Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία

1. Θέση

Το Ωδείο ή Βουλευτήριο (αρ. 22) της Εφέσου βρίσκεται στους πρόποδες του Panayır Dağ κοντά στην ανατολική άκρη της Εμβόλου (αρ. 36). Πρόκειται για ένα μικρό θεατρικό κτίσμα, το οποίο αναπτύσσεται μεταξύ των οικοδομημάτων δημόσιου και θρησκευτικού χαρακτήρα που συνθέτουν τη Δημόσια Αγορά (αρ. 18), το πολιτικό και διοικητικό κέντρο της πόλης. Συγκεκριμένα, βρίσκεται στο βορειοανατολικό τμήμα της αγοράς, πίσω από τη Bασιλική (αρ. 21) και ανατολικά από το Πρυτανείο (αρ. 24).¹

2. Αρχιτεκτονικός σχεδιασμός

Στην κάτοψη αποτυπώνεται ένα ημικυκλικό οικοδόμημα με διάμετρο 46 μ. και προσανατολισμό προς το νότo. Είναι χτισμένο πάνω σε φυσική πλαγιά, με αποτέλεσμα να εκμεταλλεύεται τη διαμόρφωση του εδάφους, ενώ πιθανόν στηριζόταν σε ένα σύστημα θολοδομιών που διατάσσονταν ακτινωτά κάτω από το κοίλο.² Ορίζεται από ισχυρό καμπύλο αναλημματικό τοίχο,³ ο οποίος ενισχυόταν από αντηρίδες και πυλώνες, ενώ το σκηνικό οικοδόμημα συνέθετε τη νότια όψη του αρχιτεκτονικού συνόλου.

Το κοίλο (cavea) του θεατροειδούς οικοδομήματος ήταν ημικυκλικό, κατασκευασμένο από καλοδουλεμένες μαρμαρόπλινθους⁴ και χωριζόταν μέσω ενός διαζώματος (praesinctio) σε δυο καθ’ ύψος τμήματα (maeniana). Το κάτω τμήμα του κοίλου (ima cavea, θέατρο) διαιρούνταν με 6 κλίμακες (scalaria) σε 5 κερκίδες (cunei) με 14 σειρές εδωλίων, ενώ το άνω τμήμα του κοίλου (summa cavea, επιθέατρο) χωριζόταν με 11 κλίμακες σε 10 κερκίδες με 10 σειρές εδωλίων.⁵ Τα εδώλια στις απολήξεις κάθε κερκίδας κατέληγαν σε λεοντόποδα. Η συνολική χωρητικότητα του οικοδομήματος υπολογίζεται σε 1.500 θεατές. Στην άνω απόληξη του κοίλου υπήρχε στοά (porticus in summa cavea, πλάτους 1,5 μ.), την οποία συνέθεταν κίονες από ερυθρό γρανίτη, που στήριζαν θριγκό διακοσμημένο με ιωνικά και δωρικά στοιχεία.⁶

Είσοδοι με τόξα στα άκρα των παρόδων οδηγούσαν στο εσωτερικό του οικοδομήματος καθώς και σε εσωτερικά χτιστά κλιμακοστάσια και θολωτούς διαδρόμους (ψαλίδες ή ψελίδες, vomitoria), που διευκόλυναν την άμεση πρόσβαση των θεατών στο κεντρικό διάζωμα και στη συνέχεια στο άνω τμήμα του κοίλου.

Η ορχήστρα είχε σχήμα πετάλου και διάμετρο 9,20 μέτρα. Καλυπτόταν από ορθογώνιες μαρμάρινες πλάκες και δεν περιβαλλόταν από αγωγό συγκέντρωσης και απομάκρυνσης όμβριων υδάτων (εύριπος), αφού το οικοδόμημα ήταν στεγασμένο. Το επίπεδο του δαπέδου της ορχήστρας ήταν χαμηλότερο (περίπου 1 μ.) από αυτό της σκηνής και το κατώτερο τμήμα του κοίλου. Μαρμάρινοι ορθογώνιοι ορθοστάτες συνέθεταν ένα υψηλό περιμετρικό βάθρο γύρω από την ορχήστρα. Πίσω από το βάθρο και μέχρι την κατώτερη σειρά εδωλίων του κοίλου μεσολαβούσε ένας διαχωριστικός πλακόστρωτος διάδρομος πλάτους 1,40 μ., για τη μετακίνηση των θεατών.

