2. Ιστορία

2.1. Η Κολοφών κατά την εποχή του Χαλκού και τους πρώτους αιώνες της 1ης χιλιετίας

Θεωρείται βέβαιο ότι η Κολοφών ήταν μια τειχισμένη μυκηναϊκή ακρόπολη κατά το 13ο αιώνα.² Εντούτοις, τα ευρήματα της Ύστερης εποχής του Χαλκού έχουν χαθεί. Αναφέρεται ένας μεγάλος θολωτός τάφος με στόμιο, που βρέθηκε συλημένος, αλλά περιείχε θραύσματα αγγείων της ΥΕ ΙΙΙΒ ή ΥΕ ΙΙΙΓ.³ Ανάλογα θραύσματα φυλάσσονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας, με την ένδειξη ότι προέρχονται από την Κολοφώνα.

Υπάρχουν αντικρουόμενες παραδόσεις για την ίδρυση της πόλης, που ενδεχομένως να οφείλονται στο γεγονός ότι η Κολοφών υπήρξε διαδοχικά μινωική, μυκηναϊκή και ιωνική κτήση.⁴ Ο Παυσανίας μιλά για τρία στάδια στην ίδρυση της πόλης. Η πρώτη φάση περιλαμβάνει την άφιξη του Κρητικού Ρακίου στην Κλάρο.⁵ Η δεύτερη φάση σχετίζεται με την άφιξη Βοιωτών προσφύγων μετά την κατάληψη της Καδμείας από τους Αργείους με επικεφαλής τη Μαντώ.⁶ Τέλος, όπως και οι υπόλοιπες ιωνικές πόλεις, η Κολοφών θεωρείται από τον περιηγητή αποικία Ιώνων την οποία ίδρυσαν οι απόγονοι του βασιλιά της Αθήνας Κόδρου: ως οικιστές αναφέρονται ο Πρόμηθος και ο Δαμασίχθων. Κατά το Μίμνερμο από την Κολοφώνα, την πόλη ίδρυσε ο Ανδραίμων, με πληθυσμό προερχόμενο από την Πύλο.⁷ Η παράδοση αυτή θεωρείται ενδεχομένως τοπικός μύθος της Κολοφώνος.⁸ Ο Ανδραίμων εκδίωξε τους Κάρες και επέτρεψε την ίδρυση της γειτονικής Λεβέδου. Τα πράγματα περιπλέκονται από το γεγονός ότι ο Σθένελος, ένα μυθολογικό πρόσωπο που παραπέμπει στην Αργολίδα, θεωρούνταν από τους Κολοφωνίους ότι είχε ταφεί στην πόλη τους.⁹ Μια άλλη παράδοση αναφέρει ότι μετά την άλωση της Τροίας, μια ομάδα Αχαιών, ο Κάλχας, ο Λεόντιος, ο Πολυποίτης και οι σύντροφοί τους, κατευθύνθηκε προς την Κολοφώνα. Ο Κάλχας μάλιστα πέθανε και τάφηκε εκεί.¹⁰ Η παράδοση αναφέρει ότι ο θάνατός του επήλθε μετά την ήττα του σε μαντικό αγώνα με το Μόψο, μάντη και βασιλιά της Κολοφώνος, επομένως και ο αγώνας πρέπει να διεξήχθη εκεί.¹¹ Ο Μόψος θεωρείται ότι ίδρυσε το μαντείο του Απόλλωνα στην Κλάρο και ώθησε τους Κολοφωνίους να επεκταθούν, εκδιώκοντας τους Κάρες και Λέλεγες γείτονές τους.¹²

Αν και η διάλεκτος των Κολοφωνίων είναι η ιωνική, εντούτοις είναι αξιοσημείωτο ότι στην πόλη δεν έχουν βρεθεί ενδείξεις για τον εορτασμό των κατεξοχήν ιωνικών εορτών, όπως τα Απατούρια και τα Ανθεστήρια.¹³

Η Κολοφών εμπλέκεται με αρνητικό τρόπο στην ίδρυση των Κλαζομενών. Όταν κατέφτασαν στην περιοχή Πελοποννήσιοι άποικοι από τις Κλεωνές και το Φλιούντα, οι Κολοφώνιοι όρισαν ένα δικό τους, τον Πάρφορο, επικεφαλής της αποστολής προς αναζήτηση εδάφους για την ίδρυση αποικίας. Ο τελευταίος επιχείρησε να παραπλανήσει τους αποίκους, οδηγώντας τους τελικά έπειτα από μακρά πορεία σε μια θέση κοντά στην Κολοφώνα, όπου ίδρυσαν το Σκύππιον. Οι Πελοποννήσιοι άποικοι κατάλαβαν την απάτη και στασίασαν, εγκαταλείποντας την αποικία και ιδρύοντας τελικά τις Κλαζομενές.¹⁴

Στα τέλη του 9ου αιώνα οι ιωνικές πόλεις είχαν οργανωθεί σε μια Δωδεκάπολη, που περιλάμβανε τη Μίλητο, το Μυούντα, την Πριήνη, την Έφεσο, τη Λέβεδο, την Τέω, τις Κλαζομενές, τη Φώκαια, τη Σάμο, τη Χίο, τις Ερυθρές και την Κολοφώνα.¹⁵ Μία από τις κτήσεις της Κολοφώνος, η Μελίη (που έχει το ίδιο όνομα με μία από τις κόρες του μυθικού βασιλιά της πόλης, του Μόψου), καταστράφηκε σε μια συντονισμένη επιχείρηση όλων των ιωνικών πόλεων και τα εδάφη της διαμοιράστηκαν σε όλα τα μέλη της Δωδεκάπολης.

