1. Θέση

Στη βορειοδυτική πλαγιά του λόφου Πίων (Panayır Dag), στο βόρειο τμήμα της Εφέσου, δίπλα στο Γυμνάσιο του Βήδιου, διαμορφώνεται στο έδαφος μια τεχνητή κοιλότητα που καλύπτει έκταση 33 στρεμμάτων. Τα σωζόμενα ίχνη, οι διαστάσεις και η επιμήκης μορφή αυτού του σχηματισμού επέτρεψαν από νωρίς την αναγνώρισή του ως σταδίου, το οποίο είχε προσανατολισμό ανατολικό-δυτικό.¹ Ωστόσο οι έρευνες στο χώρο, που θα αποσαφηνίσουν την ακριβή μορφή και κάτοψη του μνημείου, καθώς και την οικοδομική του εξέλιξη, ξεκίνησαν πρόσφατα και δεν έχουν ολοκληρωθεί. Συνεπώς μέχρι σήμερα δεν έχει δημοσιευτεί συνολική μελέτη του Σταδίου της Εφέσου.²

2. Αρχιτεκτονικός σχεδιασμός

Το στάδιο των Ελληνιστικών χρόνων είχε πιθανότατα τη μορφή ενός απλού επίπεδου στίβου όπου διεξάγονταν οι γυμνικοί αγώνες,³ με χωμάτινα πρανή για τους θεατές.⁴ Η μία στενή πλευρά του είχε κυκλική απόληξη, τη λεγόμενη σφενδόνη. Συνεπώς το στάδιο είχε πεταλόσχημη κάτοψη –με διαστάσεις 229 μ. μήκος και 28 μ. πλάτος– , όπως τα περισσότερα ελληνιστικά στάδια. Στη δυτική πλευρά βρισκόταν ήδη από την Ελληνιστική περίοδο ο μηχανισμός εκκίνησης, η άφεσις. Τη Ρωμαϊκή περίοδο, και συγκεκριμένα τα χρόνια κατά τα οποία αυτοκράτορας ήταν ο Νέρων (54-68), έγινε η επέκταση του σταδίου με την προσθήκη των θέσεων στη βόρεια πλευρά. Σύμφωνα με επιγραφή που βρέθηκε χαραγμένη στο νότιο ανάλημμα, ο εύπορος πολίτης C. Stertinius Orpex και η κόρη του Stertinia Marena χρηματοδότησαν αυτή την ανακαίνιση.⁵ Η χρηματοδότηση αυτή περιλάμβανε την κατασκευή στο βόρειο τμήμα του οικοδομήματος θολωτών υποκατασκευών πάνω στις οποίες τοποθετήθηκαν τα μαρμάρινα καθίσματα των θεατών.⁶ Η πρόσβαση των θεατών από τη βόρεια πλευρά του σταδίου εξασφαλιζόταν μέσω δύο εξωτερικών κλιμακοστασίων και ενός θολωτού εσωτερικού διαδρόμου μήκους 85 μ. και πλάτους 2,90 μ.⁷ Στο διάδρομο αυτό υπήρχαν έξι στενές είσοδοι, μέσω των οποίων οι θεατές εισέρχονταν στις ανώτερες σειρές των καθισμάτων της βόρειας πλευράς. Οι θέσεις διαιρούνται σε κερκίδες μέσω στενών κλιμάκων.⁸

Πρέπει να σημειώσουμε ότι στο βορειοανατολικό τμήμα οι θέσεις του κοινού διακόπτονταν και διαμορφωνόταν μία θολωτή δίοδος. Υποστηρίζεται ότι από εκεί εισέρχονταν στο στάδιο οι ανώτεροι κρατικοί αξιωματούχοι, οι επίσημοι, καθώς και οι ίδιοι οι μονομάχοι, όπως και τα άγρια θηρία που φυλάσσονταν σε χώρους κοντά στο στάδιο.⁹

Στο νοτιοδυτικό τμήμα του σταδίου βρισκόταν μία μνημειακή πύλη, η οποία διατηρείται ακόμη σε αρκετά καλή κατάσταση.¹⁰ Το τοξωτό άνοιγμα της πύλης πλαισιώνεται από τοίχο κατασκευασμένο με μαρμάρινους λιθόπλινθους κατά το ψευδοϊσόδομο σύστημα τοιχοδομίας. Σε άλλα σημεία της δυτικής πρόσοψης του σταδίου διαμορφώνονταν μικρότερες θολωτές είσοδοι, που οδηγούσαν στους καμαροσκέπαστους διαδρόμους μέσω των οποίων το κοινό μπορούσε να φτάσει στις θέσεις του και να κινηθεί μέσα στο στάδιο.¹¹