Οι επικλινείς προσβάσεις των παρόδων δεν οδηγούσαν στην ορχήστρα αλλά απευθείας στη σκηνή. Οι πάροδοι είχαν πλάτος 2,40 μ. και στεγάζονταν με ημικυλινδρικό θόλο (καμάρα), συνδέοντας έτσι το κοίλο με τη σκηνή. Πάνω από τις παρόδους υπήρχαν τα θεωρεία (tribunalia) με τις θέσεις για τους επισήμους.⁷

Το σκηνικό οικοδόμημα, παραλληλόγραμμο σε κάτοψη, είχε μήκος περίπου 24 μέτρα. Δύο μικρές κλίμακες με τέσσερις αναβαθμούς στα άκρα του προσκηνίου (proscaenium) συνέδεαν την ορχήστρα με το λογείο (pulpitum).⁸ Το διώροφο σκηνικό μέτωπο (scaenae frons) έφερε πλούσια αρχιτεκτονική και πλαστική διακόσμηση με θυρώματα,⁹ πιθανόν ναΐσκους (aediculae), κόγχες, κίονες που στηρίζονταν σε βάθρα¹⁰ και αγάλματα, σύμφωνα με τα ρωμαϊκά πρότυπα σύλληψης και αισθητικής των θεατρικών οικοδομημάτων.¹¹ Παραστάδες ενίσχυαν την πίσω πλευρά της σκηνικής πρόσοψης.¹² Ανάμεσα στο κυρίως θεατρικό κτίσμα και τη Βασιλική μεσολαβούσε ένας στενός προθάλαμος (vestibulum, πλάτους 2 μ. και μήκους 37 μ.),¹³ ενώ τα θυραία ανοίγματα στο βόρειο τοίχο της Βασιλικής επέτρεπαν την άμεση πρόσβαση από το χώρο της Αγοράς στη σκηνή του θεατρικού κτίσματος.¹⁴

Η στέγαση του κτηρίου μπορεί να συγκριθεί με εκείνη του Ωδείου της Αφροδισιάδος, το οποίο είχε όμοια ξύλινη κατασκευή στο σύστημα των ζευκτών, που επέτρεπε την κάλυψη του οικοδομήματος χωρίς εσωτερικά στηρίγματα.¹⁵ Επιπλέον στήριξη της στέγης εξασφάλιζαν και οι αντηρίδες του αναλημματικού τοίχου. Μεγάλος αριθμός πήλινων κεραμιδιών βρέθηκε στο εσωτερικό και γύρω από το οικοδόμημα.

