1. Η εμπορική σημασία της Τραπεζούντας

1.α. Εισαγωγές από την Τραπεζούντα

Οι μυρεψοί οφείλουν να παραλαμβάνουν από τους εισαγωγείς την πραμάτεια που τους αναλογεί, στην τιμή που έχει το κάθε είδος, την ημέρα που εισάγεται στην Κωνσταντινούπολη από εμπόρους της Χαλδίας ή της Τραπεζούντας ή κάποιας άλλης περιοχής…
Και ας εμπορεύονται πιπέρι, ναρδόσταχυ, κινάμωμον (κανέλα), ξυλαλόη, άμβαρ, μόσχο, λιβάνι, σμύρνα, βαρζί, λουλάκι, λάκα, λαζούρι, χρυσόξυλο, ζυγαία, και ο,τιδήποτε άλλο συμπεριλαμβάνεται στη μυρεψική και βαφική τέχνη.

Επαρχικόν βιβλίον, Koder, J. (επιμ.), Das Eparchenbuch Leons des Weisen (Wien 1991) 10. 2, σελ. 110-111.

1.β. Τραπεζούς, διεθνές forum

Στις ακτές της Μαύρης Θάλασσας βρίσκεται η Τραπεζούντα. Εκεί, στη διάρκεια του έτους, γίνονται πολλές πανηγύρεις, όπου έρχονται πολλοί λαοί για να εμπορευθούν: Μουσουλμάνοι και Βυζαντινοί και Αρμένιοι και άλλοι, ακόμη και άνθρωποι από τη χώρα των Κιργιζίων (Κιρκασσίων).

Rotter, G. (επιμ.-μτφρ.), Al-Mas´ûdi, Bis zu den Grenzen der Erde. Auszüge aus dem Buch der Goldwäschen (Bibliothek arabischer Erzähler, Münich 1982), σελ. 85 κ.ε.

1γ. Εξαγωγές από την Τραπεζούντα

Η Τραπεζούς είναι συνοριακή πόλη των Ρωμαίων. Εκεί μεταβαίνουν όλοι μας οι έμποροι. Όλα τα υφάσματα της ελληνικής βιοτεχνίας, όλα τα μεταξωτά που εισάγονται στην επικράτεια του Ισλάμ, μεταφέρονται διά μέσου της Τραπεζούντος.

Defréméry, C. (μτφρ.), "Al-Istakri", Journal asiatique 14 (1849), σελ. 462.

