Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία

1. Καταγωγή

Ο γλύπτης Αγασίας, γιος του Μηνοφίλου, καταγόταν από οικογένεια αξιόλογων γλυπτών της Εφέσου. Ο πατέρας του, γιος του Αγασία, διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη της εικονιστικής γλυπτικής της Δήλου στο δεύτερο μισό του 2ου αι. π.Χ.,¹ ενώ ο συγγενής του (ίσως εξάδελφος) και ομώνυμος Εφέσιος γλύπτης, γιος του Δωσιθέου, ήταν ο δημιουργός του περίφημου αγάλματος του «Ξιφομάχου» της συλλογής Borghese στο Λούβρο (περ. 100 π.Χ.).²

2. Ο Αγασίας στη Δήλο

Αν και δεν έχει ταυτιστεί με ασφάλεια κανένα έργο του Αγασία, από τις υπογραφές του σε βάσεις αγαλμάτων στη Δήλο συνάγεται ότι πρόκειται για έναν από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της ύστερης ελληνιστικής εικονιστικής γλυπτικής. Σταδιοδρόμησε, όπως και ο πατέρας του, στη Δήλο στις αρχές του 1ου αι. π.Χ., όπου εργάστηκε για την ιταλική κοινότητα του νησιού.³ Ήταν και χαλκοπλάστης, αλλά στη Δήλο εργάστηκε κυρίως ως μαρμαρογλύπτης και φιλοτέχνησε 14 τουλάχιστον ανδριάντες Ρωμαίων αξιωματούχων και Ιταλών εμπόρων.⁴ Τέσσερα από αυτά τα γλυπτά υπέστησαν ζημιές το 88 π.Χ., κατά τη λεηλασία της Δήλου από τους στρατηγούς του Μιθριδάτη ΣΤ΄ Ευπάτορος Αρχέλαο και Μητροφάνη, και επισκευάστηκαν από τον Αρίστανδρο από την Πάρο, μακρινό συγγενή του διάσημου γλύπτη του 4ου αι. π.Χ. Σκόπα.

Ο Αγασίας ήταν ένας από τους βασικούς δημιουργούς του γλυπτού διακόσμου της Αγοράς των Ιταλών, τόπου συγκέντρωσης της ιταλικής κοινότητας της Δήλου,⁵ ο οποίος εκτός από ανδριάντες Ρωμαίων αξιωματούχων –έφιππων ή πεζών– περιλάμβανε και συμπλέγματα Γαλατών κατά τα πρότυπα της Σχολής της Περγάμου.⁶ Στον Αγασία αποδίδεται το περίφημο μαρμάρινο άγαλμα «πληγωμένου Γαλάτη» των αρχών του 1ου αι. π.Χ. που εκτίθεται σήμερα στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας,⁷ καθώς και μία κεφαλή Γαλάτη του Μουσείου της Δήλου.⁸ Οι μορφές αυτές θυμίζουν πολύ τα γαλατικά συμπλέγματα της περγαμηνής σχολής και μας βοηθούν να εκτιμήσουμε την τεχνοτροπία του γλύπτη. Στον Αγασία αποδίδονται επίσης το διάσημο χάλκινο ανδρικό κεφάλι από την «Παλαιά Παλαίστρα» της Δήλου, που εμφανίζει έντονα στοιχεία ρεαλισμού,⁹ τρία μαρμάρινα κεφάλια από ανδριάντες Ρωμαίων¹⁰ και ένας ακέφαλος θωρακοφόρος ανδριάντας Ρωμαίου αξιωματούχου επίσης από τη Δήλο.¹¹

Ο Αγασίας συνεργάστηκε με το γλύπτη Ευτυχίδη από την Αθήνα για τους ανδριάντες της μεγάλης εξέδρας ΝΑ της στοάς του Αντιγόνου στη Δήλο και με τους γλύπτες Διονύσιο και Τιμαρχίδη, επίσης από την Αθήνα, για τα αγάλματα της Αγοράς των Ιταλών.¹²

