Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία

1. Θέση και ερμηνεία

Στη βόρεια πλευρά της Αγοράς της Ασπένδου σώζεται μέχρι σήμερα η πρόσοψη μιας μνημειακής κατασκευής, με πλούσια αρχιτεκτονική διακόσμηση. Χτίστηκε γύρω στο β΄μισό του 2ου αι. μ.Χ., με προσανατολισμό προς την πλατεία της Αγοράς, συμβάλλοντας έτσι στη σαφέστερη οριοθέτηση του συγκροτήματος, ενώ ταυτόχρονα προσδιόρισε και τη ρωμαϊκή φυσιογνωμία του. Το οικοδόμημα ταυτίστηκε με νυμφαίο, λόγω της ομοιότητας που παρουσιάζει η αρχιτεκτονική του με το νυμφαίο της Σίδης, ενώ η εύρεση στο χώρο κρουνού με μορφή κεφαλής δελφινιού, καθώς και κάποιων θραυσμάτων πήλινων αγωγών, θεωρήθηκαν ότι σχετίζονται με το λειτουργικό χαρακτήρα του οικοδομήματος. Αξιoσημείωτη είναι πάντως η απουσία δεξαμενών συγκέντρωσης και άντλησης νερού, απαραίτητο κατασκευαστικό στοιχείο των ρωμαϊκών νυμφαίων, με αποτέλεσμα να αμφισβητηθεί η χρήση του μνημείου ως νυμφαίου, ενώ παράλληλα θεωρήθηκε αμφίβολη και η σύνδεσή του με το υδραγωγείο της πόλης.¹ Σε πρόσφατη όμως μελέτη υποστηρίχθηκε με πειστικά επιχειρήματα η ταύτιση του αρχιτεκτονήματος με νυμφαίο, στο οποίο κατέληγε το υδραγωγείο, ενώ επισημάνθηκαν και ίχνη υδραυλικών μηχανισμών, που διατηρούνται στην πίσω πλευρά της σωζόμενης πρόσοψης.²

Η παρουσία επίσης ενός νυμφαίου στο δημόσιο και διοικητικό κέντρο της πόλης δεν πρέπει να μας προκαλεί εντύπωση, καθώς πολυτελή κρηναία οικοδομήματα συναντάμε σε άλλες πόλεις της Μικράς Ασίας, όπως στη Σαγαλασσό, όπου κοσμούν τα συγκροτήματα των αγορών. Ας μην ξεχνάμε ότι τα νυμφαία αποτελούν από τις χαρακτηριστικότερες και ιδιαίτερα πολυτελείς κατασκευές της δημόσιας ρωμαϊκής αρχιτεκτονικής, που κατά τους Αυτοκρατορικούς χρόνους εκτός από την ωφελιμιστική αξία τους συνδέονται στενά με την πολιτική της κρατικής προπαγάνδας.³

2. Αρχιτεκτονικός σχεδιασμός

Ο σωζόμενος τοίχος του νυμφαίου είναι xτισμένος από λαξευτούς λίθους κροκαλοπαγούς πετρώματος και έφερε μαρμάρινη επένδυση. Η πρόσοψη (15 μ. ύψος × 1,50 μ. πάχος) ακολουθεί την αρχιτεκτονική των σκηνικών προσόψεων (scaenae frons) των ρωμαϊκών θεάτρων. Επρόκειτο για διώροφη, πιόσχημη κατασκευή, με προβολές στις άκρες.

Σε κάθε όροφο διαμορφώνονται 5 κόγχες. Η κόγχη στον άξονα του κάτω ορόφου ήταν ημικυκλική σε κάτοψη, ενώ εκατέρωθεν αυτής σχηματίζονταν μικρότερες ημικυκλικές και ορθογώνιες κόγχες.⁴ Στο εσωτερικό τους υπάρχουν ίχνη επιχρίσματος, που μαρτυρούν τη γραπτή διακόσμηση των θολωτών κατασκευών. Στις κόγχες του ισογείου πιθανόν να βρίσκονταν οι κρήνες του νυμφαίου, ενώ εκείνες του άνω ορόφου θεωρούνται ότι κοσμούνταν με αγάλματα.