3. Οικοδομικές φάσεις

Στο Ωδείο ή Βουλευτήριο της Εφέσου διαπιστώθηκαν διάφορες οικοδομικές φάσεις. Η αρχική κατασκευή ανάγεται στον 1ο αι. π.Χ. και περιλάμβανε το κάτω τμήμα του κοίλου, που ήταν εγγεγραμμένο σε ορθογώνιο κέλυφος. Η δεύτερη φάση τοποθετείται στο τέλος του 1ου αι. μ.Χ. και σε αυτή ανήκει η προσθήκη του επιθεάτρου, τα χτιστά κλιμακοστάσια που διευκόλυναν την άμεση πρόσβαση στο κέντρικο διάζωμα, το σκηνικό οικοδόμημα και ο καμπύλος αναλημματικός τοίχος που περιέβαλλε το αρχιτεκτονικό σύνολο. Κατά την τρίτη οικοδομική φάση, στα μέσα του 2ου αιώνα, οι πάροδοι στεγάστηκαν με καμάρες, ενώ τότε κατασκευάστηκε και το περίτεχνο σκηνικό μέτωπο (scaenae frons). Σε επιγραφή του επιστυλίου αναφέρονται χορηγοί η Flavia Papiane (Φλαβία Παπιανή) πιθανόν μαζί με το σύζυγό της P. Vedius Antoninus (Π. Βήδιος Αντωνίνος).¹⁶ Αυτοκρατορικά πορτρέτα της δυναστείας των Αντωνίνων κοσμούσαν την πρόσοψη της σκηνής.¹⁷ Οι ολόγλυφες μορφές της Μούσας Ερατούς, του Ηρακλή και ενός Σιληνού, που βρέθηκαν στο χώρο, εντάσσονται επίσης στο εικονογραφικό πρόγραμμα αυτής της περίοδου και αποτελούν από τις πιο συνηθισμένες μορφές στη διακόσμηση ρωμαϊκών θεατρικών οικοδομημάτων.¹⁸ Η ολοκλήρωση του Ωδείου συμπίπτει χρονικά με την ανέγερση του Γυμνασίου στο βόρειο τμήμα της πόλης, που χρηματοδοτήθηκε επίσης από τον Π. Βήδιο Αντωνίνο και τη σύζυγό του και αφιερώθηκε στον αυτοκράτορα Αντωνίνο Πίο. Πιθανολογείται μάλιστα ότι το Ωδείο προοριζόταν να στεγάσει τους μουσικούς αγώνες κατά τον εορτασμό των έβδομων Αδριανείων, που πραγματοποιήθηκαν στην Έφεσο το 151/152.¹⁹

Σε επόμενες οικοδομικές φάσεις προστέθηκε η περιμετρική στοά (porticus in summa cavea) στην απόληξη του κοίλου, καθώς και οι τοξωτές είσοδοι στα άκρα των παρόδων. Κατά τους Πρώιμους Χριστιανικούς χρόνους, το οικοδόμημα εξακολουθούσε να χρησιμοποιείται, όπως μαρτυρούν τα χριστιανικά σύμβολα που ήταν χαραγμένα στις εισόδους, ενώ ισχυροί σεισμοί που έπληξαν την πόλη κατά τον 4ο μεταχριστιανικό αιώνα προκάλεσαν σοβαρές ζημιές στο κτήριο.²⁰

4. Λειτουργία

Σύμφωνα με τους μελετητές, το ελληνιστικό οικοδόμημα ταυτίζεται με το Βουλευτήριο της πόλης.²¹ Ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός του κτηρίου καθώς και η οργάνωση του εσωτερικού χώρου παρουσιάζουν κοινά χαρακτηριστικά με τα Βουλευτήρια της Μιλήτου και της Πριήνης, ενώ η χωροθέτηση του κτίσματος στη Δημόσια Αγορά της πόλης δίπλα ακριβώς στο Πρυτανείο ενισχύει το συμπέρασμα ότι επρόκειτο για βουλευτήριο.²²

Η μετατροπή του Βουλευτήριου σε Ωδείο ολοκληρώθηκε κατά την τρίτη οικοδομική φάση, γύρω στα μέσα του 2ου αιώνα. Το οικοδόμημα απέκτησε την αρχιτεκτονική μορφή του μεικτού κτηριακού τύπου του βουλευτηρίου-ωδείου, ο οποίος εξελίχθηκε στη Μικρά Ασία κατά τη διάρκεια του 2ο αιώνα, με σκοπό να ανταποκριθεί στις κοινωνικές απαιτήσεις της εποχής. Ο συνδυασμός αυτός επιτεύχθηκε χάρη στις απαραίτητες αρχιτεκτονικές επεμβάσεις και τις κατάλληλες μετατροπές που επιβάλλονταν από το νέο λειτουργικό χαρακτήρα του οικοδομήματος και υπαγορεύονταν από τις αυξημένες απαιτήσεις ενός μεγαλύτερου κοινού. Το Βουλευτήριο-Ωδείο της Εφέσου χρησιμοποιούνταν ως χώρος πολιτικών αποφάσεων και συγκέντρωσης των τοπικών αρχόντων και ταυτόχρονα ως χώρος εκλεπτυσμένων διασκεδάσεων και θεαμάτων, όπου φιλοξενούνταν μουσικά και θεατρικά δρώμενα και απαγγελίες.²³