3. Ο Αγασίας στην Τήνο

Μετά τη Δήλο ο Αγασίας εργάστηκε και σε ένα άλλο σημαντικό ιερό της Ελληνιστικής περιόδου, το ιερό του Ποσειδώνα και της Αμφιτρίτης στην Τήνο,¹³ όπου φιλοτέχνησε δύο όμοια συμπλέγματα χάλκινων αγαλμάτων που διακοσμούσαν το βάθρο του μεγάλου βωμού.¹⁴ Από αυτά σώζονται σήμερα in situ μόνο οι δύο τεράστιες μαρμάρινες βάσεις με τις υπογραφές του γλύπτη και τις αναθηματικές επιγραφές.¹⁵ Τα γλυπτά αυτά απεικόνιζαν δύο διαφορετικές σκηνές της φιλονικίας του Έρωτα και του Αντέρωτα παρουσία Νίκης που περιμένει την έκβαση της διαμάχης ή ετοιμάζεται να στεφανώσει το νικητή Έρωτα.¹⁶ Δεν μπορούμε ωστόσο να προσδιορίσουμε με ακρίβεια τις σκηνές που απεικόνιζαν τα συμπλέγματα του Αγασία, αν δηλαδή επρόκειτο για κανονική πάλη σώμα με σώμα με νικητή τον Έρωτα, που εμφανίζεται συχνά στην εικονογραφία της Μικράς Ασίας από τον 1ο αι. π.Χ.,¹⁷ ή αν πρόκειται για τη σκηνή διεκδίκησης του φοίνικα, όπως εμφανίζεται σε ρωμαϊκά ανάγλυφα: ο Αντέρωτας προσπαθεί να αποσπάσει από τον Έρωτα το φοίνικα με τα σύμβολα της Nίκης που κρατά ήδη.¹⁸

Τα γλυπτά αυτά, που επίσης υπέστησαν ζημιές από τους στρατηγούς του Μιθριδάτη ΣΤ' Ευπάτορος το 88/87 π.Χ. και για την αποκατάσταση των οποίων φρόντισε, το 46-44 π.Χ., ο ανθύπατος της Ασίας P. Servilius Isauricus, ανατέθηκαν στο ιερό της Τήνου στις αρχές του 1ου αι π.Χ. από τον Ιταλό έμπορο Γάιο Πανδυσίνο. Η επιλογή του Αγασία από έναν Ιταλό δεν εκπλήσσει, αφού η πελατεία του στη Δήλο ήταν στο μεγαλύτερο μέρος της ιταλική. Από την άλλη, τα γλυπτά αυτά δείχνουν ότι το ρεπερτόριο του γλύπτη δεν περιοριζόταν μόνο σε ανδριάντες.

4. Τεχνοτροπία

Από τα έργα που αποδίδονται στον Αγασία συνάγεται ότι η τεχνοτροπία του ήταν έντονα επηρεασμένη από τη Σχολή της Περγάμου τόσο στην επιλογή των θεμάτων όσο και στην απόδοση της κίνησης και της ανατομίας των μορφών.¹⁹ Ωστόσο δεν πρόκειται για απλή απομίμηση παρά για πρωτότυπη επαναδιαπραγμάτευση των γαλατικών θεμάτων με έντονα στοιχεία ρεαλισμού. Μαζί με τον πατέρα του Μηνόφιλο και τον Αγασία, το γιο του Δωσιθέου, αποτελούν τους κύριους εκπροσώπους της σχολής ελληνιστικής πλαστικής της Εφέσου, που διακρίνεται για το ρεαλισμό και τη σπουδή ανατομίας.²⁰

Το εργαστήριο του Αγασία διαδραμάτισε πρωτεύοντα ρόλο στην προσαρμογή την ελληνικής γλυπτικής τέχνης στο ρωμαϊκό γούστο με τη διατήρηση και ανανέωση των περγαμηνών γαλατικών θεμάτων και με την επεξεργασία ενός νέου τύπου πορτρέτου.

1. Για το γλύπτη Μηνόφιλο, γιο του Αγασία, βλ. Marcadé, J., Recueil des signatures de sculpteurs grecs 2 (Paris 1957), αρ. 73-74· Marcade, J., Au Musée de Délos (BEFAR 215, Paris 1969), σελ. 371· EAA 4 (1961), σελ. 1027, βλ. λ. “Menophilos (1)”· Moreno, P., Scultura ellenistica 2 (Roma 1994), σελ. 686. Υπάρχει η άποψη ότι ο Μηνόφιλος ήταν γιος και όχι πατέρας του εν λόγω Αγασία.

