1. Ανθρωπογεωγραφία

Το χωριό Άγιος Χαράλαμπος βρισκόταν στην κοιλάδα του ποταμού Αραπλί Ντερέ (Araplı dere), που εκβάλλει στην Προποντίδα. Είχε χτιστεί στους πρόποδες χαμηλού λόφου, βορειοδυτικά του Σαμανλί Νταγ (Samanlı dağı). Βρισκόταν 4,5 χλμ. από τη Θάλασσα του Μαρμαρά, 5 χλμ. νοτιοδυτικά της Γιάλοβας, 60 χλμ. νοτιοδυτικά της Νικομήδειας και 52 χλμ. νοτιοανατολικά της Κωνσταντινούπολης.

Το χωριό αποκαλούνταν από τους ελληνορθόδοξους κατοίκους του «Άγιος Χαράλαμπος» λόγω της ομώνυμης εκκλησίας που υπήρχε εκεί. Με το ίδιο όνομα αναφερόταν και στα επίσημα εκκλησιαστικά έγγραφα. Αντίθετα, στα οθωμανικά έγγραφα αναφερόταν «Χατζή Μεχμέτ Τσιφλίκι». Η σημερινή του ονομασία είναι η ίδια περίπου: Hacımehmet.

Ιδρύθηκε, σύμφωνα με την παράδοση, από τις οικογένειες Μαργαριτόπουλου και Κωτσιγιώργου, οι οποίες αγόρασαν το τσιφλίκι από μία μουσουλμάνα χήρα. Το όνομα του συζύγου της ήταν Χατζή Μεχμέτ, από όπου και η ονομασία του τοπωνυμίου. Πιθανότατα οι δύο ελληνικές οικογένειες έφυγαν από την Ήπειρο τη δεκαετία του 1790, λόγω της κατάστασης που είχε διαμορφώσει η εξουσία του Αλή πασά. Συνεπώς την περίοδο αυτή πρέπει να τοποθετηθεί χρονικά και η ίδρυση του οικισμού.

Τα επόμενα χρόνια εγκαταστάθηκαν εκεί και άλλοι έποικοι από τα Ζαγόρια της Ηπείρου, τη Μακεδονία και την Πελοπόννησο. Το χωριό ίχε κατά τον 20ό αιώνα 500-800 κατοίκους. 801 κατοίκους (250 οικογένειες).¹ Η γλώσσα των κατοίκων ήταν η ελληνική, όμως γνώριζαν όλοι και τουρκικά. Το ίδιο και τα τραγούδια τους: ήταν ελληνικά και τουρκικά.

2. Κοινωνία – Οικονομία

Σύμφωνα με τα στοιχεία που διαθέτουμε για τις αρχές του 20ού αιώνα, ο Άγιος Χαράλαμπος ανήκε στο καϊμακαμλίκι της Γιάλοβας, το οποίο με τη σειρά του υπαγόταν στo μουτεσαριφλίκι της Νικομήδειας.² Το χωριό διοικούνταν από ένα μουχτάρη –τον οποίο οι κάτοικοι αποκαλούσαν τσορμπατζή– σε συνεργασία με δύο ή τρεις συμβούλους (αζάδες). Αρκετές αρμοδιότητες, κυρίως όσον αφορά στην κατασκευή κάποιου δρόμου ή βρύσης, είχε η εκκλησιαστική επιτροπή, επειδή η λειτουργία της εκκλησίας εξασφάλιζε τα απαραίτητα έσοδα για τέτοιες δραστηριότητες. Το χωριό ανήκε εκκλησιαστικά στη μητρόπολη Νικομηδείας. Αντιπρόσωπος του μητροπολίτη στο χωριό ήταν κάποιος λαϊκός που έφερε τον τίτλο του εξάρχου. Με αυτόν μάλιστα συνδεόταν ένα από τα ενδιαφέροντα έθιμα των κατοίκων: όταν κάποιος άνδρας του χωριού έπρεπε να πάρει άδεια γάμου από τον έξαρχο, πήγαινε σε αυτόν συνοδευμένος από βιολιτζήδες, έχοντας στα χέρια του μία κουλούρα και μία κότα. Τα τελευταία, όπως και κάποια γρόσια, τα προσέφερε στον έξαρχο και έπαιρνε από αυτόν το «κοτσάνι», δηλαδή την άδεια γάμου.

Το χωριό διέθετε μία εκκλησία αφιερωμένη στον Άγιο Χαράλαμπο, η οποία γιόρταζε στις 10 Φεβρουαρίου. Πιθανότατα χτίστηκε ταυτόχρονα με την ίδρυση του οικισμού και είχε χωρητικότητα περίπου 300 άτομα. Στο χωριό υπήρχε ένα πεντατάξιο μεικτό σχολείο, το οποίο στεγαζόταν σε διώροφο κτήριο. Τα πρώτα χρόνια λειτουργίας του σχολείου, οι δάσκαλοι πληρώνονταν με χρήματα των οικογενειών που έστελναν τα παιδιά τους σε αυτό (10 ή 20 γρόσια καθεμία). Αργότερα άρχισαν να πληρώνονται από τα εισοδήματα της εκκλησίας (22 οθωμανικές λίρες ετησίως).

Η εκκλησία διέθετε δύο μπαξέδες με μουριές που τους ενοικίαζε σε ετήσια βάση για εκτροφή μεταξοσκωλήκων. Στο χωριό υπήρχε μύλος, ο οποίος επίσης ενοικιαζόταν από την κοινότητα προς 105 χρυσές οθωμανικές λίρες ετησίως. Η δημοπρασία για την εκμετάλλευση του μύλου γινόταν κατά τη διάρκεια της γιορτής του Αγίου Δημητρίου. Στη δημοπρασία συμμετείχαν όχι μόνο οι κάτοικοι των χωριών της Γιάλοβας, αλλά και αυτών του Καραμουρσάλ. Ο μύλος άλεθε περίπου 160 οκάδες σιτάρι την ώρα.

Η Γιάλοβα αποτελούσε το κύριο εμπορικό κέντρο του οικισμού, ενώ η βασική παραγωγική δραστηριότητα των κατοίκων ήταν η σηροτροφία· κατά δεύτερο λόγο παρήγαν οπωροκηπευτικά, δημητριακά, κρεμμύδια και κρασιά (μέχρι το 1914, αφού εκείνη τη χρονιά τα αμπέλια καταστράφηκαν από φυλλοξήρα). Τα κουκούλια οι κάτοικοι τα πωλούσαν στη Γιάλοβα, το Παζάρκιοϊ και την Προύσα, ενώ τα καρπούζια στην Κίο και την Κωνσταντινούπολη.