5. Ιστορία της έρευνας και σημερινή κατάσταση

Το Βουλευτήριο-Ωδείο της Εφέσου αποκαλύφθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα.²⁴ Οι πρώτες ανασκαφικές έρευνες πραγματοποιήθηκαν στο χώρο από το Αυστριακό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο στις αρχές του 20ού αιώνα, και το 1909 δημοσιεύτηκε από το W. Wilberg το σχέδιο της κάτοψης του οικοδομήματος.²⁵

Στα 1970 και 1990 πραγματοποιήθηκαν εκτενείς αναστηλωτικές εργασίες από το Μουσείο της Εφέσου, με αποτέλεσμα σήμερα το οικοδόμημα να ξεχωρίζει ανάμεσα στα μνημεία της αρχαίας πόλης. Το δάπεδο της σκηνής και οι επικλινείς προσβάσεις στις παρόδους είναι σύγχρονες επεμβάσεις. Αναστηλωτικά έργα πραγματοποιήθηκαν και στα καμαροσκέπαστα κλιμακοστάσια, ενώ έχει αποκατασταθεί και μεγάλο μέρος του κοίλου.²⁶

1. Bier, L., “The Bouleuterion at Ephesos: Some Observations for a new Survey”, στο Scherrer, P. – Tauber, H. – Thür, H., Steine und Wege, Festschrift für D. Knibbe zum 65. Geburtstag (Wien 1999), σελ. 7· Scherrer, P. (επιμ.), Ephesus. The New Guide (Istanbul 2000), σελ. 74· Kalinowski, A., “The Vedii Antonini: Aspects of Patronage and Benefaction in Second-Century Ephesos”, Phoenix 56 (2002), σελ. 139-141.

2. Βλ. Bier, L., “The Bouleuterion at Ephesos: Some Observations for a new Survey”, στο Scherrer, P. – Tauber, H. – Thür, H., Steine und Wege, Festschrift für D. Knibbe zum 65. Geburtstag (Wien 1999), σελ. 11.

3. Αναλυτικά για την οικοδομική του καμπύλου αναλημματικού τοίχου που περιβάλλει το κοίλο και τις εκτεταμένες μετατροπές και επεμβάσεις σε αυτό βλ. Bier, L., “The Bouleuterion at Ephesos: Some Observations for a new Survey”, στο Scherrer, P. – Tauber, H. – Thür, H., Steine und Wege, Festschrift für D. Knibbe zum 65. Geburtstag (Wien 1999), σελ. 11-12.

4. Το κοίλο ήταν κατασκευασμένο από λιθόδεμα, το οποίο κάλυπταν μαρμάρινες πλάκες.

5. Το κάτω τμήμα του θεάτρου, σύμφωνα με το L. Bier, διέθετε 14 ή 15 σειρές εδωλίων και, σύμφωνα με το R. Meinel, 13. Ο τελευταίος θεωρεί ότι το κοίλο διέθετε συνολικά 23 σειρές εδωλίων, ενώ η τελευταία σειρά του κάτω τμήματος του κοίλου ίσως αποτελούσε την προεδρία, που προοριζόταν για τους επισήμους, δηλαδή τους άρχοντες και τους ιερείς. Bier, L., “The Bouleuterion at Ephesos: Some Observations for a new Survey”, στο Scherrer, P. – Tauber, H. – Thür, H., Steine und Wege, Festschrift für D. Knibbe zum 65. Geburtstag (Wien 1999), σελ. 8-9· Meinel, R., Das Odeion, Untersuchungen an überdachten antiken Theatergebäuden (Frankfurt am Main 1980), σελ. 118.