2.2. Αρχαϊκή Κολοφών

Στην Αρχαϊκή περίοδο η Κολοφών ήταν ισχυρή ναυτική πόλη, με εξαιρετικά γόνιμο έδαφος. Η ισχύς της συνάγεται από την παροιμία «Κολοφώνα επέθηκε». Η ερμηνεία που δίνεται στη φράση αυτή είναι ότι αρκούσε η παρέμβασή της για να τερματιστεί οποιαδήποτε τυχόν αντιδικία μεταξύ των πόλεων της Ιωνίας.¹⁶ Ο Στράβων που αναφέρεται στην παροιμία προσθέτει ότι η πόλη διέθετε τότε ισχυρότατο ναυτικό, ενώ ήταν διάσημη κυρίως για τους ιππείς της. Η Κολοφών διακρίνεται και για ένα ακόμη ιδιαίτερο στοιχείο της πολεμικής της μηχανής, της χρήσης σκύλων στη μάχη.¹⁷

Η ιστορία της πόλης ξεκινά γύρω στο 700 π.Χ. Στην πόλη επήλθε στάση και ακολούθησε η φυγή μιας μερίδας των κατοίκων, που κατέφτασε στη Σμύρνη, αιολική κτήση και αποικία της Κύμης. Αργότερα όμως οι Κολοφώνιοι έποικοι έδιωξαν τους παλιότερους Αιολείς κατοίκους και παρέμειναν κύριοι της Σμύρνης. Έκτοτε η πόλη λογιζόταν ως ιωνική.¹⁸

Γύρω στο 660 π.Χ. ο βασιλιάς της Λυδίας Γύγης επιτέθηκε στη Μίλητο και τη Σμύρνη, που αντιστάθηκαν με επιτυχία, και στην Κολοφώνα, της οποίας κατέλαβε το άστυ.¹⁹ Πρόσφυγες από την Κολοφώνα κατέφυγαν στο Νότιον και από εκεί μετέβησαν στη νότια Ιταλία και έχτισαν τη Σίριδα, μια πόλη που διατήρησε επί μακρόν τον ιδιαίτερο ιωνικό χαρακτήρα της εν μέσω χαλκιδικών και λακωνικών πληθυσμών.²⁰ Η πόλη της Κολοφώνος δε μετείχε γενικά στο αποικιακό κίνημα της Μαύρης θάλασσας. Ως κτήση της αναφέρεται μόνο η Μύρλεια στο Βόσπορο, η κατοπινή Απάμεια της Βιθυνίας.²¹ Επίσης, λεξικογράφοι αναφέρουν την παρουσία Κολοφώνιων χρυσοχόων στην περιοχή του Στρυμόνα, όπου υπάρχουν και τοπωνύμια που παραπέμπουν στην ιωνική πόλη.²²

Πριν από τη λυδική κατάκτηση οι Κολοφώνιοι διατηρούσαν μεγάλες περιουσίες, όπως αναφέρει ο Αριστοτέλης. Το γεγονός του πλούτου και της χλιδής της πόλης και ο «φιλήδονος βίος» των κατοίκων της, που συγκρίνονταν με την παροιμιακή τρυφή των Συβαριτών, οδήγησε αρκετούς αρχαίους συγγραφείς να αποδώσουν την καταστροφή της πόλης στην ύβρη.²³

Η Κολοφών παρέμεινε επί μακρόν υπό λυδικό έλεγχο. Οι πηγές μας είναι αντικρουόμενες ως προς το χαρακτήρα της κατοχής: ο Ξενοφάνης, τέκνο ο ίδιος της πόλης, αναφέρει μια μερίδα του πληθυσμού, όχι λιγότερους από χίλιους Κολοφωνίους, ως λυδίζοντες, που ζούσαν με τρυφηλότητα, μολονότι παλαιότερα οι συμπατριώτες του ήταν σκληραγωγημένοι, ενώ ο Φύλαρχος μιλά για φιλία και συμμαχία μεταξύ των Κολοφωνίων και των Λυδών.²⁴ Οι ιστορικοί γενικά αποδέχονται το πνεύμα μιας χαλαρής και όχι ιδιαίτερα καταπιεστικής λυδικής κυριαρχίας.²⁵

Περίπου το 600 π.Χ. ο Αλυάττης προφασίστηκε τη συμμαχία με την Κολοφώνα για να παρασύρει τους περίφημους ιππείς της και να τους εξοντώσει, δίνοντας τα άλογά τους στους δικούς του άντρες. Εικάζεται ότι οι Κολοφώνιοι ιππείς ενεργούσαν ως μισθοφόροι στην υπηρεσία του Λυδού βασιλιά.²⁶ Το 591 π.Χ., μια άλλη ομάδα μισθοφόρων στην υπηρεσία του Αιγύπτιου φαραώ Ψαμμητίχου, που περιλάμβανε τον Τήλεφο από την Ιαλυσό, τον Ελεσίβιο από την Τέω και τον Πάβι τον Κολοφώνιο, χάραξαν το όνομά τους στα πόδια των κολοσσιαίων αγαλμάτων στο Abu Simbel.²⁷

