Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία

1. Ταυτότητα του μνημείου

Το συγκρότημα του Hallaç Manastır kilisesi είναι λαξευμένο σε μια ευρεία βραχώδη έκταση στην Καππαδοκία, κοντά στο χωριό Άγιος Προκόπιος (σημ. Ürgüp), στα βορειοανατολικά του χωριού Ortahisar. Η επωνυμία Hallaç Manastır ίσως οφείλεται σε μεταγενέστερη χρήση του χώρου ως τόπου επεξεργασίας μαλλιού (Hallaç: το στάδιο του ξασίματος), ενώ σε μια δημοσίευση ανακαλείται και η σπανιότερη επονομασία Hastahanı¹ που υποδεικνύει ότι κάποτε το συγκρότημα λειτούργησε και ως νοσοκομείο.

2. Η οργάνωση του χώρου

Το συγκρότημα του Hallaç Manastır kilisesi έχει οργανωθεί γύρω από ένα πλάτωμα-αυλή, διάταξη αρκετά συνήθης στα υπόσκαφα συγκροτήματα της Καππαδοκίας (εικ.1).² Στο χώρο εισέρχεται κανείς από την ανοιχτή νότια πλευρά της αυλής. Στη βόρεια πλευρά της αυλής θα πρέπει να υπήρχε ένας προθάλαμος (εικ.1, αρ.1), ενώ σώζονται σε καλή κατάσταση μία αίθουσα στον τύπο της βασιλικής (εικ.1, αρ.2) και δύο μικρότεροι χώροι, σε επικοινωνία με αυτήν (εικ.1, αρ.3, 4). Στη βορειοδυτική γωνία της αυλής υπάρχει ένα δωμάτιο με τρούλο (εικ.1, αρ.5) και μία κουζίνα (εικ.1, αρ.6). Στην ανατολική πλευρά, ένα ημιτελές δωμάτιο, δίπλα του ο ναός (εικ.1, χώροι 7 και 7α), και, σε άμεση επικοινωνία με αυτόν, ένα ταφικό διαμέρισμα. Δευτερεύοντες χώροι είναι λαξευμένοι στα ανατολικά του συγκροτήματος και στο βράχο πάνω από αυτό. Άλλοι από αυτούς συνδέονται με το συγκρότημα, ενώ άλλοι είναι μεταγενέστεροι. Σε άγνωστο χρόνο, αφότου σταμάτησε να λειτουργεί η μονή, το συγκρότημα μετατράπηκε σε περιστερώνα, οπότε οι είσοδοι στα δωμάτια φράχτηκαν, οι τοίχοι της αυλής λαξεύτηκαν εκ νέου προκειμένου να γίνουν οπές και διανοίχτηκαν δευτερεύουσες κοιλότητες για τις φωλιές των πουλιών.

3. Αρχιτεκτονική περιγραφή

3.1. Αυλή

Η αυλή του συγκροτήματος του Hallaç Manastır είναι κλειστή από τις τρεις πλευρές και ανοιχτή μόνο από τη νότια, από όπου εισέρχεται κανείς στο χώρο. Η προχωρημένη διάβρωση του βράχου πάνω από το μοναστικό συγκρότημα είχε ως αποτέλεσμα την επίχωσή της, ώστε πλέον να είναι ορατό μόνο το πάνω μέρος των ανοιγμάτων του ναού και των δωματίων. Αντιθέτως, το δάπεδο των χώρων στο εσωτερικό του συγκροτήματος δεν θα πρέπει να έχει μεταβληθεί πολύ σε σχέση με το αρχικό, καθώς είναι ορατές οι βάσεις των κιόνων και πεσσών. Συνεπώς, η άνοδος του δαπέδου της αυλής θα πρέπει να τοποθετηθεί μετά την απόφραξη των εισόδων των δωματίων, δηλαδή μετά τη μετατροπή του συγκροτήματος σε περιστερώνα³ (εικ. 2).

