μικρά Ασία.

5. Η διείσδυση των Σελτζούκων στα βυζαντινά εδάφη (1068-1073)

Η αντίδραση από την πλευρά της Κωνσταντινούπολης ήρθε μάλλον αργά όταν πλέον η κατάσταση ήταν σχεδόν μη αναστρέψιμη. Βασικό σημείο αδυναμίας ήταν η αξιοθρήνητη κατάσταση του βυζαντινού στρατού. Αγύμναστοι, άοπλοι κακοπαθιασμένοι στρατιώτες, χωρίς ιππικό, χωρίς εξασφαλισμένο ανεφοδιασμό. Αυτό το στράτευμα, το οποίο επιπροσθέτως ήταν και ετερογενές-αποτελούμενο από Μακεδόνες, Βούλγαρους, Καππαδόκες, Ούζους, Φράγκους, Βαράγγους και άλλους- ανέλαβε να συγκροτήσει και να το καταστήσει και πάλι ετοιμοπόλεμο, ο αυτοκράτορας Ρωμανός Δ΄ Διογένης (1068-1071). Η πολιτική του βυζαντινού αυτού ηγεμόνα ήταν να αποκαταστήσει τα σύνορα της αυτοκρατορίας με τα όπλα. Ωστόσο η κατάσταση δεν ήταν πλέον η ίδια όπως στην εποχή του Ηρακλείου, όπου το κράτος είχε εσωτερικές αντοχές για να αντεπεξέλθει στις τότε αραβικές επιδρομές. Τώρα η αυτοκρατορία είχε φτάσει πια στο απόγειο της δύναμής της και η εσωτερική παρακμή των τελευταίων χρόνων είχε επηρεάσει σοβαρά τα θεμέλια που την στήριζαν.

Αφήνοντας πίσω του τα σοβαρά αυτά εσωτερικά προβλήματα ο αυτοκράτορας ξεκίνησε τις εκστρατείες του εναντίον των Σελτζούκων. Η πρώτη εκστρατεία του Ρωμανού (Μάρτιος 1068-Ιανουάριος 1069) επιχειρήθηκε όπως μαρτυρεί ο Ατταλειάτης,¹⁹ παρά την άθλια κατάσταση του στρατεύματος. Οι δυνάμεις στρατοπέδευσαν στη Βιθυνία και στη Φρυγία και μόνο τον Οκτώβριο μετακινήθηκαν προς τη Συρία, όπου απελευθέρωσαν την Ιεράπολη. Από κει, περνώντας από τις κλεισούρες του Ταύρου, ο Ρωμανός εισέδυσε στην Κιλικία και στην Καππαδοκία για να επιστρέψει στην Κωνσταντινούπολη τον Ιανουάριο. Αλλά στο μεταξύ οι Τούρκοι είχαν λεηλατήσει το Αμόριον.²⁰ Την εποχή αυτή ο Ψελλός είχε παραμείνει στην πρωτεύουσα και, σ’ όλο το διάστημα της εκστρατείας, άσκησε μια αληθινή δολιοφθορά εναντίον του αυτοκράτορα.²¹

Η δεύτερη εκστρατεία του Ρωμανού στη Μικρά Ασία, έγινε την άνοιξη του 1069. Σ’ αυτήν ο βασιλιάς είχε την πρόνοια να πάρει μαζί του έναν από τους πολιτικούς του αντιπάλους, τον Μιχαήλ Ψελλό, με το πρόσχημα να τον συμβουλεύει κατά τη διάρκεια των επιχειρήσεων, ουσιαστικά όμως για να μην μηχανορραφεί εναντίον του κατά την απουσία του. Τα βυζαντινά στρατεύματα, μέσω του Δορυλαίου, έφτασαν στην Καισάρεια και στη Λάρισα της Καππαδοκίας κι από κει διέτρεξαν πολλές φορές την περιοχή ως τον Ευφράτη και την Μελιτηνή. Σκοπός του αυτοκράτορα ήταν να μειώσει την τουρκική πίεση, κυρίως γύρω από τα μεγάλα κέντρα. Αλλά στο μεταξύ οι Τούρκοι κατέλαβαν το Ικόνιον.²² Τα αποτελέσματα και των δύο εκστρατειών ήταν πενιχρά και ο αυτοκράτορας δεν μπόρεσε ούτε τον Ψελλό να ελέγξει, αφού αμέσως μετά την επιστροφή του στην πρωτεύουσα ο τελευταίος συνέχισε με αμείωτο ζήλο να δολοπλοκεί εναντίον του βυζαντινού ηγεμόνα.²³

Αλλά και από στρατηγικής απόψεως αυτή η επιχείρηση δεν ήταν άρτια. Αποδείχτηκε ότι δεν ήταν δυνατόν να μετακινηθεί ένα μεγάλο και βαρυφορτωμένο στράτευμα από τον Ευφράτη στην περιοχή της λίμνης Βαν. Είναι μια δύσκολη περιοχή και ήταν δύσκολο να βρεθεί τροφή. Είχε ληφθεί η απόφαση ότι ο στρατός έπρεπε να χωριστεί στα δύο. Ένα μέρος ηττήθηκε από τους Τούρκους, το άλλο δεν έφτασε ποτέ στο Χλιάτ. Το καλύτερο που είχε να κάνει ο αυτοκράτορας ήταν να απεμπλέξει τα στρατεύματά του από τους αρμένικους λόφους στους πρόποδες των βουνών και να τα οδηγήσει πίσω στη συγκριτικά ασφαλέστερη Σεβάστεια. Οι Τούρκοι όμως στο μεταξύ είχαν κόψει δρόμο μέσα από το Ικόνιο, το οποίο ήδη λεηλάτησαν. Μια προσπάθεια των Βυζαντινών να τους ανακόψουν καθώς επέστρεφαν μέσω της Κιλικίας απέτυχε.

Διαπιστώνοντας τις δυσκολίες αυτές αλλά και τα πενιχρά αποτελέσματα των δύο εκστρατειών του, ο Ρωμανός καταβεβλημένος ψυχικά, αποφάσισε να μην δοκιμάσει νέα επιχείρηση κατά το έτος 1070. Ανέθεσε λοιπόν τη διοίκηση του στρατού στο Μανουήλ Κομνηνό, ο οποίος αν και κατάφερε να αναδιοργανώσει τα στρατεύματα και να επιβάλλει πειθαρχία, δεν μπόρεσε επίσης να νικήσει τους Τούρκους αλλά ηττήθηκε στη Σεβάστεια και συνελήφθη. Ο βυζαντινός στρατηγός απελευθερώθηκε λίγο καιρό αργότερα, αλλά το γεγονός αυτό φανέρωνε για ακόμη μια φορά ότι η Μικρά Ασία είχε πάψει πλέον να είναι υπό τον απόλυτο έλεγχο του αυτοκρατορικού στρατού.

Ήταν λοιπόν ζήτημα χρόνου να επέλθει ένα σοβαρό κτύπημα που θα αποκάλυπτε το μέγεθος της κατάρρευσης που είχε συντελεστεί σ’ όλους τους τομείς. Το κτύπημα αυτό δεν άργησε να έλθει στην σπουδαιότερη μάχη που δόθηκε στο πλαίσιο των Βυζαντινο-Σελτζουκικών συγκρούσεων, στην μάχη του Μαντζικέρτ (1071) όπου ο βυζαντινός στρατός ηττήθηκε κατά κράτος και το σπουδαιότερο «ο περιώνυμος βασιλεύς Ρωμαίων αιχμάλωτος γίνεται».²⁴