Η τρυφηλή ζωή των Κολοφωνίων τερματίστηκε με την έλευση της «στυγερής τυραννίας» των Περσών, τo 546 π.Χ.²⁸

2.3. Η Κολοφών της Κλασικής περιόδου

Μετά την ήττα των Περσών στη Μυκάλη (479 π.Χ.), η Κολοφών εντάχθηκε στη Συμμαχία της Δήλου.²⁹ Η εισφορά της πόλης το 454/453 π.Χ. ήταν 3 τάλαντα, μειώθηκε σε 1,5 το 441/440 π.Χ., για να επανέλθει στα 3 τάλαντα το 432 π.Χ.³⁰ Το 430 π.Χ. ο σατράπης της Λυδίας Πισσούθνης έστειλε τον Ιταμένη επικεφαλής μιας μικρής δύναμης να καταλάβει την Κολοφώνα. Οι φιλαθηναίοι Κολοφώνιοι κατέφυγαν στο Νότιον. Τρία χρόνια αργότερα (άνοιξη του 427 π.Χ.) ο Πισσούθνης εγκατέστησε φρουρά και στο Νότιον, κατόπιν πρόσκλησης από τη φιλοπερσική παράταξη.³¹ Τότε οι Αθηναίοι, με επικεφαλής τον Πάχητα, έδιωξαν την περσική φρουρά από το Νότιον και εγκατέστησαν αποικία, όπου συγκεντρώθηκαν όλοι οι εξόριστοι, προφανώς φιλαθηναίοι Κολοφώνιοι.³² Εντωμεταξύ η εισφορά της Κολοφώνος στη συμμαχία μειώθηκε στις 500 δρχ., γεγονός που ίσως υποδηλώνει ότι υπό τον έλεγχο των Αθηναίων βρισκόταν μόνο ένα τμήμα της πόλης, πιθανότατα δε μόνο οι κάτοικοι που είχαν καταφύγει στο Νότιον.³³ Οι Αθηναίοι, εκμεταλλευόμενοι κάποια περίοδο ειρήνης με τους Πέρσες, αποίκισαν το Νότιον με Αθηναίους και Κολοφωνίους.³⁴ Νοτιείς και Κολοφώνιοι συνέχισαν να πληρώνουν την εισφορά τους στο συμμαχικό ταμείο ως ξεχωριστές πολιτικές οντότητες. Δεν είναι γνωστό όμως αν οι Κολοφώνιοι που μετέχουν πλέον στη συμμαχία είναι οι άποικοι στο Νότιον ή αν πρόκειται για εξορίστους που εγκαταστάθηκαν σε άλλη θέση.³⁵ Στην ίδια περίοδο ανήκει και μια συνθήκη μεταξύ Αθήνας και Κολοφώνος, η οποία καθορίζει τις σχέσεις των αυτοχθόνων με τους Αθηναίους αποίκους.³⁶

Εντωμεταξύ, η παλιά πόλη της Κολοφώνος παρέμεινε στη δικαιοδοσία των Περσών. Μόνο το 410 π.Χ., όταν ο Θρασύβουλος επικεφαλής μεγάλης αθηναϊκής δύναμης κατέλαβε το Νότιον, οι Κολοφώνιοι άνοιξαν τις πύλες της πόλης τους και η Αθήνα επανέκτησε τον έλεγχό της. Η κατάσταση αυτή διατηρήθηκε τουλάχιστον έως το 408 π.Χ., και ενδεχομένως μέχρι το τέλος του Πελοποννησιακού πολέμου (404 π.Χ.).³⁷ Με την Ανταλκίδειο ειρήνη (386 π.Χ.) η Κολοφών πέρασε εκ νέου στον έλεγχο των Περσών. Απελευθερώθηκε από τον Αλέξανδρο το 334 π.Χ.