Ανάμεσα στις κόγχες του κάτω ορόφου υπήρχαν βάθρα, στο καθένα από τα οποία πατούσαν δύο παραστάδες, που διαμορφώνονταν στο μέτωπο της πρόσοψης, και δύο κίονες, ενώ στα γωνιαία μεγαλύτερου πλάτους βάθρα πατούσαν δύο ζεύγη κιόνων, τα οποία σχημάτιζαν και τις προβολές της σύνθεσης. Οι κίονες του μνημείου πιθανολογείται ότι ήταν σύνθετου ρυθμού, χαρακτηριστικoύ των Ρωμαϊκών χρόνων, που συνδυάζει στοιχεία του ιωνικού και κορινθιακού ρυθμού. Κίονες και παραστάδες στήριζαν τον πλούσιο θλαστό θριγκό, που αποτελούνταν από τριταινιωτό επιστύλιο και ζωφόρο.⁵ Στις σχεδιαστικές αναπαραστάσεις του μνημείου, το ημιθόλιο της κεντρικής κόγχης πλαισιώνουν ημίτομα αετώματα, που τονίζουν τις ραδινές αναλογίες της σύνθεσης.⁶

Η αρχιτεκτονική του άνω ορόφου, αν και μικρότερης κλίμακας, ακολουθεί ουσιαστικά τις μορφολογικές επιλογές του κάτω ορόφου. Οι ναΐσκοι (aediculae) που διαμορφώνονταν επιστέφονταν με τριγωνικά και καμπύλα αετώματα και έδιναν με σαφήνεια την αίσθηση της σκηνικής διακόσμησης.⁷

3. Χρονολόγηση και σημερινή κατάσταση

Το μνημείο χρονολογήθηκε αρχικά στα μέσα ή στο β΄ μισό του 3ου αιώνα, αργότερα όμως θεωρήθηκε πιθανότερη μια πρωιμότερη χρονολόγηση γύρω στο β΄ μισό του 2ου αιώνα, και συγκεκριμένα την περίοδο των Αντωνίνων. Η ανέγερση του κτηρίου στη βόρεια πλευρά της Αγοράς της Ασπένδου χαρακτηρίστηκε καθοριστική αρχιτεκτονική και αισθητική επέμβαση στο συγκρότημα, προσδίδοντάς του μνημειακό χαρακτήρα και αναδεικνύοντας ταυτόχρονα τις προθέσεις της ρωμαϊκής αντίληψης περί οριοθέτησης και ανάδειξης του χώρου της Αγοράς. Σήμερα η μνημειακή πρόσοψη του νυμφαίου διατηρείται όπως ακριβώς αποτυπώθηκε στα σχέδια των ερευνητών του 19ου αιώνα. Στο χώρο δεν έχουν πραγματοποιηθεί ανασκαφικές εργασίες.⁸

1. Η ερμηνεία του οικοδομήματος στην Άσπενδο ως νυμφαίου έχει αμφισβητηθεί από την Dorl-Klingenschmid στη μελέτη της για τα νυμφαία. Βλ. Dorl-Klingenschmid, C., Prunkbrunnen in kleinasiatischen Städten. Funktion im Kontext (Μünchen 2001), αρ. 13, σελ. 177.

2. Το σχετικό άρθρο δημοσιεύθηκε από τη Susanna A.G. Piras. Βλ. Piras, S.A.G., “Façade Nymphaea in Asia Minor. Aspendos, an example of Massive Urban Water Imprint”, στο Wiplinger, G. (επιμ.), Cura Aquarum in Ephesus. Proceeding of the Twelfth International Congress on the History of Water Management and Hydraulic Engineering in the Mediterranean Region. Ephesus/Selçuk, Turkey, October 2-10, 2004 (ÖAI Sonderschriften 42, Leuven – Paris – Dudley), σελ. 397-400. Εκεί αναφέρεται ότι ο χώρος μπροστά από την πρόσοψη δεν έχει ερευνηθεί ανασκαφικά, συνεπώς δεν μπορεί να αποκλειστεί το ενδεχόμενο να εντοπιστούν οι δεξαμενές νερού. Επιπλέον η ερευνήτρια προσθέτει ότι το νερό από το νυμφαίο θα μπορούσε να καταλήγει στα λουτρά στην ανατολική πλευρά της ακρόπολης. Καταλήγει δε στο συμπέρασμα ότι το συγκεκριμένο νυμφαίο πιθανόν να μην είχε λειτουργικό χαρακτήρα, να μην είχε δηλαδή κατασκευαστεί για να εξυπηρετεί τους πολίτες, αλλά να είχε σαφή διακοσμητικό ρόλο και να στόχευε αποκλειστικά στον εντυπωσιασμό των επισκεπτών, οι οποίοι θα θαύμαζαν την τεχνητή εισροή νερού στην πόλη.