Σήμερα, στη νότια πλευρά της αυλής υπάρχει τοίχος από αργολιθοδομή, που συγκρατεί το χώμα ώστε ο χώρος να χρησιμεύει ως κηπάριο. Στη δυτική πλευρά της αυλής δεν απομένει τίποτε από την επιφάνεια του τοίχου, καθώς η περιοχή έχει υποστεί μεγάλη διάβρωση. Στην ανατολική πλευρά της, αν και η διάνοιξη του περιστερώνα συσκοτίζει το αρχικό σχέδιο, στην πρόσοψη από το πέρας του ανατολικού τοίχου του διαδρόμου μέχρι το άκρο του βράχου, διακρίνονται παραστάδες, κλειθρόσχημες κόγχες και εσοχές που περικλείουν τις εισόδους στο δωμάτιο 7 και στο ναό του Hallaç Manastır. Διατηρούνται και δευτερεύοντα διακοσμητικά στοιχεία, όπως κοσμήτες και ένας ανάγλυφος σταυρός.

Η αυλή φαίνεται μεγαλύτερη σε σχέση με την αρχική της λάξευση, καθώς έχουν καταρρεύσει η στέγη και ο νότιος τοίχος του δωματίου 1, που βρισκόταν στη βόρεια πλευρά της.

3.2. Προθάλαμος (δωμάτιο 1)

Το δωμάτιο 1 αποτελούσε προθάλαμο ή διάδρομο μέσω του οποίου γινόταν η είσοδος σε πολλά άλλα δωμάτια του συγκροτήματος.⁴ Πρόκειται για επιμήκη ορθογώνιο χώρο, ο οποίος στεγαζόταν πιθανότατα με καμάρα. Το βάθος του ορίζεται από την ανατολική και δυτική πλευρά του, οι οποίες σήμερα αποτελούν τα βορειότερα τμήματα της δυτικής και ανατολικής πρόσοψης της αυλής. Αρκετά απομεινάρια από τη γένεση της καμάρας που στέγαζε το χώρο είναι ακόμη ορατά στο βόρειο τοίχο. Τα ίχνη γένεσης καμάρας στον βόρειο τοίχο οδηγούν στην υπόθεση ότι ο χώρος υπήρξε δωμάτιο και δεν πρόκειται για διακοσμητική διαμόρφωση της βόρειας πρόσοψης της αυλής.⁵ Κατάλοιπα από τα κατώτερα μέρη του νότιου τοίχου μπορεί να υπάρχουν κάτω από την επίχωση της αυλής.

Οι τοίχοι του δωματίου 1 διακοσμούνται με κόγχες και παραστάδες. Από τις κόγχες ξεχωρίζουν οι πεταλόμορφες και οι κλειθρόσχημες, ενώ διακρίνονται και δευτερεύοντα διακοσμητικά στοιχεία, όπως κοσμήτες και ένας ανάγλυφος σταυρός⁶ (εικ. 4).

Πιθανώς ο νότιος τοίχος του προθαλάμου να απέκτησε πολλά ανοίγματα ώστε να υπάρχει φως στο υπόλοιπο συγκρότημα, πράγμα που έκανε το χώρο στην ουσία ανοιχτό από την πλευρά αυτή. Ο περιστερώνας πιθανότατα διαμορφώθηκε μετά την κατάρρευση του προθαλάμου, δεδομένου ότι οι οπές για τα περιστέρια ανοίχτηκαν στο βόρειο τοίχο. Το στοιχείο αυτό υποστηρίζει την υπόθεση ότι η μετατροπή του συγκροτήματος σε περιστερώνα έλαβε χώρα μετά την εγκατάλειψη της μονής.

3.3. Δωμάτιο 2

Το δωμάτιο 2 είναι ορθογώνιος σε κάτοψη χώρος στον τύπο της βασιλικής.⁷ Βρίσκεται στη βόρεια πλευρά του συγκροτήματος και είναι προσανατολισμένος στον άξονα βορράς-νότος. Η είσοδος βρίσκεται στη νότια πλευρά, από το κεντρικό τμήμα του νότιου τοίχου του δωματίου 1.

