1. Θέση

Στη βορειοδυτική γωνία του σκηνικού οικοδομήματος του Θεάτρου της Εφέσου (αρ. 75) βρίσκεται ένα μαρμάρινο κρηναίο οικοδόμημα (αρ. 74). Αποτελεί την απόληξη του συστήματος μεταφοράς νερού στη συμβολή της Μαρμάρινης οδού (αρ. 60) με την Αρκαδιανή (αρ. 83). Η κρήνη κατασκευάστηκε την Ελληνιστική περίοδο.

2. Αρχιτεκτονικός σχεδιασμός

Το κρηναίο αυτό οικοδόμημα είναι κατασκευασμένο από μάρμαρο με το σύστημα της ισόδομης τοιχοποιίας και έχει ορθογώνιο σχήμα. Οι αρχικές διαστάσεις του ήταν 3,82 μ. μήκος και 1,45 μ. βάθος. Τα Ρωμαϊκά χρόνια, οι διαστάσεις του άλλαξαν (βάθος 3,65-3,90 μ.). Το ύψος του κτηρίου ήταν 3,73 μ.

Ανήκει στην κατηγορία των κρηναίων οικοδομημάτων με κάτοψη σε σχήμα Π, καθώς είναι κλειστό από τις τρεις πλευρές του με τοίχους. Το αρχικό ελληνιστικό οικοδόμημα ήταν ανεξάρτητο από τα παρακείμενα κτήρια.¹ Οι πλευρικοί τοίχοι απολήγουν σε παραστάδες, με αποτέλεσμα στην πρόσοψη, που βρίσκεται στη δυτική πλευρά, να βρίσκονται δύο κίονες εν παραστάσι. Οι κίονες της πρόσοψης φέρουν κιονόκρανα ιωνικού ρυθμού² και πατούν σε βάσεις αττικοϊωνικού τύπου. Οι παραστάδες και οι κίονες της πρόσοψης στηρίζουν θριγκό που αποτελείται από τριταινιωτό επιστύλιο³ και οδοντωτό γείσο.⁴ Στη σίμη δεν υπήρχαν υδρορρόες.

Τα κενά διαστήματα ανάμεσα στους κίονες έκλειναν με μαρμάρινα στηθαία χαμηλού ύψους. Η θέση τους επιβεβαιώνεται από τις οπές γόμφων στις πλευρικές παραστάδες και στους κίονες. Τα στηθαία αυτά οριοθετούσαν τη δεξαμενή συλλογής του νερού που καταλάμβανε ολόκληρο το εσωτερικό του κτηρίου. Η στεγανότητα του εσωτερικού χώρου εξασφαλιζόταν από το επενδυμένο με ασβεστολιθικές ορθογώνιες πλάκες δάπεδο. Το νερό έτρεχε από τρεις κρουνούς που είχαν το σχήμα λεοντοκεφαλής. Αυτές οι υδρορρόες ήταν τοποθετημένες στον πίσω τοίχο, στο μέσο περίπου του ύψους του, όπου οι ορθοστάτες έφεραν επίστεψη με κυλόκυρτο κυμάτιο. Σήμερα διατηρούνται μόνο οι οπές από τις τρεις υδρορρόες. Από τα σωζόμενα τμήματα έγινε κατανοητό ότι μόνο η κεντρική λεοντοκεφαλή τροφοδοτούνταν άμεσα από τον κεντρικό αγωγό που έφερνε το νερό από τον ποταμό Μάρνα. Οι δύο πλευρικές λεοντοκεφαλές τροφοδοτούνταν έμμεσα, συνδεόμενες με την κεντρική από άλλο σύστημα σωληνώσεων.

Η στέγη του κτηρίου ήταν επίπεδη, κατασκευσμένη από κεραμίδια που στηρίζονταν πάνω σε ξύλινο σκελετό, ενώ την οροφή στο εσωτερικό του κτηρίου την κοσμούσαν μαρμάρινα φατνώματα. Με εξαίρεση τα ιωνικά κιονόκρανα δεν υπάρχει διάκοσμος σε κανένα από τα αρχιτεκτονικά μέλη. Πιθανόν όμως έφεραν ζωγραφική διακόσμηση.⁵

Σε μια δεύτερη οικοδομική φάση, το οικοδόμημα της κρήνης απέκτησε έναν προθάλαμο. Έτσι, οι πλευρικοί τοίχοι και η στέγη του κτηρίου επεκτάθηκαν. Η νέα πρόσοψη αποτελούνταν επίσης από δύο κίονες εν παραστάσι, με τη διαφορά ότι αυτοί οι κίονες είχαν αράβδωτους κορμούς. Η κάτοψη του μνημείου διαφοροποιήθηκε ελαφρώς, καθώς αναπτύχθηκε σε σχέση με το διερχόμενο δρόμο κι έτσι απέκτησε ένα σχεδόν τραπεζιόσχημο σχήμα.⁶

3. Επιγραφικά στοιχεία

Σε έναν από τους αράβδωτους κίονες που τοποθετήθηκαν στο μνημείο κατά τη δεύτερη οικοδομική φάση του εντοπίστηκε η επιγραφή «ἐκ τοῡ Μάρναντος», η οποία μας πληροφορεί ότι η κρήνη τροφοδοτούνταν με νερό από τον ποταμό Μάρνα (σημ. Dervend Dere).⁷ Η επιγραφή αυτή, αν και μας πληροφορεί για την προέλευση του νερού, αφήνει ασαφές το ζήτημα του αγωγού μεταφοράς του. Δεν ξέρουμε αν πρόκειται για το υδραγωγείο που είναι γνωστό από επιγραφές ως Καινός Μάρνας.⁸ Δεν είναι επίσης σίγουρο αν υπονοείται εδώ το σύστημα αγωγών νερού που χρηματοδότησε ο ανθύπατος P. Calvisius Ruso, στην ύστερη περίοδο των Φλαβίων, το οποίο έφερνε νερό όχι μόνο από τον ποταμό Μάρνα αλλά και από τον Κλασέα.⁹ Ίσως τελικά είναι πιο πιθανή η άποψη που υποστηρίζει ότι η κρήνη του θεάτρου τροφοδοτούνταν με νερό από ένα ανεξάρτητο σύστημα αγωγών, το οποίο διατήρησε και στη Ρωμαϊκή περίοδο.¹⁰

4. Χρονολόγηση

Ο W. Willberg χρονολόγησε την κρήνη, με βάση το οικοδομικό σύστημα και τα στιλιστικά χαρακτηριστικά της αρχιτεκτονικής του μνημείου, στο 2ο αι. π.Χ.¹¹ Ο W. Alzinger πρότεινε μία υστερότερη χρονολόγηση, τον 1ο αι. π.Χ., βασισμένος σε λεπτομέρειες της αρχιτεκτονικής διακόσμησης του μνημείου, χωρίς ωστόσο πειστικά επιχειρήματα.¹² Το πιθανότερο είναι η κρήνη να κατασκευάστηκε αρκετά νωρίτερα, ίσως και τον 3ο αι. π.Χ., οπότε και χρονολογείται και ο ελληνιστικός αγωγός που έφερνε νερό από τον ποταμό Μάρνα.¹³ Η δεύτερη οικοδομική φάση της κρήνης, κατά την οποία το κτίσμα επεκτάθηκε, τοποθετείται στη Ρωμαϊκή περίοδο και μάλιστα όχι πριν από το 2ο αι. μ.Χ. Αυτό τουλάχιστον προκύπτει από τη μελέτη των γραμμάτων της επιγραφής.¹⁴

5. Σημερινή κατάσταση και ιστορία της έρευνας