1. Θέση

Τμήμα ενός λουτρικού συγκροτήματος (αρ. 16) αποκαλύφθηκε στην ανατολική πλευρά της Δημόσιας Αγοράς (αρ. 18), στο ανατολικό άκρο της Βασιλικής Στοάς (αρ. 21), νοτιοανατολικά του Ωδείου (Βουλευτηρίου) (αρ. 22).

2. Ο αρχιτεκτονικός τύπος

Αν και το αρχιτεκτονικό σχέδιο των Λουτρών στην Αγορά δεν είναι γνωστό στο σύνολό του, από το τμήμα που σώζεται φαίνεται ότι το κτήριο παρουσιάζει ασυμμετρία στη διάταξη των αιθουσών, σε αντίθεση με τα υπόλοιπα συγκροτήματα λουτρών της πόλης της Εφέσου, των οποίων τα αρχιτεκτονικά σχέδια χαρακτηρίζονται από συμμετρικές δομές. Η ασύμμετρη αυτή διευθέτηση των χώρων του κτηρίου πιθανόν οφείλεται στους περιορισμούς που υπαγόρευε ο διαθέσιμος για οικοδόμηση χώρος στο σημείο αυτό της Αγοράς, στο οποίο βρίσκονταν δημόσια οικοδομήματα από τους Ελληνιστικούς ακόμη χρόνους.¹ Διάφορα λουτρά με ασύμμετρη διάταξη των κύριων χώρων τους είναι γνωστά και από άλλες πόλεις της Μικράς Ασίας. Αναλογίες με τα Λουτρά της Αγοράς παρουσιάζουν κυρίως τα Λουτρά της Φαυστίνας στη Μίλητο.²

3. Σύντομη περιγραφή του αρχιτεκτονήματος

Το κτήριο πρέπει να καταλάμβανε πάνω από 3.500 τ.μ. Χάρη στις ανασκαφές που έως σήμερα έχουν διενεργηθεί στο χώρο, έχουν αποκαλυφθεί τέσσερις διαδοχικές αίθουσες μεγάλων διαστάσεων στη βόρεια πλευρά του συγκροτήματος, οι οποίες προορίζονταν για το λουτρό, καθώς και τμήμα μιας επιμήκους αίθουσας στη νότια πλευρά. Σε καλύτερη κατάσταση σώζεται η πρώτη από τα δυτικά αίθουσα της βόρειας πλευράς, η οποία πρέπει να ταυτιστεί με την αίθουσα του θερμού λουτρού, τo caldarium. Το αρχιτεκτονικό σχέδιο της ορθογώνιας αίθουσας με επάλληλες κόγχες κατά μήκος των τοίχων της παρουσιάζει την τυπική μορφή αυτών των αιθουσών. Συνολικά υπήρχαν επτά κόγχες. Σε καθεμία από τις μακριές πλευρές της αίθουσας σχηματίζονταν τρεις κόγχες, μία κεντρική ημικυκλική και εκατέρωθέν της από μία ορθογώνια, ενώ μία μεγαλύτερη, ορθογώνια κόγχη σχηματιζόταν στη δυτική, στενή πλευρά της αίθουσας. Στις κόγχες αυτές βρίσκονταν τοποθετημένες λεκάνες που τροφοδοτούνταν με θερμό νερό. Η μορφή των υπόλοιπων τριών αιθουσών, τμήματα των οποίων αποκαλύφθηκαν στη βόρεια πλευρά του συγκροτήματος, δε μας είναι γνωστή με λεπτομέρειες.

Στη νότια πλευρά του caldarium αποκαλύφθηκαν τα λείψανα αποχωρητηρίου (latrinae), καθώς και άλλοι μικρότεροι χώροι, οι οποίοι εξυπηρετούσαν πιθανόν διάφορους εμπορικούς σκοπούς. Στη νότια και δυτική πλευρά του κτηρίου βρέθηκαν τμήματα από αίθουσες, οι οποίες διέθεταν δάπεδα στρωμένα με μαρμάρινες πλάκες. Μία τέτοια αίθουσα στη νότια πλευρά του κτηρίου, μήκους άνω των 40 μ. και με μαρμάρινο δάπεδο, είχε πιθανότατα τη μορφή βασιλικής (basilica thermarum), δηλαδή ευρύχωρης αίθουσας με μεγάλο μήκος και αψιδωτή τη μία στενή πλευρά. Τέτοιες αίθουσες ήταν τυπικές για τα λουτρικά οικοδομήματα αυτού του τύπου και εξυπηρετούσαν κυρίως τη λειτουργικότητα του κτηρίου, τη διέλευση δηλαδή των επισκεπτών προς και από τις αίθουσες των κυρίως λουτρών. Έχει ωστόσο προταθεί ότι προορίζονταν και για ποικίλες άλλες χρήσεις, όπως λ.χ. τη διεξαγωγή γυμναστικών ασκήσεων, την ανάπαυση ή ακόμη την πραγματοποίηση συζητήσεων και την παράδοση διαλέξεων.³

