1. Ανθρωπογεωγραφία
Το χωριό Καντίκιοϊ βρίσκεται σε κοιλάδα που τη διασχίζουν οι ποταμοί Αραπλί ντερέ (Araplı dere) και Σαμανλί ντερέ (Samanlı dere), στα ΒΔ της Νικομήδειας. Η ονομασία του οικισμού χρησιμοποιούνταν τόσο από τους ορθόδοξους όσο και από τους μουσουλμάνους. Αυτή είναι και η σημερινλή ονομασία του οικισμού (Kadıköy). Η ετυμολογία του ονόματος ανάγεται στο γεγονός ότι η τοποθεσία στην οποία χτίστηκε το χωριό ήταν ιδιοκτησία κάποιου καδή της περιοχής. Από τα στοιχεία που διαθέτουμε συμπεραίνουμε ότι η αρχική θέση του χωριού βρισκόταν σε τοποθεσία γνωστή στους κατοίκους ως Παλαιοχώρι. Βρισκόταν σε απόσταση 2,5 χλμ. από το Καντίκιοϊ στο δρόμο προς το Ντελί Παζάρ και το Οβάλ Πουνάρ. Εκεί υπήρχαν ερείπια 10-15 σπιτιών, όπως και ένα αγίασμα αφιερωμένο στην αγία Παρασκευή, χωρίς όμως κάποιο εκκλησάκι. Η ίδρυση του νέου χωριού –με βάση τη χρονολογία 1677 που αναγραφόταν στην κόγχη του ιερού της εκκλησίας του Καντίκιοϊ– μάλλον τοποθετείται στο 17ο αιώνα.
Είναι ενδιαφέρον ότι η εκκλησία κάποτε διέθετε σφραγίδα στην οποία αναγραφόταν το όνομα «Ελενόπολις».1 Αργότερα όμως η σφραγίδα έπαψε να χρησιμοποιείται, διότι οι Οθωμανοί παρεξήγησαν την ονομασία και θεώρησαν ότι ανέγραφε «Ελληνόπολις».
Κατά την περίοδο πριν από τη Μικρασιατική Καταστροφή το χωριό αριθμούσε περί τις 190-200 οικογένειες, όλες ελληνορθόδοξες.2 Η γλώσσα που μιλούσαν ήταν η ελληνική, όπως και τα τραγούδια τους. Τουρκικά γνώριζαν κυρίως οι άνδρες που συναλλάσσονταν με τον πληθυσμό των γύρω χωριών.
2. Διοικητική δομή – Εκκλησιαστική εξάρτηση – Θρησκεία – Εκπαίδευση
Σύμφωνα με τα στοιχεία που διαθέτουμε για τις αρχές του 20ού αιώνα, το Καντίκιοϊ υπαγόταν απευθείας στο καϊμακαμλίκι της Γιάλοβας του μουτεσαριφλικιού της Νικομήδειας (İzmıt).3 Το χωριό ήταν μουχταρλίκι, δηλαδή διοικούνταν από μουχτάρη, ο οποίος ονομαζόταν από τους κατοίκους τσορμπατζής και τον βοηθούσαν 2 ή 3 σύμβουλοι. Ο μουχτάρης εκλεγόταν σε γενική συνέλευση των κατοίκων με ψηφοφορία (δεν είναι γνωστό εάν ήταν μυστική ή όχι). Το χωριό ανήκε στη δικαιοδοσία της μητρόπολης Νικομηδείας.
Στο χωριό υπήρχε μία εκκλησία αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Επίσης, σχετικά κοντά στο Καντίκιοϊ βρισκόταν το αγίασμα της Αγίας Λάσπης: το ονόμασαν έτσι επειδή έβγαζε λίγο νερό που αναμειγνυόταν με το χώμα του εδάφους σχηματίζοντας λάσπη, την οποία χρησιμοποιούσαν για θεραπευτικούς σκοπούς στα περίφημα λουτρά της Γιάλοβας (μία ώρα απόσταση από το Καντίκιοϊ). Οι ασθενείς αλείφονταν με αυτήν και μετά έκαναν το λουτρό τους.
Στο χωριό υπήρχαν δύο σχολεία: ένα αρρεναγωγείο και ένα παρθεναγωγείο. Το κτήριο του παρθεναγωγείου ήταν παλαιότερο και μικρότερο – εκεί λειτουργούσε παλαιότερα το ενιαίο μεικτό σχολείο του οικισμού (τουλάχιστον μέχρι το 1905). Τα σχολεία ήταν πεντατάξια και διδάσκονταν μόνο ελληνικά. Τους δασκάλους τούς πλήρωνε η κοινότητα μέσω των εσόδων της εκκλησίας.
3. Στοιχεία οικονομίας
Η κύρια παραγωγική δραστηριότητα των κατοίκων ήταν η σηροτροφία. Τα κουκούλια τα πουλούσαν στη Γιάλοβα, στα Μουδανιά, στην Προύσα, στο Παζάρκιοϊ και στην Κίο. Επίσης παρήγαν φασόλια και καλαμπόκια, τα οποία τα αγόραζαν έμποροι που έρχονταν από την Πόλη. Υπήρχαν και αμπέλια, τα οποία όμως καταστράφηκαν λόγω φυλλοξήρας το 1912.
Μισό χιλιόμετρο έξω από το χωριό περνούσε, όπως αναφέρθηκε, το ποτάμι Σαμανλί ντερέ (Samanlı dere), 2 χλμ. δυτικά της Γιάλοβας. Οι κάτοικοι χρησιμοποιούσαν το νερό του ποταμού για να ποτίζουν τα χωράφια τους, όμως το ίδιο συνέβαινε και με το διπλανό μουσουλμανικό χωριό Σαμανλί, ομώνυμο του ποταμού. Η διανομή του νερού αποτελούσε μόνιμο πρόβλημα για τις σχέσεις των δύο χωριών, που άλλοτε επιλυόταν συναινετικά, συχνά όμως οδηγούσε και σε σκληρές αντιπαραθέσεις. Οι κάτοικοι του Καντίκιοϊ διέθεταν έγγεια ιδιοκτησία, με συνέπεια οι κάτοικοι των πέντε γειτονικών χωριών να ενοικιάζουν γαίες από αυτούς.
4. Μετανάστευση
Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή οι κάτοικοι του χωριού εγκαταστάθηκαν στον Εξαπλάτανο Αριδαίας (Καρατζόβα), το Βόλο, τον Πειραιά, την Πάτρα και τη Θεσσαλονίκη.