1. Εισαγωγή
Ο ιστορικός, γεωγράφος και φιλόσοφος Αγαθαρχίδης έζησε κατά βάση στο α΄ μισό του 2ου αι. π.Χ., εποχή κατά την οποία η πρωτότυπη σκέψη βρισκόταν σε ύφεση και ανθούσε η τάση για συντήρηση της παλαιάς σοφίας. Το έργο του είναι χαμένο στο μεγαλύτερο μέρος του, εκτός από τα αποσπάσματα που διασώζει ο Φώτιος και κάποια άλλα που περισυνέλεξε ο Müller στο μνημειώδες έργο του για τους ελάσσονες Έλληνες γεωγράφους.1
2. Βιογραφικά στοιχεία
Οι πληροφορίες για τη ζωή του Αγαθαρχίδη είναι λίγες και αποσπασματικές. Γεννήθηκε μάλλον στην τελευταία δεκαετία του 3ου αι. π.Χ. και πέθανε ίσως στη δεκαετία του 130 π.Χ. Αναφέρεται ότι το 132/1 π.Χ. ήταν εβδομήντα πέντε χρόνων. Γεννήθηκε στην Κνίδο, αλλά μετέβη νωρίς στην Αλεξάνδρεια, είτε για να σπουδάσει είτε για να εργαστεί,2 και συνδέθηκε με την πτολεμαϊκή αυλή. Άρχισε τη σταδιοδρομία του ως δάσκαλος, αλλά αργότερα κατάφερε να γίνει γραμματέας του Ηρακλείδη της Λέμβου, σημαντικού άνδρα στην αυλή του Πτολεμαίου Ζ΄ και πρεσβευτή στη Συρία κατά τον πόλεμο με τον Αντίοχο Δ΄ (170-160 π.Χ.). Ακολουθώντας τον Ηρακλείδη στις διαπραγματεύσεις του με τον Αντίοχο για τη σύναψη ειρήνης, ο Αγαθαρχίδης έζησε από κοντά σημαντικά πολιτικά γεγονότα της εποχής. Λόγω της θέσης του είχε μάλλον πρόσβαση στα βασιλικά αρχεία.3
Ο Φώτιος αναφέρει ότι ήταν «θρεπτός Κινναίου». Πίσω από την ασαφή αυτή μαρτυρία μπορεί να κρύβεται η πληροφορία ότι ο Αγαθαρχίδης είχε υπάρξει θρεπτός του Κινέα, ενός από τους φίλους του Πτολεμαίου Στ΄. Το 145 π.Χ. όμως, όταν στο θρόνο της Αιγύπτου ανέβηκε ο Πτολεμαίος Η΄ Φύσκων, το κλίμα άλλαξε άρδην για τους λογίους που σε προηγούμενες δεκαετίες είχαν βρει καταφύγιο στην πτολεμαϊκή αυλή. Όσοι είχαν τύχει ευνοϊκής μεταχείρισης από τον Πτολεμαίο Στ΄ διώχθηκαν. Έτσι, ο Αγαθαρχίδης αναγκάστηκε, σε προχωρημένη πια ηλικία, να φύγει από την πόλη στην οποία είχε περάσει το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του προς άγνωστη κατεύθυνση. Ίσως πήγε στην Αθήνα, ίσως ξαναγύρισε στη γενέτειρά του. Πάντως, γεγονός είναι ότι αποτέλεσε και αυτός θύμα της αποσάθρωσης του πτολεμαϊκού βασιλείου και της κρίσης που είχε δημιουργηθεί λόγω της επεκτατικής πολιτικής της Ρώμης.