2.4. Ελληνιστική Κολοφών

Μετά το θάνατο του Αλεξάνδρου η Κολοφών βρέθηκε υπό τον έλεγχο του Αντιγόνου Α΄ Μονόφθαλμου. Η πόλη ευνοήθηκε ιδιαίτερα στην περίοδο της αρχής του ηγεμόνα αυτού. Τότε η παλαιά πόλη ενώθηκε με τη νεότερη (την αποικία του 427 π.Χ. ή το Νότιον), επέκτεινε και ανανέωσε τα τείχη της.³⁸ Η κίνηση αυτή ανήκει στο γενικότερο συνοικιστικό έργο του Αντιγόνου, το οποίο περιλαμβάνει επίσης την ίδρυση της Αντιγονείας Τρωάδος, την ανοικοδόμηση της Σμύρνης και το σχέδιο του συνοικισμού της Λεβέδου με την Τέω, που δεν ευοδώθηκε τελικά.³⁹ Για το σκοπό της ανοικοδόμησης των τειχών και της ένωσης της παλαιάς με τη νέα πόλη, διενεργήθηκε έρανος από το 311 έως το 306 π.Χ., κατά τον οποίο συγκεντρώθηκε ένα εξαιρετικά υψηλό ποσό (265-310 χιλιάδες δραχμές).⁴⁰ Στην ίδια επιγραφή (ψήφισμα που ευχαριστούσε τον Αντίγονο που χάρισε στην πόλη την ελευθερία της) οι αρχές της Κολοφώνος ζήτησαν εξαίρεση από τη φορολογία.⁴¹ Με βεβαιότητα πριν από το 306 π.Χ., οπότε αναγορεύτηκε βασιλιάς, ο Αντίγονος Μονόφθαλμος έστειλε ένα διάγραμμα με το οποίο καθόρισε τη φύση της διαιτησίας των Κώων για μια συνοριακή διαφορά μεταξύ της Κολοφώνος και των Κλαζομενών.⁴² Όταν οι δυνάμεις του γιου του Αντιγόνου, του Δημητρίου Πολιορκητή, απελευθέρωσαν την Αθήνα από τα στρατεύματα του Κασσάνδρου (304 π.Χ.), οι Κολοφώνιοι, μαζί με άλλους Μικρασιάτες, έστειλαν πρεσβείες στη θεωρούμενη κοιτίδα των Ιώνων. Επιπλέον έστειλαν και κάποιο χρηματικό ποσό, για να συγχαρούν την Αθήνα για την απελευθέρωσή της.⁴³ Το 302 π.Χ., όταν ο συνασπισμός των Διαδόχων αποφάσισε να εκμηδενίσει τον Αντίγονο και το γιο του, ο Λυσίμαχος της Θράκης έστειλε το στρατηγό του Πρεπέλαο με εκστρατευτικό σώμα, για να καταλάβει τη Μικρά Ασία. Οι Κολοφώνιοι και οι Τείοι ήρθαν σε συνεννόηση με τους εισβολείς και συνθηκολόγησαν, χωρίς να εμπλακούν σε εχθροπραξίες.⁴⁴

Αργότερα όμως η Κολοφών και η Σμύρνη αντιτάχθηκαν στο Λυσίμαχο.⁴⁵ Το 299 π.Χ. ο Λυσίμαχος θέλησε να συνοικίσει την Κολοφώνα με τη Λέβεδο, την Έφεσο και τα Φύγελα σε μια νέα πόλη, την Αρσινόεια. Η Κολοφών ερημώθηκε. Η πράξη αυτή αναγνωρίζεται από τους αρχαίους συγγραφείς, αλλά και από μια σειρά νεότερων ιστορικών, ως χαρακτηριστικό δείγμα τυραννικής συμπεριφοράς. Το έργο αυτό δεν ολοκληρώθηκε, αν και η Νέα Έφεσος ανοικοδομήθηκε ως η λαμπρότερη πόλη της Μικράς Ασίας.⁴⁶ To 281 π.Χ., με το θάνατο του Λυσιμάχου, η Κολοφών ανέκτησε την ανεξαρτησία της.⁴⁷ Δεν μπόρεσε όμως ποτέ να ξαναποκτήσει τα πλούτη και τη δόξα των προγενέστερων εποχών. Πλέον μεγαλύτερη ανάπτυξη γνώρισε το Νότιον, που αποκαλούνταν επίσης νέα Κολοφών και οι κάτοικοί του «Κολοφώνιοι εκ της θαλάσσης», σε αντιδιαστολή με την παλαιά Κολοφώνα, που παρέμεινε στην αρχική της θέση.

Κατά τη διάρκεια της πτολεμαϊκής διείσδυσης στη Μικρά Ασία, που εκμεταλλεύθηκε τις δυναστικές δυσκολίες των Σελευκιδών το 246-241 π.Χ., η Κολοφών πέρασε υπό αιγυπτιακό έλεγχο.⁴⁸ Το 218 π.Χ. ο Άτταλος Α΄, εκμεταλλευόμενος τη δυναστική διαμάχη μεταξύ Αχαιού και Αντιόχου Γ', προσάρτησε στο περγαμηνό βασίλειο μια σειρά από πόλεις της Αιολίδας, όπως η Κύμη, η Μύρινα, η Φώκαια, οι Αιγές και η Τήμνος. Δεν προχώρησε άλλο, ωστόσο δέχτηκε απεσταλμένους από την Τέω και την Κολοφώνα που του παρέδωσαν τις πόλεις τους.⁴⁹ Πάντως, η πόλη βρέθηκε σύντομα ξανά υπό τον έλεγχο του Αντιόχου Γ΄, όπως μαρτυρά επιγραφή που αναφέρει ότι η εκμίσθωση των φόρων γίνονταν με βάση το διάγραμμα που είχε στείλει ο βασιλιάς.⁵⁰

Μετά τη μάχη της Μαγνησίας του Σιπύλου και την ειρήνη της Απάμειας (188 π.Χ.), το Νότιον ορίστηκε ότι είναι ελεύθερη πόλη.⁵¹ Αντίθετα, η τύχη της Κολοφώνος είναι άγνωστη.⁵² Η πλειονότητα των μελετητών πάντως αποδέχεται ότι διατήρησε την ελευθερία της, υπό το φως της περίφημης επιγραφής που αναφέρεται σε επιστολή που έστειλε ο Λ. Αιμίλιος Σκιπίων στη βουλή και το δήμο της πόλης, με την οποία εγγυήθηκε τα δικαιώματα του ιερού του Απόλλωνα στην Κλάρο.⁵³ Πάντως, η Κολοφών είναι σίγουρα ελεύθερη πόλη γύρω στο 150 π.Χ., όταν μαζί με τη Σάμο και τη Μαγνησία του Μαιάνδρου συμμετείχε σε διαιτησία στη διαφορά του Ναρθακίου και της Μελιτείας στη βόρεια Ελλάδα.⁵⁴ Σε επιγραφή από τη Μαγνησία του Μαιάνδρου κάτοικοι του Νοτίου αποκαλούνταν «Κολοφώνιοι επί θαλάσση», ενώ οι κάτοικοι της παλαιάς πόλης ονομάζονταν «Κολοφώνιοι οι την αρχαίαν πόλιν οικούντες». Είναι αξιοσημείωτο ότι οι κάτοικοι της Μαγνησίας καλούν χωριστά τους κατοίκους των δύο πόλεων, προκειμένου να λάβουν μέρος στους εορτασμούς προς τιμήν της Αρτέμιδος Λευκοφρυηνής.⁵⁵ Οι δύο πόλεις πάντως φαίνεται ότι είχαν κάποιας μορφής συμπολιτεία.