3. Lanckoronski, K.G., Städte Pamphyliens und Pisidiens (Wien 1892), σελ. 98-102· Hormann, H., “Das Nymphaum zu Aspendos,” JdI 44 (1929), σελ. 263-274· Özgür, E.M., Aspendos. A Travel Guide (Antalya 1988), σελ. 24.

4. Η κεντρική κόγχη του κάτω ορόφου θεωρείται ότι αποτελούσε άνοιγμα εισόδου ή παραθύρου. Επιπλέον στα πλευρικά μέτωπα του τοίχου διαμορφώνονται ημικυκλικές κόγχες μικρότερης ακτίνας. Dorl-Klingenschmid, C., Prunkbrunnen in kleinasiatischen Städten. Funktion im Kontext (Μünchen 2001), σελ. 177.

5. Αναλυτικά για τον αρχιτεκτονικό διάκοσμο του θριγκού του κάτω ορόφου βλ. Dorl-Klingenschmid, C., Prunkbrunnen in kleinasiatischen Städten. Funktion im Kontext (Μünchen 2001), σελ. 177.

6. Αναφερόμαστε στις σχεδιαστικές αποκαταστάσεις της όψης του μνημείου από τους Lanckoronski και Hormann. Βλ. αντίστοιχα Lanckoronski, K.G., Städte Pamphyliens und Pisidiens (Wien 1892), σελ. 98-102, πίν. ΧΙΧ· Hormann, H., “Das Nymphaum zu Aspendos”, JdI 44 (1929), σελ. 263-274.

7. Αναλυτικά για την αρχιτεκτονική μορφή και διακόσμηση του μνημείου βλ. Lanckoronski, K.G., Städte Pamphyliens und Pisidiens (Wien 1892), σελ 98-102· Hormann, H., “Das Nymphaum zu Aspendos”, JdI 44 (1929), σελ. 263-274· Lyttelton, M., Baroque Architecture in Classical Antiquity (London 1974), σελ. 266· Özgür, E.M., Aspendos. A Travel Guide (Antalya 1988), σελ. 24· Vann, R.L., A study of Roman Construction in Asia Minor (Diss. Cornell University, 1976), σελ. 121· Vandeput, L., The Architectural Decoration in Roman Asia Minor. Sagalassos: Α Case Study (Brepols 1997), σελ. 71, 123, 140· Mitchell, S., Cremna in Pisidia (Swansea 1995), σελ. 135.

8. Ο Hormann υποστήριξε ότι το κτήριο χτίστηκε στα μέσα του 2ου αιώνα: βλ. Hormann, H., “Das Nymphaum zu Aspendos,” JdI 44 (1929), σελ. 263-274. Ο Wand Perkins χρονολόγησε το μνημείο στα μέσα ή στο β΄ μισό του 3ου αιώνα: βλ. Wand Perkins, J.B., “The Aqueduct of Aspendos”, PBSR 23 (1955), σελ. 115-123. Η τελευταία αυτή άποψη αμφισβητήθηκε από τον J. Krammer, ο οποίος θεώρησε πιθανότερη μια πρωιμότερη χρονολόγηση και τοποθέτησε την ανέγερση του κτιρίου στο β΄ μισό του 2ου αιώνα. Βλ. Krammer, J., “Architekturteile des Grabtempels westlich von Side,” BJb 183 (1983), σελ. 154-157. Για το θέμα της χρονολόγησης, που βασίζεται κυρίως στις λεπτομέρειες του αρχιτεκτονικού διακόσμου του μνημείου, βλ. επίσης Vandeput, L., The Architectural Decoration in Roman Asia Minor. Sagalassos: Α Case Study (Brepols 1997), σελ. 39· Mitchell, S., Cremnα in Pisidia (Swansea 1995), σελ. 135· Dorl-Klingenschmid, C., Prunkbrunnen in kleinasiatischen Städten. Funktion im Kontext (Μünchen 2001), σελ. 178· Piras, S.A.G., “Façade Nymphaea in Asia Minor. Aspendos, an example of Massive Urban Water Imprint”, στο Wiplinger, G. (επιμ.), Cura Aquarum in Ephesus. Proceeding of the Twelfth International Congress on the History of Water Management and Hydraulic Engineering in the Mediterranean Region. Ephesus/Selçuk, Turkey, October 2-10, 2004 (ÖAI Sonderschriften 42, Leuven – Paris – Dudley), σελ. 399.