Ο αγωνιστικός χώρος, ο στίβος, ήταν διαμορφωμένος από πατημένο χώμα. Είχε μήκος ένα στάδιο, δηλαδή περίπου 184 μ.¹² Στην περιφέρειά του υπήρχαν κάθετα τοποθετημένοι ορθοστάτες, που έφεραν ανάγλυφη διακόσμηση. Η σφενδόνη, δηλαδή η πεταλόσχημη απόληξη που βρισκόταν στο ανατολικό τμήμα της εγκατάστασης, είχε διαστάσεις 50 x 42 μ. Κατά την Ύστερη Ρωμαϊκή περίοδο φαίνεται ότι το τμήμα αυτό απέκτησε τη μορφή κυκλικού πεδίου, απομονώθηκε από την υπόλοιπη εγκατάσταση και χρησιμοποιήθηκε για τη διεξαγωγή θεαμάτων προσφιλών στα ρωμαϊκά στρατεύματα των περιοχών, όπως μονομαχίες και θηριομαχίες.¹³ Ο χώρος δηλαδή μετατράπηκε σε αρένα μήκους 48 μ. και πλάτους 40 μ. Με την επικράτηση του χριστιανισμού, ωστόσο, αυτά τα αιματηρά θεάματα περιορίστηκαν δραστικά δίνοντας τη θέση τους σε αθλητικούς αγώνες.¹⁴

Οι αρχαιολογικές έρευνες έφεραν επίσης στο φως υδραυλικές εγκαταστάσεις, οι οποίες διέτρεχαν το νότιο τμήμα του σταδίου και φαίνεται ότι συνδέονταν με κάποιο υδραγωγείο που έφερνε νερό στην πόλη.¹⁵ Μία πιθανή εξήγηση είναι ότι στο χώρο παρουσιάζονταν και «μπαλέτα νερού» (aquacades) ή εικονικές ναυμαχίες, θεάματα πολύ συνηθισμένα τη Ρωμαϊκή περίοδο.¹⁶

Ο σεισμός του 262 κατέστρεψε μεγάλα τμήματα του σταδίου. Η βόρεια πρόσοψη δεν επισκευάστηκε· αντίθετα, η νοτιοδυτική πύλη και τμήματα της δυτικής πλευράς ξαναχτίστηκαν με χρήση των αρχιτεκτονικών μελών του μνημείου, ενώ επισκευάστηκε και η άφεσις.¹⁷ Σε αυτή την ύστερη περίοδο πρέπει μάλλον να τοποθετήσουμε τη μετασκευή της σφενδόνης σε αρένα για μονομαχίες. Μια σειρά από σεισμούς μεταξύ των ετών 359 και 366 προκάλεσαν νέες καταστροφές στο μνημείο.

Τον 5ο αιώνα στο χώρο του σταδίου κατασκευάστηκε χριστιανική εκκλησία.¹⁸ Συγκεκριμένα, οι έρευνες του 1994 αποκάλυψαν τμήματα ενός περιστυλίου, το οποίο θεωρήθηκε ότι είναι ο αύλειος χώρος (atrium) εκκλησίας, που κατά την ύστερη αυτή περίοδο κατέλαβε μέρος του βόρειου τμήματος του σταδίου και λειτούργησε έως το 1081.¹⁹ Επιπλέον τον 5ο αιώνα ο στίβος είχε καταργηθεί και χρησιμοποιούνταν για καλλιέργειες, ενώ ένα κοιμητήριο αναπτύχθηκε στον ευρύτερο χώρο της εκκλησίας, το οποίο ήταν σε χρήση μέχρι το 12ο αιώνα.²⁰

3. Χρονολόγηση

Το Στάδιο της Εφέσου χρονολογείται τον 3ο αι. π.Χ. και η κατασκευή του εκτός της ελληνιστικής πόλης αποδίδεται στο βασιλιά Λυσίμαχο. Χρησιμοποιήθηκε αδιάκοπα κατά την Ελληνιστική περίοδο και τους Αυτοκρατορικούς χρόνους. Παρέμεινε μάλιστα σε χρήση έως και την περίοδο της ύστερης αρχαιότητας.

Καθ’ όλη την περίοδο λειτουργίας του δέχτηκε μετατροπές και επισκευές. Μια μεγάλης έκτασης ανακαίνιση πραγματοποιήθηκε τον 4ο αιώνα, πιθανότατα συνδεόμενη με το μεγάλο σεισμό που κατέστρεψε πολλά από τα οικοδομήματα της πόλης. Όταν η Έφεσος εγκαταλείφθηκε τον 7ο αιώνα, το στάδιο αφέθηκε να παρακμάσει. Οι ντόπιοι κάτοικοι άρχισαν τη σύληση του μνημείου, τα αρχιτεκτονικά μέλη του οποίου χρησιμοποιήθηκαν ως οικοδομικό υλικό ή έλιωσαν στα ασβεστοκάμινα της περιοχής.