Στη διάρκεια της εξέγερσης του Αριστονίκου (133 π.Χ.), η Κολοφών και πιθανόν και το Νότιον πέρασαν προσωρινά υπό τον έλεγχο των εξεγερθέντων. Αργότερα, κατά τη διάρκεια των επιχειρήσεων του Marcus Perperna εναντίον του Αριστονίκου στη Μικρά Ασία το 130 π.Χ. ο ρωμαϊκός στρατός κατέλυσε στην Κολοφώνα. Με την ίδρυση της επαρχίας της Ασίας το 127 π.Χ. η Κολοφών παρέμεινε ελεύθερη πόλη εντός των ορίων της ρωμαϊκής επικράτειας, αν και η εφαρμογή των νόμων της εξαρτιόταν από την καλή θέληση των Ρωμαίων διοικητών και την ενεργητικότητα των πρέσβεων απέναντι στις επαρχιακές αρχές, όπως μαρτυρά μια σειρά ψηφισμάτων των Κολοφωνίων που βρέθηκαν στο ιερό του Απόλλωνα στην Κλάρο.⁵⁶ Κατά τη διάρκεια του A´ Μιθριδατικού πολέμου (89-83 π.Χ.) ο βασιλιάς του Πόντου εγκατέστησε τυράννους στην Κολοφώνα, τις Τράλλεις και το Αδραμύττιον. Οι κάτοικοι της Κολοφώνος, βοηθούμενοι από το Λούκουλλο, κατόρθωσαν να διώξουν τον τύραννο την άνοιξη του 86 π.Χ. και έκλεισαν τις πύλες στο Μιθριδάτη.⁵⁷ Δεν είναι γνωστή η τύχη που είχε η πόλη στα χέρια του Σύλλα στη Συνδιάσκεψη της Εφέσου (83 π.Χ.).

Μια σειρά ψηφισμάτων από την Κλάρο μάς πληροφορεί ότι οι τρεις ανθύπατοι της Ασίας Βαλέριοι Φλάκκοι υπήρξαν προστάτες της πόλης, ενώ τον ίδιο τίτλο είχε και ο ανθύπατος του 61-59 π.Χ., ο Κόιντος Κικέρων.⁵⁸

2.5. Η ρωμαϊκή και βυζαντινή Κολοφών

Δεν υπάρχουν αναφορές στην Κολοφώνα κατά την Αυτοκρατορική περίοδο. Η πόλη μαρτυρείται ως έδρα επισκοπής μέχρι το 13ο αιώνα, υπαγόμενη στη μητρόπολη της Εφέσου. Ο Παύλος κάνει λόγο για δύο επισκόπους του 1ου αιώνα, τον άγιο Σωσθένη και τον άγιο Τυχικό. Ο Ευθάλιος έλαβε μέρος στη Σύνοδο της Εφέσου το 431, ενώ αναφέρεται και ο Αλέξανδρος, που ήταν ενεργός το 451.⁵⁹

3. Ιστορικό των ερευνών

Έπειτα από διάφορες εσφαλμένες ταυτίσεις, η θέση της Κολοφώνος εντοπίστηκε τελικά από τους Schuchardt, Kiepers και Wolters το 1886, οι οποίοι μελέτησαν το τείχος και έκαναν τις πρώτες ανασκαφικές εργασίες.⁶⁰ Συστηματικές ανασκαφές διενήργησαν Αμερικανοί αρχαιολόγοι του Fogg Art Museum του Πανεπιστημίου του Harvard, σε συνεργασία με την Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών της Αθήνας το 1921, υπό τη διεύθυνση της Hetty Goldman και του Carl Blegen. Τα γεγονότα του 1922 διέκοψαν τις έρευνες. Οι τουρκικές Αρχές ανανέωσαν την πρόσκληση προς τους Αμερικανούς αρχαιολόγους το 1925 και η Hetty Goldman μπόρεσε να συνεχίσει το έργο της. Οι ανασκαφές αυτές είναι ως επί το πλείστον αδημοσίευτες ακόμη, με εξαίρεση ένα σημαντικό άρθρο του Holland.

