1. Ανθρωπογεωγραφία – Ιστορία

Το Τσανταρλί ήταν παραλιακή κωμόπολη και σημαντικό λιμάνι σε χερσόνησο στη βόρεια ακτή του ομώνυμου κόλπου (κόλπος του Τσανταρλί ή Ελαϊτικός). Ιδρύθηκε στη θέση της αρχαίας Πιτάνης. Βρισκόταν 15 χλμ. νότια από το Δικελί, 29 χλμ. νοτιοανατολικά της Περγάμου και 47 χλμ. από τις Κυδωνίες (Αϊβαλί).

Ο οικισμός ήταν μεικτός με ελληνόφωνους ορθόδοξους και τουρκόφωνους μουσουλμάνους κατοίκους, που διέμεναν σε δύο χωριστούς μαχαλάδες. Δε γνωρίζουμε πότε ακριβώς και από ποιους εποικίστηκε πρώτα το Τσανταρλί. Πιθανότατα όμως οι πρώτοι κάτοικοί του ήταν μουσουλμάνοι, όπως υποδηλώνει η αριθμητική υπεροχή του μουσουλμανικού στοιχείου.¹ Οι ορθόδοξοι Τσανταρλιώτες κατάγονταν από τις Κυδωνίες, την Πέργαμο και τα νησιά του Αιγαίου Χίο, Λήμνο και Λέσβο. Ειδικότερα, το 19ο αιώνα πολλοί ορθόδοξοι με αφετηρία τα λιμάνια της Λέσβου μετανάστευαν στα παράλια της Αιολίδας για να φτιάξουν τις κοινότητές τους, όπως πιθανότατα συνέβη και στην περίπτωση του Τσανταρλί.² Στις αρχές του 20ού αιώνα, σύμφωνα με απογραφή του πληθυσμού, υπήρχαν μόλις 1.200 ορθόδοξοι και 2.000 μουσουλμάνοι κάτοικοι στην κοινότητα.³ Στη διάρκεια του διωγμού του 1914, απομακρύνθηκαν οι ορθόδοξοι κάτοικοί του, οι οποίοι τότε ανέρχονταν σε 1.500⁴ ή, κατ’ άλλες εκτιμήσεις, σε 1.700,⁵ και στη θέση τους εγκαταστάθηκαν 2.500 μουσουλμάνοι.⁶ Ωστόσο επίσημες πηγές μιλούν για 1.250 «εκπατρισθέντες».⁷ Αυτοί κατέφυγαν στη Μυτιλήνη και επέστρεψαν το 1919. Λίγο πριν το 1922, ο ορθόδοξος πληθυσμός αριθμούσε περί τα 2.000 άτομα.⁸ Μεγάλο μέρος του πληθυσμού σφαγιάστηκε κατά τη Μικρασιατική Καταστροφή.

2. Διοίκηση - Κοινωνία – Οικονομία

Το Τσανταρλί ήταν μουδουρλίκι. Υπαγόταν περαιτέρω στο καϊμακαμλίκι της Περγάμου, στο μουτεσαριφλίκι της Μαγνησίας και στο βιλαέτι του Αϊδινίου.⁹ Εκκλησιαστικά υπαγόταν στη μητρόπολη Εφέσου. Στην κοινότητα υπήρχε και αστυνομικό τμήμα (καρακόλι).

Οι Τσανταρλιώτες ασχολούνταν με την καλλιέργεια της γης (ελιές, σιτηρά), την κτηνοτροφία (καμήλες για τις μεταφορές, βοοειδή), αλλά και την αλιεία. Στο Τσανταρλί υπήρχαν αλυκές ιδιοκτησίας του κράτους, στις οποίες παραγόταν σημαντική ποσότητα αλατιού, καθώς και τρεις ανεμόμυλοι που ανήκαν σε ορθόδοξους. Η ετήσια παραγωγή σε αλάτι άγγιζε τις είκοσι εκατομμύρια οκάδες. Πολλές εμπορικές συναλλαγές είχε το Τσανταρλί με την Πέργαμο, ενώ μικρότερης έκτασης συναλλαγές υπήρχαν με τους νομάδες Γιουρούκους που ζούσαν σε γειτονικές περιοχές.

Σύμφωνα με τα στοιχεία της απογραφής του 1905, η κοινότητα διατηρούσε ένα τριτάξιο αρρεναγωγείο με ένα δάσκαλο, είχε 50 μαθητές και σχολικό προϋπολογισμό 30 τουρκικών λιρών.¹⁰ Πριν από το 1914, ωστόσο, το Τσανταρλί είχε δύο σχολεία, αρρεναγωγείο και παρθεναγωγείο, με 100 μαθητές και 70 μαθήτριες αντίστοιχα, και 3 δασκάλους, ενώ ο κοινοτικός προϋπολογισμός ανερχόταν σε 200 τουρκικές λίρες.¹¹ Η κοινότητα διατηρούσε και φιλεκπαιδευτικό σωματείο με την επωνυμία «Αρκεσίλαος».

Τα σπίτια του Τσανταρλί ήταν πέτρινα με στέγη από κεραμίδια και με αυλή. Στο ισόγειο βρισκόταν η κουζίνα και το κελάρι, ενώ στον πρώτο όροφο η «καλή» σάλα και οι κάμαρες για τον ύπνο. Η ενοριακή εκκλησία του, που βρισκόταν στην πλατεία, ήταν αφιερωμένη στον άγιο Γεώργιο. Ήταν ιδιαίτερα μεγάλων διαστάσεων, με θόλο, χτισμένη στα τέλη του 19ου αιώνα από κάλφα από τη Σμύρνη. Στη μνήμη του αγίου γινόταν μεγάλο πανηγύρι με συμμετοχή κόσμου από πολλές γειτονικές πόλεις και χωριά.

Οι λίγοι Τσανταρλιώτες που γλίτωσαν από τη σφαγή στο χωριό τους εγκαταστάθηκαν κυρίως στη Μυτιλήνη, αλλά και σε άλλα μέρη της ελληνικής επικράτειας.