2. Τραπεζούς και Αττάλεια

Οι φόροι που εισπράττονται στην Τραπεζούντα και την Αττάλεια αποδίδουν πολύ πλούσια έσοδα και εξαιρετικά άφθονες προσόδους. Συνίστανται από τη φορολογία που επιβάλλεται σ’ αυτούς που μεταφέρονται από την επικράτεια του Ισλάμ, δηλαδή αυτούς που αιχμαλωτίζονται στις ακτές της Συρίας ή πάνω στα πλοία των Μουσουλμάνων, από τη λεία που εξασφαλίζουν τα χελάνδια, οι δρόμωνες και οι γαλέες, και τέλος από τα έσοδα της πώλησης των μουσουλμάνων αιχμαλώτων, των πλοίων και των εμπορευμάτων τους· όλα αυτά επιβαρύνονται με ένα αυτοκρατορικό φόρο. Ο επικεφαλής αξιωματούχος, που είναι αρμόδιος για την είσπραξη των φόρων επί της τιμής των εμπορευμάτων, των πλοίων και των μουσουλμάνων αιχμαλώτων, ιδιοποιείται ποσά μεγαλύτερα από αυτά που περιέρχονται στον αυτοκράτορα.
Πολλά πρόσωπα που είναι άξια εμπιστοσύνης και γνωρίζουν την κατάσταση των βυζαντινών χωρών, γιατί έχουν καταλύσει εκεί, μου ανέφεραν – και αυτό συμφωνεί με την πληροφορία που μου έδωσε ο Isa ibn Habib Nadjdjar– ότι έχει καταργηθεί ο φόρος, τον οποίο επέβαλλε στην Αττάλεια ο διοικητής του στόλου αυτού του λιμανιού, που είχε το καθήκον να διενεργεί επιδρομές στην επικράτεια του Ισλάμ. Λίγα χρόνια πριν από την κατάργηση του φόρου, όταν οι Βυζαντινοί με τις νίκες είχαν αποκτήσει πλήρη υπεροχή επί του Ισλάμ, μετά το έτος 320 (932) ο φόρος ανερχόταν σε τρία κεντηνάρια χρυσού (21.600 νομίσματα), ποσό το οποίο, προστιθέμενο στα άλλα δικαιώματα και φιλοδωρήματα, απέδιδε τριάντα χιλιάδες δηνάρια (30.000 νομίσματα) και εκατό αιχμαλώτους κατ’ έτος. Έκτοτε επιτάθηκε η χαλάρωση στις συνοριακές περιοχές που έπεσαν θύμα της αναρχίας. Οι επαναστάσεις και η τυραννία της δύναμης αφαιρούσαν από τους διοικητές κάθε αίσθημα τιμής και ο φόρος εισπραττόταν άμεσα…
Το ποσό για τον αυτοκράτορα από τη δεκάτη που επιβάλλεται στα εμπορεύματα που εισάγονται στην Τραπεζούντα ή εξάγονται από αυτή, περιλαμβανομένου του ποσού που αποδίδεται στο διοικητή των τελωνείων με τη μορφή φιλοδωρημάτων που υποχρεώνονται να πληρώνουν οι πραγματευτές αυτής της πόλης, ανέρχεται σ’ ένα ποσό που, σύμφωνα με την πλειοψηφία των πληροφοριοδοτών μου, δεν είχε φτάσει ποτέ τα δέκα κεντηνάρια χρυσού (72.000 νομίσματα), πριν αποκατασταθούν οι φόροι αμέσως μετά την κατάληψη της Μελιτηνής, του Shimsat και του Hisn Ziyad.

Ibn Hauqal Kitab surat al-ard, Kramers, J.H. – Wiet, G. (επιμ.-μτφρ.) Ibn Hauqal, Configuration de la terre (Beyrout, Paris 1964), σελ. 192-193, 197-198.

3. Ağjyā και Αττάλεια

Αυτός ο νομός (δηλ. της Σελευκείας) γειτνιάζει με το διαμέρισμα Ağjyā, κέντρο παραγωγής της ρητίνης στόραξ (=στύραξ), που η περιοχή αυτή και τα περίχωρά της εξάγουν σε όλο τον κόσμο δια ξηράς και θαλάσσης. Η θάλασσα εκτείνεται ως την Αττάλεια, που με ευνοϊκό άνεμο απέχει από την Adjya τέσσερις μέρες ταξιδιού· την ίδια διάρκεια έχει και το ταξίδι από τη στεριά... Η Αττάλεια είναι ένα οχυρό κάστρο και νομός με σπουδαία αγροτική παραγωγή που εξαρτάται από το κάστρο. Ο αυτοκράτορας εδώ δεν εισπράττει τον καπνικό φόρο αλλά και ούτε και φόρο από τους εύπορους και τους άπορους πολίτες. Υπάρχουν εδώ αξιωματούχοι υπεύθυνοι για τα δέματα και το ταχυδρομείο που λειτουργεί δια ξηράς με τη βοήθεια ημιόνων και ζώων μεταφορικών, ενώ άλλοι υπάλληλοι είναι επιφορτισμένοι με τη μεταφορά των effets και των εμπορευμάτων που ανήκουν στον αυτοκράτορα. Από την Adjya, για την οποία θα μιλήσουμε πιο κάτω, φτάνει κανένας στην Αίγυπτο σε τέσσερις μέρες, διασχίζοντας το πέλαγος. Από την Αττάλεια ως την Κωνσταντινούπολη χρειάζεται κανένας δια ξηράς οκτώ μέρες, ακολουθώντας το δρόμο του ταχυδρομείου, και δεκαπέντε μέρες από τη θάλασσα με ευνοϊκό άνεμο. Η επικράτεια που χωρίζει αυτές τις δύο πόλεις είναι γόνιμη, πυκνοκατοικημένη και η κυκλοφορία είναι αδιάλειπτη κατά μήκος του δρόμου που ξεκινά από την πρωτεύουσα Αττάλεια και το πολύ ακμαίο και παραγωγικό διαμέρισμά της ως το κανάλι της Κωνσταντινούπολης. Σ’ αυτό το θαλάσσιο βραχίονα έχουν τεντώσει μια αλυσίδα για να εμποδίσουν τη διέλευση την πλοίων που έρχονται από το (Αιγαίον) Πέλαγος και εκείνων που δεν έχουν επισήμως επικυρωμένη άδεια ταξιδιού. Στην άκρη της αλυσίδας είναι εγκατεστημένο ένα τελωνείο. Το κανάλι εκβάλλει στη Μεσόγειο.