4. Περιγραφή των ερειπίων της πόλης

Τα ερείπια της Κολοφώνος είναι σήμερα διασκορπισμένα σε τρεις λόφους γύρω από το χωριό Değırmendere, που σχηματίζουν ένα ισοσκελές τρίγωνο με κορυφή στο βορρά και καταλαμβάνουν συνολική έκταση 1 τετραγωνικού χιλιομέτρου και συνολικό εμβαδόν 80 εκταρίων περίπου.⁶¹ Η πόλη περιβάλλεται από ισχυρό οχυρωματικό τείχος κατασκευασμένο από σκληρό φαιό ασβεστόλιθο, το οποίο σώζεται καλύτερα στην ακρόπολη. Το τείχος είχε ύψος 2,25 μ., ενισχυόταν με ημικυκλικούς πύργους πλάτους 5 μ., εκ των οποίων έχουν εντοπιστεί 12 από το Schuchardt. Ο τελευταίος παρέβαλε την τεχνική κατασκευής του με εκείνη του τείχους της Εφέσου και το χρονολόγησε στα τέλη του 4ου αι. π.Χ., όταν η Κολοφών βρισκόταν υπό τον έλεγχο του Αντιγόνου του Μονόφθαλμου.⁶² Υπάρχουν τρεις πύλες: μία στα βόρεια, μία στα ανατολικά και μία στα δυτικά. Επομένως, το τείχος αυτό ανάγεται στην επανίδρυση του οικιστικού ιστού της πόλης το 311-306 π.Χ.

Οι μελετητές θεωρούν ότι, με την ευκαιρία της επανένωσης της παλιάς με τη νέα πόλη, τα κτίσματα και η αγορά της πρώτης κατεδαφίστηκαν και ισοπεδώθηκαν. Πραγματικά, ελάχιστα είναι τα ίχνη της Αρχαϊκής περιόδου που εντοπίστηκαν στις αμερικανικές ανασκαφές. Κατά μία άποψη, τα απομεινάριά της πρέπει να αναζητηθούν στη νότια υπώρεια της Ακρόπολης, ενώ κατά άλλη η αρχαϊκή πόλη εκτεινόταν στην πεδιάδα βορειοανατολικά της ακρόπολης.⁶³

Στη συντριπτική τους πλειονότητα τα κτίσματα που αναγνωρίζονται στην ακρόπολη ανήκουν στους Ελληνιστικούς χρόνους. Παρά τις αντίθετες απόψεις που ίσχυαν έως τότε, η Κολοφών δεν εγκαταλείφθηκε ποτέ για χάρη του Νοτίου. Στην ακρόπολη βρέθηκαν τα ερείπια ενός κτηρίου που ταυτίστηκε από το Schuchardt με το Μητρώο, δηλαδή το αφιερωμένο στη Μητέρα των θεών ιερό. Το κτήριο παραμένει αδημοσίευτο. Κατά μία άποψη, αποτελούσε προσθήκη του πρυτανείου.⁶⁴ Εκεί βρέθηκαν νομίσματα των Πτολεμαίων βασιλέων που ανάγονται στον 3ο αι. π.Χ. Πάντως, μετά τον 4ο αι. π.Χ. υπάρχουν λίγα ίχνη κατοίκησης στην ακρόπολη.

Στην αγορά της πόλης διακρίνονται ελάχιστα ερείπια από τη στοά σε σχήμα Γ που περιέβαλλε την κεντρική πλατεία και χρονολογείται στον 4ο αι. π.Χ. Η στοά περιείχε καταστήματα και γραφεία.⁶⁵ Επίσης, σώζονται σειρές εδωλίων από το θέατρο της πόλης, που ήταν χτισμένο κατά την Ελληνιστική περίοδο, ήταν ελληνικού τύπου και καταλάμβανε το χώρο μεταξύ των δύο λόφων.

Η εικόνα των δημόσιων κτισμάτων της Κολοφώνος είναι ελλιπής. Δεν ισχύει πάντως το ίδιο και για την οικιστική αρχιτεκτονική. Πολυάριθμα σπίτια και πλακόστρωτες οδοί έχουν αποτυπωθεί και μελετηθεί διεξοδικά από τους Αμερικανούς αρχαιολόγους στη συνοικία που εκτείνεται στα νότια του ενός από τους λόφους της Κολοφώνος, στα περίχωρα της αγοράς. Πρόκειται για οικίες του τύπου της προστάδος με γενικό προσανατολισμό στα νότια και μια σειρά δωματίων που περιβάλλουν μια ευρύχωρη κεντρική πλατεία. Ένας στενός διάδρομος επέτρεπε την επικοινωνία ανάμεσα στα δύο τμήματα της οικίας, ένα μέγαρο και μια σειρά από βοηθητικά δωμάτια, που εξυπηρετούσαν τον ιδιοκτήτη στα βόρεια, και μια σειρά δωματίων, εκ των οποίων ένα πλήρως απομονωμένο για τους δούλους, στα νότια.⁶⁶ Δυτικά του μεγαλύτερου οικοδομικού τετραγώνου βρίσκονται τα ερείπια των θερμών, η κατασκευή των οποίων ανάγεται στους πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες.