Δύο σειρές από πέντε πεσσούς διαιρούν το χώρο σε τρία κλίτη. Έξι τόξα σε κάθε κιονοστοιχία βαίνουν επί των πεσσών και των παραστάδων των τοίχων διαμορφώνοντας διπλή τοξοστοιχία.⁸ Τα πεσσόκρανα είναι διακοσμημένα με εγχάρακτα και γραπτά διακοσμητικά σχέδια. Το κεντρικό κλίτος είναι καμαροσκεπές. Στη γένεση της καμάρας υπάρχει κοσμήτης, ο οποίος περιτρέχει τον νότιο τοίχο και τους τοίχους πάνω από την τοξοστοιχία. Τα πλάγια κλίτη έχουν επίπεδη στέγαση. Ο ανατολικός και δυτικός τοίχος είναι διακοσμημένοι με έξι ρηχά τυφλά αψιδώματα ο καθένας. Ο βόρειος τοίχος του δωματίου προεξέχει ελαφρώς στην προέκταση των κλιτών και περισσότερο στην προέκταση του κεντρικού κλίτους, η οποία στεγάζεται με καμάρα, τη βάση της οποίας περιτρέχει απλός κοσμήτης διακοσμημένος με ανάγλυφα τριγωνικά μοτίβα. Το τόξο της καμάρας υπογραμμίζεται από γραπτή διακόσμηση με πελέκεις, ενώ ανάλογη διακόσμηση με τρίγωνα υπάρχει και στον βόρειο τοίχο της προεξοχής.⁹ (εικ. 5)

3.4. Δωμάτιο 3

Στη βορειοανατολική πλευρά του συγκροτήματος Hallaç Manastır βρίσκεται το δωμάτιο 3, ανατολικά του δωματίου 2 και στην ανατολική πλευρά του βόρειου τοίχου του δωματίου 1.¹⁰ Πρόκειται για έναν τετράγωνο χώρο, η είσοδος στον οποίο γίνεται από ένα ορθογώνιο άνοιγμα στην ανατολική πλευρά του βόρειου τοίχου του δωματίου 1.¹¹ (εικ. 6) Το κατώφλι του βρίσκεται περίπου στο επίπεδο της κορυφής των κογχών του ίδιου τοίχου. Κόγχες διαμορφώνονται και στον ανατολικό τοίχο. Το δωμάτιο 3 επικοινωνεί με το δωμάτιο 2 μέσω μιας μικρής διόδου στη νότια πλευρά του δυτικού τοίχου. Στεγάζεται με επίπεδη οροφή. Γεωμετρικός γραπτός διάκοσμος, ερυθρού χρώματος, υπογραμμίζει τη λάξευση των τοίχων.

Στη σημερινή του κατάσταση ο χώρος είναι πολύ σκοτεινός, διαθέτει ωστόσο ένα, φραγμένο πλέον, άνοιγμα στον νότιο τοίχο, που ίσως χρησίμευε άλλοτε ως παράθυρο. Μεταγενέστερα ανοίγματα για τα περιστέρια δεν χρησιμεύουν για να φωτίσουν το δωμάτιο, αλλά οδηγούν σε κοιλότητα πάνω από αυτό, βοηθητικό χώρο που ανήκει στη φάση του περιστερώνα.

3.5. Δωμάτιο 4

Το δωμάτιο 4 είναι τετράγωνος χώρος μικρών διαστάσεων στη βόρεια πλευρά του συγκροτήματος, δυτικά του δωματίου 2, βορείως του δωματίου 1 και σε επικοινωνία με αυτά.¹² Η είσοδος στο χώρο γίνεται μέσω του δωματίου 2, από άνοιγμα στη νότια πλευρά του δυτικού τοίχου του. Η στέγαση είναι επίπεδη. Οι τοίχοι του δωματίου διακοσμούνται από πολύ ρηχές τυφλές πεταλόμορφες αψίδες και συμφυείς κίονες. Ο βόρειος και δυτικός τοίχος είναι διακοσμημένοι με κόγχες, παραστάδες και δύο ανάγλυφους σταυρούς σε μετάλλια.¹³(εικ. 7) Ο ανατολικός και νότιος τοίχος φιλοξενούν την είσοδο στο δωμάτιο 2 και παράθυρο προς το δωμάτιο 1. Στις επιφάνειές τους έχουν λαξευθεί κόγχες και συμφυείς κίονες.¹⁴ (εικ. 8) Τα κιονόκρανα του δωματίου 4 είναι διακοσμημένα με απλά γεωμετρικά ανάγλυφα σχήματα, τα δε λαξευμένα διακοσμητικά στοιχεία, οι εσοχές, οι κόγχες κ.ά. έχουν τονιστεί με κόκκινο χρώμα και ταινίες με απλή γεωμετρική διακόσμηση.