2. Moreno, P., Scultura ellenistica 2 (Roma 1994), σελ. 683-685· Bourgeois, B. – Pasquier, A., Le Gladiateur Borghése et sa restauration (Paris 1997). Υπάρχει η άποψη ότι ο Αγασίας Δωσιθέου είναι πατέρας του Μηνοφίλου και, ως εκ τούτου, παππούς του εν λόγω Αγασία. Βλ. Moreno, P., ό.π., σελ. 686. Η συγγένεια των δύο ομώνυμων γλυπτών από την Έφεσο έχει αμφισβητηθεί. Βλ. Ridgway, B.S., Hellenistic Sculpture 1 (Princeton 1990), σελ. 297.

3. Η ιδιαίτερη οικονομική ακμή της Δήλου στην Ύστερη Ελληνιστική περίοδο είχε προσελκύσει στο νησί γλύπτες από διάφορες περιοχές, ανάμεσα στους οποίους και πολλούς από τη Μικρά Ασία, όπως οι: Βόηθος από τη Χαλκηδόνα, Μηνόδωρος από τη Μαλλό, Σώπατρος από τους Σόλους. Marcadé, J., Au Musée de Délos (BEFAR 215, Paris 1969), σελ. 80-82.

4. Picard, Ch., “Le sculpteur Agasias d’Ephèse a Délos”, BCH 34 (1910), σελ. 538-548· Marcade, J., Recueil des signatures de sculpteurs grecs 2 (Paris 1957), αρ. 4-11· Marcadé, J., Au Musée de Délos (BEFAR 215, Paris 1969), σελ. 80-82.

5. Lapalus, E., L’Agora des Italiens (EAD 19, Paris 1939).

6. Για τα γαλατικά συμπλέγματα στη Δήλο βλ. Marcadé, J., Au Musée de Délos (BEFAR 215, Paris 1969), σελ. 119-127, 363-366, 371-374.

7. Για τον πληγωμένο Γαλάτη από την Αγορά των Ιταλών στη Δήλο (Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο αρ. ευρ. 247) βλ. κυρίως Reinach, S., “Monuments figurés de Délos (2)”, BCH 8 (1884), σελ. 178-181, αρ. 14· Reinach, S., “Le Guerrier de Délos et le Gaulois blessé du Louvre”, BCH 13 (1889), σελ. 112-130· Leroux, G., “Le Guerrier de Délos”, BCH 34 (1910), σελ. 478-500· Picard, Ch., “Le guerrier blessé de l’Agora des Italiens a Délos”, BCH 56 (1932), σελ. 491-530, πίν. 24-26· Marcadé, J., Au Musée de Délos (BEFAR 215, Paris 1969), σελ. 119-127, 363-364, 371-373· Bruneau, Ph. – Ducat, J., Guide de Délos 3 (Paris 1983), σελ. 75-76, εικ. 12· Ridgway, B.S., Hellenistic Sculpture 1 (Madison Wisconsin 1990), σελ. 297-298· Moreno, P., Scultura ellenistica 1 (Roma 1994), σελ. 302-305, εικ. 376, 386· Marcadé, J. (επιμ.), Sculptures Deliennes (Athènes – Paris 1996), σελ. 204-205, αρ. 92.

8. Αρ. ευρ. Α 4195· Marcadé, J., Au Musée de Délos (BEFAR 215, Paris 1969), πίν. 79.

9. Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, αρ. ευρ. 14.612. Michalowski, C., Les Portraits Hellenistiques et Romains (EAD 13, Paris 1932), σελ. 1-5, εικ. 1-2, πίν. 1-6· Kleiner, G., MuJb 3, 1 (1950) σελ. 9-22· Hafner, G., Späthellenistische Bildnisplastik. Versuch einer landschaftlichen Gliederung (Berlin 1954), σελ. 30-31, αρ. 2· Marcadé, J., Au Musée de Délos (BEFAR 215, Paris 1969), σελ. 88-89· Stewart, A., Greek Sculpture. An Exploration (New Haven – London 1990), σελ. 228, εικ. 842· Moreno, P., Scultura ellenistica 2 (Roma 1994), σελ. 685· Marcadé, J. (επιμ.), Sculptures Deliénnes (Athènes – Paris 1996), σελ. 220-221, αρ. 100.