Ibn Hauqal Kitab surat al-ard, Kramers, J.H. – Wiet, G. (επιμ.-μτφρ.) Ibn Hauqal, Configuration de la terre (Beyrout, Paris 1964), σελ. 196-197.

4. Η αραβοβυζαντινή εμπορική συνθήκη του 969 (14 Δεκεμβρίου 969 -11 Ιανουαρίου 970)

20. Όσο αφορά τη δεκάτη που επιβάλλεται σ’ αυτούς που έρχονται από τις χώρες των Ρωμαίων, οι τελωνειακοί υπάλληλοι του αυτοκράτορα θα συμπαρίστανται στους τελώνες του Καργκαβάι και του Μπακγιούρ (άραβες τοπάρχες της Συρίας)· σ’ όλα τα εμπορεύματα, όπως χρυσάφι, ασήμι, ελληνικά χρυσοΰφαντα μεταξωτά, ακατέργαστο μετάξι, πολύτιμες πέτρες, κοσμήματα, πέρλες, λεπτά μεταξωτά υφάσματα (sundus), θα επιβάλλουν τη δεκάτη οι αυτοκρατορικοί τελώνες· στα συνήθη υφάσματα, τα λινά και τα υφάσματα μεταξιού με λουλούδια διαφόρων χρωμάτων (buzyûn), τα ζώα και τα άλλα εμπορεύματα θα είναι οι τελώνες του αρχιθαλαμηπόλου (δηλαδή του εμίρη Καργκαβάι) και του Μπακγιούρ εκείνοι που θα επιβάλλουν ακολούθως τη δεκάτη. Μετά από αυτούς όλα τα υπόλοιπα δικαιώματα θα εισπράττονται από τους τελώνες του αυτοκράτορα.
21. Όταν θα έρχεται ένα καραβάνι από τις ελληνικές χώρες και θα κατευθύνεται προς το Χαλέπι, ο Zirwâr που εδρεύει στα σύνορα θα γράφει και θα πληροφορεί σχετικά τον εμίρη, για να στείλει ο τελευταίος κάποιον που θα υποδεχθεί και θα συνοδεύσει το καραβάνι στο Χαλέπι. Αν, ύστερα από αυτό, το καραβάνι δεχθεί επίθεση καθοδόν, ο εμίρης οφείλει να αποδώσει ό,τι θα έχει χαθεί· ομοίως, αν ένα καραβάνι υποστεί επίθεση από Βεδουίνους ή Μουσουλμάνους στις χώρες του εμίρη, ο εμίρης οφείλει να δώσει την οφειλόμενη γι’ αυτό αποζημίωση.

Canard, M., Histoire de la dynastie des Hamdanides de Jazîra et de Syrie Α΄ (Paris 1953), σελ. 835-836.