5. Θεσμοί

Ο Αριστοτέλης, ο οποίος είχε συγγράψει μια Κολοφωνίων Πολιτεία, αναφέρει ότι πριν από την κατάληψη από τους Λυδούς (660 π.Χ.) το πολίτευμα της Κολοφώνος ήταν ολιγαρχία κατ’ όνομα μόνο, εφόσον οι πλούσιοι κάτοικοι που απολάμβαναν πολιτικά δικαιώματα ήταν περισσότεροι από τους φτωχούς. Μια μερίδα των κατώτερων τάξεων είχε εκδιωχθεί από την πόλη και είχε καταφύγει στη Σμύρνη το 700 π.Χ. Είναι άγνωστο το πολίτευμα της πόλης κατά τη διάρκεια της λυδικής κυριαρχίας. Αυτό πρέπει να διαμορφώθηκε σε τυραννία την περίοδο της περσικής κυριαρχίας (μετά το 546 π.Χ.). Τον 5ο αι. π.Χ. οι αλλεπάλληλες διαμάχες της φιλοπερσικής με τη φιλαθηναϊκή μερίδα υποδηλώνουν ενδεχομένως και πολιτειακές διαμάχες. Οι εξόριστοι Κολοφώνιοι στο Νότιον ήταν δημοκρατικοί. Στην παλιά πόλη όμως το πολίτευμα θεωρείται ότι παρέμεινε ολιγαρχικό. Μετά την απελευθέρωση από τον Αλέξανδρο επικράτησε το δημοκρατικό πολίτευμα.⁶⁷ H μόνη γνωστή υποδιαίρεση του πολιτικού σώματος είναι τα γένη.⁶⁸

Στην επιστολή του Σκιπίωνα αναφέρεται η βουλή και ο δήμος της Κολοφώνος. Ο αριθμός των βουλευτών δεν είναι γνωστός. Τα μέλη του σώματος εκλέγονται από τις συνελεύσεις των φυλών.⁶⁹ Σε μια επιγραφή του 2ου αιώνα αναφέρεται ο αριθμός των 1.342 ψηφισάντων σε μια συνέλευση του δήμου, στην εκκλησία κυρία.⁷⁰ Ο επώνυμος άρχων της πόλης ήταν ο «πρύτανις». Άλλοι αξιωματούχοι που αναφέρονται είναι οι «επιμήνιοι», οι «πρόεδροι», οι «καρπολόγοι» και οι «πωλήται».⁷¹ Στην πόλη κατοικούσαν ξένοι ελεύθεροι πολίτες, που αποκαλούνται μέτοικοι ή ξένοι. Αναφέρονται επίσης εισφορές και λειτουργίες στις οποίες συμμετέχουν τόσο οι πολίτες, όσο και οι ξένοι κάτοικοι της πόλης. Τα νομίσματα της Αυτοκρατορικής περιόδου αναγράφουν ως επώνυμο άρχοντα το στρατηγό.

6. Οικονομία

Η Κολοφών εμφανίζεται μία από τις πλουσιότερες πόλεις της Ιωνίας πριν από την κατάληψή της από τους Λυδούς (660 π.Χ.). Ο πλούτος της δεν οφείλεται στο εμπόριο, καθώς η πόλη δεν ήταν αξιόλογη ναυτική δύναμη: είναι ενδεικτικό ότι η συμμετοχή της στον αποικισμό της Μαύρης θάλασσας είναι ισχνή, ενώ χαρακτηριστικό της αδιαφορίας των κατοίκων της για το υπερπόντιο εμπόριο είναι η απουσία τους από την ίδρυση της Ναύκρατης στην Αίγυπτο. Οι Κολοφώνιοι έλεγχαν την πεδιάδα του Καΰστρου και επιδίδονταν στη γεωργία, την κτηνοτροφία και ιδιαίτερα στην εκτροφή αλόγων. Κοντά στην Κολοφώνα, στην παράλια ζώνη, υπήρχε ένα πευκοδάσος που ήταν περίφημο για το ρετσίνι του. Κατά την Ελληνιστική περίοδο το κολοφώνιο ρετσίνι εξαγόταν στην Αίγυπτο. Επίσης, διάσημη ήταν η Κολοφών και για τα παπούτσια που κατασκευάζονταν εκεί.⁷²

7. Λατρείες

Η κυριότερη θεότητα της πόλης ήταν η Αθηνά Πολιάς, που αναφέρεται επιγραφικά. Οι ναοί και οι βωμοί άλλων θεοτήτων αναγράφονται στην ίδια επιγραφή: Ποσειδών Ασφάλειος, Απόλλων Κλάριος, Μήτηρ Ανταίη.⁷³ Η λατρεία του Ασκληπιού ήταν ιδιαίτερα ανεπτυγμένη, καθώς υπήρχε σύλλογος των Ασκληπιαστών.⁷⁴ Λατρεία του Διονύσου εικάζεται από την ύπαρξη δραματικών αγώνων και θεάτρου, που αναφέρεται σε τιμητικά ψηφίσματα.

Το μηνολόγιο της Κολοφώνος είναι αποσπασματικά γνωστό. Τα ονόματα των πέντε μηνών που παρατίθενται σε επιγραφές είναι ιωνικά, αλλά εκφράζουν και τοπικές ιδιαιτερότητες: Αρτεμισιών, Κλαριών, Κρονιών, Κωμαιών και Ληναιών.⁷⁵

