Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία

1. Θέση

Το νυμφαίο (αρ. 15) βρίσκεται στη νότια πλευρά της οδού που οδηγεί από το διοικητικό κέντρο της πόλης (αρ. 18) στην Πύλη της Μαγνησίας (αρ. 10). Εντοπίστηκε τo 1925 δυτικά του λεγόμενου Τάφου του Ευαγγελιστή Λουκά (αρ. 14). Ανήκει στον τύπο των νυμφαίων με ευθύγραμμη θεατρική πρόσοψη και πλευρικές πτέρυγες. Σύμφωνα με τη σχεδιαστική αποκατάσταση, το μνημείο παρουσιάζει αναλογίες με το Νυμφαίο του Τραϊανού. Πρόκειται για σύγχρονα μνημεία (102-117 μ.Χ.), που κατασκευάστηκαν με έξοδα του ίδιου αναθέτη, του Τιβέριου Κλαύδιου Αριστίωνος. Το οικοδόμημα πιθανότατα ανακαινίστηκε κατά τον 3ο αι. μ.Χ.¹

2. Αρχιτεκτονικός σχεδιασμός

Η πρόσοψη του νυμφαίου ακολουθεί το παράδειγμα των προσόψεων των ρωμαϊκών θεάτρων. Στην κάτοψη έχει σχήμα Π, καθώς έχουν προστεθεί δύο πλευρικές πτέρυγες που προβάλλονται. Στην Έφεσο υπάρχουν άλλα δύο νυμφαία ίδιου σχήματος και παρόμοιου αρχιτεκτονικού σχεδιασμού. Το ένα είναι το Νυμφαίο του Τραϊανού, ανάθημα επίσης του Τιβέριου Κλαύδιου Αριστίωνος προς τον Τραϊανό, και το άλλο είναι το Υδρεκδοχείο του Γ. Λεκάνιου Βάσσου (C. Laecanius Bassus).

Το νυμφαίο διέθετε δύο δεξαμενές νερού. Η μία αποτελεί τη δεξαμενή συγκέντρωσης νερού, έχει ορθογώνιο σχήμα και διαστάσεις 18,80 x 3,50 μ. Μπροστά από αυτήν είχε τοποθετηθεί μία επιμήκης δεξαμενή άντλησης νερού, επίσης ορθογώνιου σχήματος και διαστάσεων 21,20 x 1,10 μ. Το σύστημα αυτό των δεξαμενών πλαισιώνεται από τον πιόσχημο τοίχο της σκηνικής πρόσοψης, κατά τρόπο παρόμοιο με το Νυμφαίο της Μιλήτου. Το νερό έτρεχε μέσα στη δεξαμενή συλλογής νερού, η οποία υπερχείλιζε, και το νερό έπεφτε στην υποκείμενη δεξαμενή άντλησής του που βρισκόταν στο επίπεδο του δρόμου. Οι κατοίκοι της πόλης αντλούσαν νερό με αγγεία που ήταν αναρτημένα με σκοινιά στο στηθαίο αυτής της δεξαμενής.

Το μνημείο αποτελούνταν από δύο ορόφους συνολικού ύψους 16,30 μ. Το μέγεθός του, σε συνδυασμό με τη θλαστή πρόσοψη που δημιουργούσε οριζόντιες υποχωρήσεις και προεξοχές, δημιουργούσε ένα εντυπωσιακό οπτικό αποτέλεσμα. Ο τοίχος της πρόσοψης (μήκους 27 μ.) και των πλευρικών προβολών (μήκους 6,70 μ.) πατούσε πάνω σε ένα συμπαγές και συνεχές πόδιο. Ήταν χτισμένος με το σύστημα τοιχοδομίας opus caementicium και είχε επενδυθεί με μαρμάρινες πλάκες.

Ο κάτω ορόφος ήταν αρκετά συμπαγής και ογκώδης. Εγγεγραμμένες παραστάδες διαιρούσαν το κεντρικό μέτωπο της πρόσοψης σε επιμέρους τμήματα. Το κεντρικό τμήμα της πρόσοψης διαρθρωνόταν από οκτώ κίονες που αντιστοιχούσαν σε οκτώ παραστάδες. Οι κίονες μπροστά από τις παραστάδες πατούσαν πάνω σε βάσεις αττικοϊωνικού τύπου και επιστέφονταν με κιονόκρανα σύνθετου ρυθμού. Κίονες και παραστάδες στήριζαν τον πλούσιο θλαστό θριγκό, που αποτελούνταν από τριταινιωτό επιστύλιο και ζωφόρο. Το κεντρικό μετακιόνιο διάστημα είχε μεγαλύτερο πλάτος, γεγονός το οποίο τόνιζε τις μορφές που είχαν τοποθετηθεί στην κεντρική κόγχη. Τα επόμενα δύο μετακιόνια εκατέρωθεν αυτού ήταν στενότερα, ενώ τα αμέσως επόμενα είχαν μεγάλο πλάτος.