6. Η παρουσία στοάς στην άνω απόληξη του κοίλου υποστηρίχθηκε αρχικά από τον J. Wood και πιο πρόσφατα από το L. Bier. Αντίθετα ο R. Meinel αμφισβήτησε την ύπαρξή της και θεώρησε ότι οι κίονες από ερυθρό γρανίτη προέρχονται ίσως από τη διακόσμηση της πρόσοψης της σκηνής. Βλ. Wood, J.T., Discoveries at Ephesos: including the site and remains of the great temple of Diana (London 1877), σελ. 50-52· Bier, L., “The Bouleuterion at Ephesos: Some Observations for a new Survey”, στο Scherrer, P. – Tauber, H. – Thür, H., Steine und Wege, Festschrift für D. Knibbe zum 65. Geburtstag (Wien 1999), σελ. 11· Meinel, R., Das Odeion, Untersuchungen an überdachten antiken Theatergebäuden (Frankfurt am Main 1980), σελ. 118-119.

7. Οι τοίχοι των παρόδων ήταν κατασκευασμένοι από ασβεστόλιθο. Λεπτομέρειες για την κατασκευή των παρόδων βλ. Bier, L., “The Bouleuterion at Ephesos: Some Observations for a new Survey”, στο Scherrer, P. – Tauber, H. – Thür, H., Steine und Wege, Festschrift für D. Knibbe zum 65. Geburtstag (Wien 1999), σελ. 13-14· Meinel, R., Das Odeion, Untersuchungen an überdachten antiken Theatergebäuden (Frankfurt am Main 1980), σελ. 118-119.

8. Απευθείας στο λογείο οδηγούσαν και οι επικλινείς προσβάσεις των παρόδων, στις οποίες αναφερθήκαμε παραπάνω.

9. Η κεντρική θύρα porta regia είχε πλάτος 1,90 μ. και οι πλευρικές portae hostitales 1,10 με 1,30 μ.

10. Έξι βάθρα (podia) πλαισίωναν τα θυραία ανοίγματα του μετώπου της σκηνής , πάνω στα οποία πατούσαν οι στύλοι του πρώτου επιπέδου της πλούσια διακοσμημένης πρόσοψης. Bier, L., “The Bouleuterion at Ephesos: Some Observations for a new Survey”, στο Scherrer, P. – Tauber, H. – Thür, H., Steine und Wege, Festschrift für D. Knibbe zum 65. Geburtstag (Wien 1999), σελ. 13. Meinel, R., Das Odeion, Untersuchungen an überdachten antiken Theatergebäuden (Frankfurt am Main 1980), σελ. 120.

11. Τα αρχιτεκτονικά μέλη της scaenae frons αποσπάστηκαν κατά τη διάρκεια των πρώτων ανασκαφικών ερευνών στο χώρο από το J.T. Wood και σήμερα το μεγαλύτερο μέρος τους έχει χαθεί. Για το λόγο αυτό δεν είναι εφικτή η σχεδιαστική αναπαράσταση του μετώπου της σκηνής, ούτε έχουν γίνει μέχρι πρόσφατα από τους μελετητές προτάσεις αποκατάστασης. Ο L. Bier θεωρεί ότι η scaenae frons του Ωδείου της Αφροδιάδος, που διατηρείται σε καλή κατάσταση, μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως μοντέλο για την υποθετική αναπαράσταση του οικοδομήματος της Εφέσου. O πλούσιος γλυπτός διάκοσμος του Ωδείου της Εφέσου τεκμηριώνεται μέσα από πλήθος θραυσμάτων αγαλμάτων που έχουν διασωθεί. Bier, L., “The Bouleuterion at Ephesos: Some Observations for a new Survey”, στο Scherrer, P. – Tauber, H. – Thür, H., Steine und Wege, Festschrift für D. Knibbe zum 65. Geburtstag (Wien 1999), σελ. 12-13. Scherrer, P. (επιμ.), Ephesus, The New Guide (Istanbul 2000), σελ. 82-84.