8. Νομίσματα

Η Κολοφών κόβει αργυρό νόμισμα από τα τέλη του 6ου έως τον 4ο αι. π.Χ. Ο πρωιμότερος τύπος έχει την κεφαλή του Απόλλωνα στον εμπροσθότυπο (κατ’ ενώπιον ή σε προφίλ) και έγκοιλο τετράγωνο με εγγεγραμμένη λύρα στον οπισθότυπο, στο λεγόμενο περσικό ή μιλησιακό σταθμητικό κανόνα (δραχμή 5,2 γραμμ. αργύρου). Επιγραφές ΗΜ, ΤΡΙ, ΤΕ καθορίζουν τις υποδιαιρέσεις (ημιοβόλιον, τριημιτεταρτημόριον και τεταρτημόριον αντίστοιχα). Στον 5ο αι. π.Χ. εμφανίζεται η Άρτεμις ή ο Απόλλων στον εμπροσθότυπο και το έγκοιλο τετράγωνο που περικλείει τη λύρα στον οπισθότυπο με τις επιγραφές ΚΟ, ΚΟΛΟΦΟΝΙΟΝ και ΚΟΛΟΦΩΝΙΩΝ (δραχμές, τριημιοβόλιον και ¼ του οβολού). Αργότερα, μετά το 394 π.Χ., περνά στο ροδιακό σταθμητικό σύστημα, αλλά με κοπές πολύ μικρής εμβέλειας, γεγονός που έχει ερμηνευτεί ως στοιχείο οικονομικής παρακμής.⁷⁶ Πρόκειται κυρίως για αργυρά τετράδραχμα, δραχμές, ημίδραχμα και διοβόλιο με την κεφαλή του Απόλλωνα στον εμπροσθότυπο και τη λύρα ή τον τρίποδα και τις επιγραφές ΚΟΛΟ, ΚΟΛΟΦΩ ή ΚΟΛΟΦΩΝΙΟΝ μαζί με το όνομα του αξιωματούχου του υπευθύνου για τη λειτουργία του νομισματοκοπείου. Τα χάλκινα νομίσματα της ίδιας περιόδου έχουν στον εμπροσθότυπο την κεφαλή του Απόλλωνα και στον οπισθότυπο τη λύρα, την προτομή αλόγου, έναν ιππέα ή ένα άλογο. Πτολεμαϊκά νομίσματα έχουν βρεθεί στο λεγόμενο Μητρώο, ενώ η πόλη θεωρείται ότι κόβει νομίσματα στο όνομα του βασιλιά Λυσιμάχου.

Στο 2ο αι. π.Χ. η πόλη κόβει χάλκινο νόμισμα με εμβλήματα τον ιππέα, την Άρτεμη και τον Όμηρο στον εμπροσθότυπο και τον Απόλλωνα Κιθαρωδό στον οπισθότυπο, με την επιγραφή ΚΟΛΟΦΩΝΙΩΝ και το όνομα του αξιωματούχου. Κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο, έπειτα από μεγάλο κενό, η πόλη κόβει χάλκινο νόμισμα επί Νέρωνα (51-67) έως την περίοδο του Γαλλιηνού (253-268). Κύριοι τύποι είναι το λατρευτικό άγαλμα της Αρτέμιδος Κλαρίας, που είναι παρόμοιο με αυτό της Αρτέμιδος Εφεσίας, ο Απόλλων Κλάριος καθιστός, μόνος ή περιστοιχισμένος από τη Νέμεση και την Άρτεμη, ο Όμηρος κρατώντας πάπυρο, οι δώδεκα πόλεις του Κοινού των Ιώνων μπροστά στο ναό του Απόλλωνος Κλαρίου, ένας γυμνός πύκτης. Επιγραφές αναφέρονται στην πόλη (ΚΟΛΟΦΩΝΙΩΝ) και στο στρατηγό, που είναι ο επώνυμος της πόλης την Αυτοκρατορική περίοδο.⁷⁷

9. Πρόσωπα

Η Κολοφών είναι μία από τις επτά αρχαίες πόλεις που έριζαν για την καταγωγή του Ομήρου. Κατά την Αρχαϊκή περίοδο ήταν πατρίδα φημισμένων ποιητών, όπως ο περίφημος ελεγειακός Μίμνερμος (περ. 680 π.Χ.) και μουσικών, όπως ο Πολύμνηστος (7ος αι. π.Χ.). Το σπουδαιότερο τέκνο της πόλης ήταν αναμφισβήτητα ο φιλόσοφος Ξενοφάνης, ένας από τους σημαντικότερους Ίωνες διανοητές της Αρχαϊκής εποχής (περ. 570-480 π.Χ.), ο οποίος το 540 π.Χ. μετανάστευσε στην Ελέα της νότιας Ιταλίας και ίδρυσε την περίφημη Ελεατική σχολή. Κατά την Ύστερη Κλασική και την Ελληνιστική περίοδο η Κολοφών αποτέλεσε τη γενέτειρα αξιόλογων επιστημόνων, όπως ο μαθηματικός Ερμότιμος (4ος αι. π.Χ.), ποιητών, όπως ο Αντίμαχος, συνθέτης ενός έπους με τίτλο Θηβαΐς (400 π.Χ.), ο Φοίνιξ και ο Νίκανδρος. Ένα από τα σημαντικά τέκνα της πόλης ήταν ο ιστορικός Κλείταρχος, που έζησε στην Αλεξάνδρεια και είναι γνωστός για την ιστορία των κατακτήσεων του Μεγάλου Αλεξάνδρου, από την οποία σώθηκαν αποσπάσματα. Ο πατέρας του Δίνων ήταν και αυτός ιστορικός. Από την ίδια πόλη καταγόταν και ο μεγάλος Απελλής, ο αγαπημένος ζωγράφος του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Τέλος, ο Ερμησιάναξ υπήρξε ολυμπιονίκης το 320 π.Χ. στην πυγμαχία των παίδων.⁷⁸