Το μνημείο διέθετε και δεύτερο όροφο με στύλους κορινθιακού ρυθμού. Η διάρθρωση της κιονοστοιχίας του άνω ορόφου ακολουθούσε με ακρίβεια εκείνη του κάτω. Έτσι οι στύλοι των δύο ορόφων ήταν τοποθετημένοι σε απόλυτη αντιστοιχία, με αποτέλεσμα να υπάρχει ομοιομορφία και αρμονία στην ανάπτυξη των ναΐσκων.

Οι κίονες των προβολών διαμόρφωναν στα άκρα της πιόσχημης πρόσοψης του νυμφαίου δύο περίπτερους χώρους, ελαφριούς και ευάερους. Αυτή η λύση έχει εφαρμοστεί και στα Νυμφαία της Μιλήτου και της Σίδης, αλλά και στο Νυμφαίο του Τραϊανού της Εφέσου.²

3. Επιγραφικά στοιχεία και δωρητές

Κατά τις ανασκαφές εντοπίστηκε ένα τμήμα του επιστυλίου που φέρει τμήμα της αναθηματικής επιγραφής. Η επιγραφή είναι παρόμοια με αυτήν από το Νυμφαίο του Τραϊανού.³ Σύμφωνα με την επιγραφή, το μνημείο αποτελεί δωρεά του ασιάρχη Τιβέριου Κλαύδιου Αριστίωνος και της συζύγου του Ιουλίας Λυδίας Λατερανής, οι οποίοι αφιέρωσαν το νυμφαίο στην Αρτέμιδα Εφεσία, τον αυτοκράτορα Τραϊανό και το δήμο της Εφέσου.⁴ Όπως προκύπτει από την επιγραφή, ο χρηματοδότης έδωσε προτεραιότητα στον αγαλματικό διάκοσμο του μνημείου, τονίζοντας ιδιαίτερα ότι έγινε με δικό του κόστος.⁵

Ο Τιβέριος Κλαύδιος Αριστίων και η σύζυγός του είναι δύο διακεκριμένες προσωπικότητες που κέρδισαν με τις ευεργεσίες τους την εκτίμηση των Εφεσίων.⁶ Xρηματοδότησαν το Νυμφαίο του Τραϊανού και την εν λόγω Κρήνη στην οδό Μαγνησίας, στην Έφεσο, μεταξύ του 102 και του 114.⁷ Οι αναθηματικές επιγραφές και των δύο μνημείων είναι παρόμοιες. Μας πληροφορούν ότι ο αρχιερέας Τιβέριος Κλαύδιος Αριστίων διετέλεσε τρεις φορές ασιάρχης και νεωκόρος.⁸ Η σύζυγός του Ιουλία Λυδία Λατερανή, που συμμετείχε επίσης στις δωρεές αυτές, ήταν όχι μόνο αρχιέρεια της αυτοκρατορικής λατρείας, αλλά απέκτησε και τον τίτλο «κόρη της Ασίας», ενώ χρημάτισε και πρύτανις.⁹

Ο Τιβέριος Κλαύδιος Αριστίων αναφέρεται σε πλήθος οικοδομικών και αναθηματικών επιγραφών. Ως αρχιερέας, νεωκόρος, γραμματέας, γυμνασίαρχος και πρύτανης συμμετείχε στην ανέγερση πολλών δημόσιων μνημείων.¹⁰ Κάποια από αυτά χρηματοδοτήθηκαν από έσοδα της πόλης και κάποια άλλα από τον ίδιο (λ.χ. η κατασκευή του υπόγειου δικτύου αγωγών νερού, του Νυμφαίου του Τραϊανού, της Κρήνης στην οδό Μαγνησίας, η αποπεράτωση της Βιβλιοθήκης του Κέλσου), γεγονός το οποίο φανερώνει την οικονομική ευρωστία του.¹¹