12. Για τη διάταξη των οκτώ παραστάδων στη πίσω πλευρά της σκηνικής πρόσοψης βλ. Meinel, R., Das Odeion, Untersuchungen an überdachten antiken Theatergebäuden (Frankfurt am Main 1980), σελ. 120.

13. O χώρος αυτός του σκηνικού οικοδομήματος αναφέρεται από το R. Meinel ως “Hinterbühne”. Στο δάπεδό του βρέθηκε ένας αποχετευτικός αγωγός ο οποίος πιθανόν προοριζόταν για τη συγκέντρωση και απομάκρυνση των όμβριων υδάτων που έπεφταν από τη στέγη του Ωδείου και της Βασιλικής. Βλ. Meinel, R., Das Odeion, Untersuchungen an überdachten antiken Theatergebäuden (Frankfurt am Main 1980), σελ. 121, 125.

14. Πέντε θυραία ανοίγματα διαμορφώνονταν στο βόρειο τοίχο της Βασιλικής: υπήρχε ένα κεντρικό που πλαισιωνόταν εκατέρωθεν από δύο μικρότερα. To κεντρικό άνοιγμα βρισκόταν στον ίδιο άξονα με την κεντρική θύρα (porta regia) της scaenae frons, τα πλευρικά ανοίγματα ευθυγραμμίζονταν με τις ακρινές θύρες (portae hospitales) της scaenae frons, ενώ τα δυο ακρινά ανοίγματα οδηγούσαν στις παρόδους και τα χτιστά κλιμακοστάσια, βλ. Scherrer, P. (επιμ.), Ephesus, The New Guide (Istanbul 2000), σελ. 82.

15. Οι κατασκευές αυτές βασίζονταν στην αρχή ενός αμετάβλητου συστήματος τριγώνων. Αναλυτικά για το σύστημα στέγασης του Ωδείου της Εφέσου βλ. Bier, L., “The Bouleuterion at Ephesos: Some Observations for a new Survey”, στο Scherrer, P. – Tauber, H. – Thür, H., Steine und Wege, Festschrift für D. Knibbe zum 65. Geburtstag (Wien 1999), σελ. 14-16. Ως προς τη σύγκριση της στέγασης του Ωδείου της Εφέσου με το Ωδείο της Αφροδισιάδος βλ. Gros, P., L’Architecture romaine: du début du IIIe siècle av.J.-C. а la fin du Haut-Empire 1: Les Monuments Publics (Paris 1996), σελ. 315-116. Σύμφωνα με το R. Meinel ο προθάλαμος (vestibulum) είχε διαφορετική στέγη από το κυρίως σώμα του θεατρικού κτίσματος. Λεπτομέρειες για τη στέγαση του οικοδομήματος και το φωτισμό του εσωτερικού χώρου βλ. Meinel, R., Das Odeion, Untersuchungen an überdachten antiken Theatergebäuden (Frankfurt am Main 1980), σελ. 122-124.

16. Börker, C. – Merkelbach, R. – Engelmann, H. – Knibbe, D. (επιμ.), Die Inschriften von Ephesos II, Nr. 101-599 (IK 12, Bonn 1979), σελ. 174-175, αρ. 460· Kalinowski, A., “The Vedii Antonini: Aspects of Patronage and Benefaction in Second-Century Ephesos”, Phoenix 56 (2002), σελ. 138-145.

17. Για τα αυτοκρατορικά πορτρέτα της πρόσοψης της σκηνής του Ωδείου βλ. Meinel, R., Das Odeion, Untersuchungen an überdachten antiken Theatergebäuden (Frankfurt am Main 1980), σελ. 129· Kalinowski, A., “The Vedii Antonini: Aspects of Patronage and Benefaction in Second-Century Ephesos”, Phoenix 56 (2002), σελ. 143-144.