3. Συγγραφικό έργο
Την ιδιότητά του ως γραμματέα του Ηρακλείδη της Λέμβου ο Αγαθαρχίδης την εκμεταλλεύτηκε μάλλον για να αντλήσει υλικό από τα αρχεία της πτολεμαϊκής διοίκησης, το οποίο χρησιμοποίησε στα πολύτομα έργα του. Συνέγραψε ιστορία της Ασίας (Τα κατά την Ασίαν) σε δέκα βιβλία, ιστορία του ευρωπαϊκού χώρου (Τα κατά την Ευρώπην) σε σαράντα εννέα βιβλία και το έργο Περίπλους της Ερυθράς Θaλάσσης. Τα βιβλία του για την Ασία αποτέλεσαν πηγή για το Διόδωρο Σικελιώτη. Από το πολύτομο έργο του για την Ευρώπη διασώθηκαν μόνο κάποια αποσπάσματα από τον Αθήναιο. Τέλος ο Περίπλους, τον οποίο σύμφωνα με μαρτυρία του χρειάστηκε να διακόψει λόγω της προχωρημένης του ηλικίας, εκτεινόταν σε πέντε βιβλία, αποσπάσματα των οποίων διέσωσε ο Φώτιος και –τουλάχιστον σε μία περίπτωση– ο Διόδωρος Σικελιώτης.4
Το βασικό χαρακτηριστικό του έργου του είναι ότι αναβάθμισε το ρόλο της εθνογραφίας, την οποία δεν έβλεπε ως εργαλείο της γεωγραφίας αλλά ως υπόβαθρο της ιστορίας. Πίστευε ότι ο πολιτισμός έβλαπτε τους γηγενείς λαούς στους οποίους επιβαλλόταν και ο ίδιος εναντιωνόταν έμμεσα στην πτολεμαϊκή πολιτική. Επίσης ήταν αντίθετος στην επεκτατική πολιτική της Ρώμης.
Από φιλοσοφική πλευρά ο Αγαθαρχίδης ήταν οπαδός της περιπατητικής σχολής και αντίπαλος του ασιανισμού. Δεν τον απασχολούσε η μεταφυσική. Αντίθετα, ζητούσε στη φιλοσοφία το μέσο για να ταξινομήσει και να κατανοήσει έναν τεράστιο όγκο εμπειρικά συλλεγμένων δεδομένων. Στις απόψεις του διακρίνει κανείς συχνά επιρροές της επικούρειας φιλοσοφίας, ιδιαίτερα κατά τη λεπτομερή περιγραφή των πρωτόγονων λαών. Ως πολέμιος του ασιανισμού, που έδινε το προβάδισμα στη ρητορική, υπήρξε ένας από τους προδρόμους της διαμάχης ανάμεσα στη φιλοσοφία και στη ρητορική που τάραξε τα νερά του πνευματικού κόσμου στο τέλος του 2ου και κατά τη διάρκεια του 1ου αι. π.Χ. Ωστόσο, ο ίδιος φρόντιζε ώστε οι αφηγήσεις του να είναι γλαφυρές και προσεγμένες και να περιέχουν φιλοσοφικές ρήσεις. Το ύφος αυτό επηρέασε αργότερα τον Ποσειδώνιο.
4. Αποτίμηση έργου
Το έργο του Αγαθαρχίδη πρέπει να είχε ευρεία διάδοση στην Αρχαιότητα, αφού επηρέασε σημαντικά άλλους συγγραφείς της εποχής. Το γεωγραφικό του έργο και ο τρόπος με τον οποίο χειριζόταν το υλικό του επηρέασε το Διόδωρο Σικελιώτη,5 ενώ η μέθοδος με την οποία εξέθετε τις απόψεις του και άφηνε να διεισδύσει η φιλοσοφία στα ιστορικά κείμενα επηρέασε, όπως προαναφέρθηκε, τον Ποσειδώνιο. Τέλος, τη γλαφυρότητα του λόγου του θαύμασε και ο Φώτιος, ο οποίος έβρισκε το ύφος του μεγαλοπρεπές αλλά και ενδιαφέρον, αφού πλαισίωνε και πρόβαλλε καλύτερα τις απόψεις του Αγαθαρχίδη.
1. Φώτ., Βιβλ. 7, κώδ. 245-256· Müller, C., Geographi Graeci Minores I (Paris 1855), σελ. 111-195. 2. Οι απόψεις για το πότε ο Αγαθαρχίδης πήγε στην Αλεξάνδρεια διίστανται. Η Gozzoli, S., “Etnografia e politica in Agatharchide”, Athenaeum 56 (1978), σελ. 54-79, θεωρεί ότι σπούδασε στην Αλεξάνδρεια, κάτι που ίσως ενισχύει την άποψη ότι μπορεί να είχε υπάρξει θρεπτός του Κινέα. Ο Verdin, H., "Agatharchide de Cnide et les fictions des poètes", Studia Hellenistica 30 (1990) από την άλλη, που βασίζεται στο Strasburger, αναφέρει ότι στην Αλεξάνδρεια ο Αγαθαρχίδης ξεκίνησε τη σταδιοδρομία του. 5. Η σχέση μεταξύ του Αγαθαρχίδη και του Διοδώρου Σικελιώτη αποτελεί το αντικείμενο του άρθρου του Peremans, W., “Diodore de Sicile et Agatharchide de Cnide”, Historia 16 (1967), σελ. 432-455. |
|
|