4. Γλυπτός διάκοσμος

Το μνημείο ήταν διακοσμημένο με πλούσιο εικονογραφικό πρόγραμμα, όπως συμβαίνει στα περισσότερα μνημειακά νυμφαία στις πόλεις των ανατολικών επαρχιών της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (Μιλήτου, Σίδης, Πέργης, Σαγαλασσού). Ωστόσο, οι ανασκαφικές έρευνες δεν έφεραν στο φως παρά ελάχιστα τμήματα του διακόσμου του. Πρόκειται για μία εικονιστική κεφαλή γυναίκας σε νεαρή ηλικία. Ο τύπος της κόμμωσης παραπέμπει σε πορτρέτα της Ιουλίας Μαμαίας που χρονολογούνται την εποχή του Αλεξάνδρου Σεβήρου.¹² Επίσης βρέθηκαν δύο κορμοί γυναικείων αγαλμάτων. Και τα τρία γλυπτά χρονολογούνται στον 3ο αι. μ.Χ.¹³

5. Χρονολόγηση

Η ημερομηνία ανέγερσης του μνημείου τοποθετείται, σύμφωνα με τους τίτλους που αποδίδονται στον αυτοκράτορα Τραϊανό, στα χρόνια 102-114. Η γυναικεία εικονιστική κεφαλή, που με ασφάλεια χρονολογείται στον 3ο αιώνα, φανερώνει μια δεύτερη οικοδομική φάση, πιθανότατα ανακαίνισης έπειτα από σεισμό.¹⁴

6. Σημερινή κατάσταση και ιστορία της έρευνας

Η Κρήνη στην οδό Μαγνησίας εντοπίστηκε ανασκαφικά κατά τις έρευνες του M. Theuer το 1925 και δημοσιεύτηκε το επόμενο έτος (1926) στην παρουσίαση του ανασκαφικού έργου στο χώρο από τον J. Keil.¹⁵ Συμπεριλήφθηκε επιπλέον στη μελέτη του A. Bammer για τις αρχιτεκτονικές προσόψεις των χρόνων από τους Φλαβίους έως τον Τραϊανό, όπου και παρουσιάστηκε η σχεδιαστική πρόταση αποκατάστασης της πρόσοψης και της κάτοψης του νυμφαίου του M. Theuer.¹⁶ Τα σχέδια αυτά, που δημοσιεύονται στη μελέτη του A. Bammer, είναι από τα ελάχιστα στοιχεία που διαθέτουμε για το συγκεκριμένο κρηναίο οικοδόμημα, το οποίο δυστυχώς δεν είναι πλέον ορατό.

1. Scherrer, P., Ephesus, The New Guide (Istanbul 2000), σελ. 72· Halfmmann, H., Städtebau und Bauherren im römischen Kleinasien. Ein Vergleich zwischen Pergamon und Ephesos (Ist.Mit., Beih. 43, Τübingen 2001), σελ. 65· Karweise, S., Groß ist die Artemis von Ephesos. Die Geschichte einer der großen Städte der Antike (Wien 1995), σελ. 99.

2. Αναλυτικά για τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό του νυμφαίου βλ. Longfellow, B., Imperial Patronage and Urban Display of Roman Monumental Fountains and Nymphaea (Michigan 2005), σελ. 114, σημ. 86· Dorl-Klingenschmid, C., Prunkbrunnen in kleinasiatischen Städten. Funktion im Kontext (Μünchen 2001), σελ. 187-188· Scherrer, P. (επιμ.), Ephesus. The New Guide (Istanbul 2000), σελ. 72.

3. Για την επιγραφή του Nυμφαίου του Τραϊανού βλ. Börker, C. – Merkelbach, R. – Engelmann, H. – Knibbe, D. (επιμ.), Die Inschriften von Ephesos II, Nr. 101-599 (IK 12, Bonn 1979), αρ. 424, σελ. 147-149· Settis, S., “Esedra” e “Ninfeo”, ANRW 1:4 (1973), σελ. 662-740, κυρίως σελ. 709· Dorl-Klingenschmid, C., Prunkbrunnen in kleinasiatischen Städten. Funktion im Kontext (Μünchen 2001), σελ. 119.

4. «Ἀρτέμιδι Ἐφεσίᾳ και Αὐτοκράτορι Νέρουᾳ Τραϊανῷ Καίσαρ]ι Σεβαστῷ Γ[ερμανικῷ] Δακικῷ καί τῷ δήμῳ Ἐφεσίων Τιβ. [Κλαύδιος Ἀριστίων ἀρχιερεύς] τῆς Ἀσίας καί νεωκόρος μετὰ Ἱουλίας Λυδίας Λατερανῆς ἀρχιερείας καί θυγατρός Ἀσίας [σύν παντί] τῷ κόσμῳ». Για την επιγραφή του επιστυλίου της κρήνης βλ. Börker, C. – Merkelbach, R. – Engelmann, H. – Knibbe, D. (επιμ.), Die Inschriften von Ephesos II, Nr. 101-599 (IK 12, Bonn 1979), αρ. 424Α, σελ. 149· Knibbe, D. – Merkelbach , R., “Ephesische Bauinschriften 1 Der Strassenbrunne”, ZPE 31 (1978), σελ. 80.