18. Αναλυτικά για τις αγαλματικές μορφές και το γλυπτό διάκοσμο του οικοδομήματος βλ. Aurenhammer, M., Die Skulpturen von Ephesos. Bildwerke aus Stein. Idealplastik 1 (FiE X/1, Wien 1990), σελ. 75-76, 117.

19. Για τη σχέση του οικοδομήματος με τα Αδριάνεια βλ. Meinel, R., Das Odeion, Untersuchungen an überdachten antiken Theatergebäuden (Frankfurt am Main 1980), σελ. 129.

20. Αναλυτικά για τις οικοδομικές φάσεις του οικοδομήματος βλ. Meinel, R., Das Odeion, Untersuchungen an überdachten antiken Theatergebäuden (Frankfurt am Main 1980), σελ. 125-129.

21. Επιγραφικά στοιχεία του 1ου αι. π.Χ. μαρτυρούν την παρουσία βουλευτήριου. Συγκεκριμένα, σε αποσπασματική επιγραφή ενδομημένη στο τοίχο του Πρυτανείου τιμάται από το δήμο κάποιος Ζώπυρος, γιος του Βαλάγρου, ο οποίος πραγματοποίησε τροποποιήσεις στο Βουλευτήριο ή πιθανόν παρείχε κάποιου είδους εξοπλισμό. Βλ. Engelmann, H. – Knibbe, D. – Merkelbach, R., Die Inschriften von Ephesos III, Nr. 600-1000 (Repertorium, ΙΚ 13, Bonn 1980), σελ. 136, ν. 740b.

22. Το οικοδόμημα ταυτίστηκε με βουλευτήριο από τη Fossel, E., “Zum sogennanten Odeion in Ephesos”, στο Braun, E. (επιμ.), Festschrift für Fritz Eichler (Wien 1967), σελ. 72-81. Αντίθετα, σύμφωνα με το W. Alzinger, το ελληνιστικό Bουλευτήριο θα πρέπει να αναζητηθεί κάτω από τη Βασιλική της Δημόσιας Αγοράς και ίσως είχε τη μορφή υπόστυλης αίθουσας. Βλ. Alzinger, W., “Die Lokalisierung des hellenistischen Rathauses von Ephesos”, στο Büsing, H.H. – Hiller, F. (επιμ.), Bathron. Beiträge zur Architektur und verwandten Küsten für H. Drerup zu seinem 80. Geburtstag (Saarbrücken 1988), σελ. 21-29. Η άποψη του W. Alzinger αμφισβητήθηκε με πειστικά επιχειρήματα στη μελέτη του Bier, L., “The Bouleuterion at Ephesos: Some Observations for a new Survey”, στο Scherrer, P. – Tauber, H. – Thür, H., Steine und Wege, Festschrift für D. Knibbe zum 65. Geburtstag (Wien 1999), σελ. 16.

23. Για το λειτουργικό χαρακτήρα του οικοδομήματος και κυρίως για τη μετατροπή του βουλευτηρίου σε ωδείο βλ. Meinel, R., Das Odeion, Untersuchungen an überdachten antiken Theatergebäuden (Frankfurt am Main 1980), σελ. 125-129, 315-319· Geisz, D., Das antike Rathaus (Wien 1990), σελ. 166-171· Bier, L., “The Bouleuterion at Ephesos: Some Observations for a new Survey”, στο Scherrer, P. – Tauber, H. – Thür, H., Steine und Wege, Festschrift für D. Knibbe zum 65. Geburtstag (Wien 1999), σελ. 16-18.

24. Wood, J.T., Discoveries at Ephesos (London 1877), σελ. 50-52.

25. Wilberg, W., “Stierkopfkapitell aus Ephesos”, Ojh 12 (1909), σελ. 212-213.

26. Scherrer, P. (επιμ.), Ephesus, The New Guide (Istanbul 2000), σελ. 82-83.