Μια παλαίστρα, δηλαδή μια ορθογώνια υπαίθρια αυλή με περιστύλιο, κατάλληλη για γυμναστικές ασκήσεις πρέπει να συμπλήρωνε το κτήριο των λουτρών στη νότια πλευρά του. Λείψανα από ένα τέτοιο κτίσμα δεν έχουν έως σήμερα αποκαλυφθεί, υποθέτουμε ωστόσο την ύπαρξη μιας παλαίστρας στη θέση αυτή κατ’ αναλογία με άλλα λουτρά που ανήκουν στον ίδιο αρχιτεκτονικό τύπο με αυτόν των Λουτρών της Αγοράς.⁴

4. Διάκοσμος

Η ανασκαφή του κτηρίου, αν και περιορισμένη, έφερε στο φως σημαντικά ευρήματα. Στο γλυπτό διάκοσμο των αιθουσών ανήκαν τρία ανδρικά μαρμάρινα πορτρέτα του 1ου αι. μ.Χ., τα οποία πρέπει να απεικόνιζαν σημαντικές προσωπικότητες της πόλης. Επιπλέον, βρέθηκε μία γυναικεία κεφαλή που έφερε διάδημα, πιθανότατα ιέρεια, η οποία χρονολογήθηκε στις αρχές του 3ου αιώνα.⁵

5. Οικοδομικές τεχνικές

Από τα λείψανα των τοίχων που σώζονται φαίνεται ότι στην οικοδόμηση του κτηρίου των Λουτρών της Αγοράς συνδυάστηκαν δύο συστήματα τοιχοδομίας, το opus quadratum (ορθογώνιο σύστημα λιθοδομίας, κατά το οποίο ορθοκανονικά λαξευμένοι λίθοι τοποθετούνται εναλλάξ φορμηδόν και παρά μήκος) και το opus incertum (κατά το οποίο μικρές ακανόνιστες πέτρες βυθίζονται στο συνδετικό κονίαμα του τοίχου). Παρόμοια συστήματα τοιχοδομίας παρουσιάζουν όλα τα μεγάλα συγκροτήματα λουτρών στην Έφεσο. Οπτοί πλίνθοι (τούβλα) χρησιμοποιούνταν για την κατασκευή των υπόκαυστων και των θολωτών στεγών, όπως γνωρίζουμε κυρίως από άλλα παραδείγματα, τα οποία διατηρούνται σε καλύτερη κατάσταση. Επρόκειτο για κατασκευαστικές τεχνικές που είχαν εισαχθεί εκείνη την εποχή στην Ανατολή από την Ιταλία και εφαρμόστηκαν αρχικά σε οικοδομήματα όπως τα λουτρά.⁶ Στα Λουτρά της Αγοράς σώζονται ακόμη λείψανα από τα μεγάλα παράθυρα στο δυτικό τοίχο του caldarium, τα οποία χρησίμευαν στο φωτισμό αλλά και τη φυσική θέρμανση της αίθουσας.

6. Χρονολόγηση

Για την ίδρυση των Λουτρών της Αγοράς προτάθηκε ως πιθανή μια χρονολόγηση μέσα στο 2ο αιώνα με βάση κυρίως το αρχιτεκτονικό σχέδιο του κτηρίου και την αναλογία του με αυτό των Λουτρών της Φαυστίνας στη Μίλητο, τα οποία πρέπει να χτίστηκαν πριν από το 176.

Επάλληλες οικοδομικές φάσεις, που περιλάμβαναν επιδιορθώσεις περιορισμένης κλίμακας ή σημαντικότερες επεμβάσεις, διαπιστώνονται από τη μελέτη της αρχιτεκτονικής και της τοιχοδομίας του κτηρίου, είναι όμως ιδιαίτερα δύσκολο να χρονολογηθούν. Με μωσαϊκό επενδύθηκε το δάπεδο της επιμήκους αίθουσας (basilica) το πιθανότερο μόλις τον 5ο αιώνα.⁷

7. Ιστορία της έρευνας

H ανασκαφή τμήματος του κτηρίου των Λουτρών στην ανατολική πλευρά της Αγοράς έγινε κατά τη δεκαετία του 1920. Το κτήριο αυτό, που παραμένει αδημοσίευτο, είχε παλαιότερα ταυτιστεί λανθασμένα με τα Λουτρά της Σχολαστικίας ή τις Θέρμες του Βαρίου.⁸ Χτίστηκε πιθανόν στη θέση ενός παλαιότερου γυμνασίου των Ελληνιστικών χρόνων που είναι γνωστό από επιγραφικές μαρτυρίες ως Άνω Γυμνάσιο της Εφέσου.⁹

8. Σημερινή κατάσταση