5. Στην επιγραφή αυτή, ο δωρητής του μνημείου Τιβέριος Κλαύδιος Αριστίων προτάσσει το γεγονός ότι χρηματοδότησε το σύνολο του διακόσμου του μνημείου (σύν παντί τῷ κόσμῳ).

6. Βλ. Cramme, S., Die Bedeutung des Euergetismus für die Finanzierung städtischer Aufgaben in der Provinz Asia (Köln 2001), σελ. 146-150· Thür, H. (επιμ.), “und verschönerte die Stadt…” «ΚΑΙ ΚΟΣΜΗΣΑΝΤΑ ΤΗΝ ΠΟΛΙΝ» Ein ephesischer Priester des Kaiserkults in seinem Umfeld (SoSchrÖAI 27, Wien 1997). Επίσης, Longfellow, B., Imperial Patronage and Urban Display of Roman Monumental Fountains and Nymphaea (Michigan 2005), σελ. 110.

7. Χρηματοδότησαν επίσης το δίκτυο αγωγών μήκους 40 χλμ. που έφερνε νερό από την κοιλάδα του Καΰστρου και κατέληγε στο Νυμφαίο του Τραϊανού, βλ. Cramme, S., Die Bedeutung des Euergetismus für die Finanzierung städtischer Aufgaben in der Provinz Asia (Köln 2001), σελ. 146-148.

8. Börker, C. – Merkelbach, R. – Engelmann, H. – Knibbe, D. (επιμ.), Die Inschriften von Ephesos II, Nr. 101-599 (IK 12, Bonn 1979), αρ. 424, 424Α, σελ. 149· Cramme, S., Die Bedeutung des Euergetismus für die Finanzierung städtischer Aufgaben in der Provinz Asia (Köln 2001), σελ. 146, 148, σημ. 552, σελ. 149, σημ. 557.

9. Börker, C. – Merkelbach, R., Die Inschriften von Ephesos V, Nr. 1446-2000 (IK 15, Bonn 1979), αρ. 1601e, 1, σελ. 106.

10. Το όνομά του συνδέεται με τουλάχιστον είκοσι κατασκευαστικά ή επισκευαστικά έργα. Η κατασκευή του Σεβαστείου της Εφέσου τοποθετείται στα χρόνια που ήταν αρχιερέας της αυτοκρατορικής λατρείας (88/89) και νεωκόρος (89-91). Κατά τη θητεία του ως γραμματέα (92/93) συνδέεται με την κατασκευή και τον εξοπλισμό των Λουτρών του Λιμανιού, του γυμνασίου και της παλαίστρας. Ως γυμνασίαρχος συνδέθηκε με την ανακαίνιση του γυμνασίου, χρημάτισε δε και πρύτανης, αξίωμα ταυτόχρονα πολιτικού και θρησκευτικού περιεχομένου.

11. Longfellow, B., Imperial Patronage and Urban Display of Roman Monumental Fountains and Nymphaea (Michigan 2005), σελ. 110.

12. Σμύρνη, Αρχαιολογικό Μουσείο, αρ. ευρ. 545· Inan J. – Rosenbaum, E., Roman and Early Byzantine Portrait Sculpture in Asia Minor (London 1966), σελ. 135, αρ. 164, πίν. XCVI.1-2.

13. Dorl-Klingenschmid, C., Prunkbrunnen in kleinasiatischen Städten. Funktion im Kontext (München 2001), σελ. 188· Keil, J., “Vorläufiger Bericht über die Ausgrabungen in Ephesus”, ÖJh 23 (1926), Beibl., σελ. 274.

14. Dorl-Klingenschmid, C., Prunkbrunnen in kleinasiatischen Städten. Funktion im Kontext (München 2001), σελ. 188.

15. Keil, J., “Vorläufiger Bericht über die Ausgrabungen in Ephesus”, ÖJh 23 (1926), Beibl., σελ. 271-277.

16. Bammer, A., “Elemente flavisch-trajanischer Architekturfassaden aus Ephesos”, ÖJh 52 (1978-1980), σελ. 67-90, κυρίως 86, εικ. 18, 19.