10. Μουσείο Δήλου, αρ. ευρ. Α 4188, Α 2912 και Α 4189 (τα δύο τελευταία πιο απίθανες αποδόσεις). Michalowski, C., Les Portraits Hellenistiques et Romains (EAD 13, Paris 1932), σελ. 11, 14, εικ. 6, 9, πίν. 10-13· Hafner, G., Späthellenistische Bildnisplastik. Versuch einer landschaftlichen Gliederung (Berlin 1954), σελ. 32-33, αρ. 4-6· Marcadé, J., Au Musée de Délos (BEFAR 215, Paris 1969) σελ. 371-373.

11. Ανδριάντας του Γάιου Βιλλιήνου από τη στοά του Αντιγόνου στη Δήλο. Marcadé, J., Au Musée de Délos (BEFAR 215, Paris 1969), σελ. 119, 333· Marcadé, J. (επιμ.), Sculptures Deliénnes (Athènes – Paris 1996), σελ. 196-197, αρ. 88.

12. Marcadé, J., Au Musée de Délos (BEFAR 215, Paris 1969), σελ. 483, 494.

13. Υπάρχει η άποψη ότι ο Αγασίας εργάστηκε στην Τήνο πριν από τη Δήλο. Marcadé, J., Recueil des signatures de sculpteurs grecs 2 (Paris 1957), αρ. 9.

14. Etienne, R., Tenos I: Le sanctuaire de Poseidon et d’Amphitrite (BEFAR 263, Paris 1986), σελ. 107, 121, 125, 195, 272, 316-317, αρ. 84-85· Etienne, R., Tenos II: Tenos et les Cyclades du milieu du IVe siécle av. J.-C. au milieu du IIIe siécle ap. J.-C. (BEFAR 263 bis, Paris 1990), σελ. 140, 185.

15. IG 12.5, αρ. 917· Marcadé, J., Recueil des signatures de sculpteurs grecs 2 (Paris 1957), αρ. 9.

16. Για απεικονίσεις της φιλονικίας Έρωτα και Αντέρωτα βλ. Schauenburg, Κ., “Erotenspiele”, AW 7.3 (1976), σελ. 39-52· Schauenburg, Κ., “Erotenspiele”, AW 7.4 (1976), σελ. 28-85· Carinci, F., “Eros e Anteros, Alcune osservazioni a proposito di un rilievo della Galleria Collona”, RIA 3, 8-9 (1985-1986), σελ. 63-109, κυρίως σελ. 82-83, εικ. 8· Moreno, P., Scultura ellenistica 2 (Roma 1994), σελ. 686-687, εικ. 831-833.

17. Βλ. πήλινα συμπλέγματα από τη Μύρινα, Mollard-Besques, S., Catalogue Raisonné des figurines et reliefs en terre cuite grecs et romains 2, Myrina (Paris 1963), σελ. 58, αρ. 72 a, c, e, πίν. 72 a, c, e. Για άλλα αναθήματα αγαλμάτων Ερώτων από τη Μικρά Ασία βλ. Robert, L., “Les Inscriptions”, στο Des Gagniers, J. – Devambez, P. – Kahil, L. – Ginouvès, R. (επιμ.), Laodicée du Lycos, Le Nymphée (Quebec – Paris 1969), σελ. 247-364, κυρίως σελ. 254-261. Ιδιαίτερα για απεικονίσεις Ερώτων σε βωμούς βλ. Robert, J. – Robert, L., στο Mélanges I. Levy (1953), σελ. 571-572.

18. Βλ. ένα ανάγλυφο στη Νάπολη από την Ίσχια, Moreno, P., Scultura ellenistica 2 (Roma 1994), εικ. 832 και τη μαρτυρία του Παυσανία 6.23.5, για ένα χάλκινο σύμπλεγμα από γυμνάσιο της Ήλιδας.

19. Για την τεχνοτροπία του Αγασία βλ. Marcadé, J., Au Musée de Délos (BEFAR 215, Paris 1969), σελ. 371-374.

20. Για το εργαστήριο του Αγασία και τη σχολή ελληνιστικής πλαστικής της Εφέσου βλ. Hafner, G., Späthellenistische Bildnisplastik. Versuch einer landschaftlichen Gliederung (Berlin 1954), σελ. 29-44· Moreno, P., Scultura ellenistica 2 (Roma 1994), σελ. 683-687.