3.6. Δωμάτιο 5

Το δωμάτιο 5 βρίσκεται στη δυτική πλευρά της αυλής, στη βορειοδυτική γωνία της.¹⁵ Πρόκειται για έναν τετράγωνο χώρο στον οποίο εγγράφεται σταυρός, στεγασμένο με φαρδύ τρούλο που το ανώτερο τμήμα του έχει πλέον καταρρεύσει αφήνοντας το χώρο ακάλυπτο.¹⁶ (εικ. 10)

Ο τρούλος εφάπτεται σε τέσσερις φαρδείς κίονες με απλά συμφυή κιονόκρανα, τρία ακόσμητα και ένα, το νοτιοδυτικό, με σφηνοειδείς προβολές σε κάθε γωνία του. Είναι πολύ φαρδύς και χαμηλός και η στεφάνη του βρίσκεται ελαφρώς υψηλότερα από το επίπεδο των καμαρών των κεραιών του σταυρού. Στο χώρο ανάμεσα στις καμάρες και τον τρούλο υπάρχουν τριγωνικές επίπεδες επιφάνειες. Οι κεραίες του σταυρού καλύπτονται με καμάρες και στο σημείο γένεσής τους διακρίνεται διπλός κοσμήτης. Στις διόδους μεταξύ των γωνιακών διαμερισμάτων και του κεντρικού χώρου δημιουργούνται μικρά τόξα τα οποία εφάπτονται στους κίονες του ναού και σε υποτυπώδη κιονόκρανα, που διαμορφώνονται στους εξωτερικούς τοίχους του χώρου. Το βορειοδυτικό και το νοτιοδυτικό διαμέρισμα στεγάζονται με σταυροθόλια, το βορειοανατολικό φέρει μικρό τρούλο ενώ το νοτιοανατολικό έχει επίπεδη στέγη. Οι κίονες στηρίζονται σε απλές κυκλικές βάσεις.

Πολύ λίγη γραπτή διακόσμηση έχει σωθεί, λόγω της έκθεσης του χώρου στα καιρικά φαινόμενα: μερικά γραμμικά μοτίβα στις καμάρες και μία ταινία με διακόσμηση ομοίως γραμμική, που περιτρέχει τη στεφάνη του τρούλου. Μοναδική για τα καππαδοκικά μνημεία είναι η λαξευμένη ανθρώπινη μορφή που βρίσκεται στη βορειοανατολική γωνία της ανατολικής κεραίας του σταυρού.¹⁷ (εικ. 11) Πρόκειται μάλλον για άνδρα, περίπου 1,5 μ. ύψους, ο οποίος μοιάζει να δρασκελίζει τη γωνία με ανοιχτά τα χέρια. Φορά κοντό ιμάτιο και οξυκόρυφο πίλο ή περικεφαλαία.

3.7. Κουζίνα (αρ. 6)

Στα νότια του δωματίου 5 βρίσκεται ελαφρώς μικρότερος από αυτό χώρος (εικ.1, αρ.6) , τετράγωνος σε κάτοψη, ο οποίος υπέστη μεγάλες καταστροφές από τη μακροχρόνια έκθεση στις καιρικές συνθήκες μετά την κατάρρευση της σκεπής του, που θα πρέπει να ήταν ένας φαρδύς χαμηλός τρούλος. Παρόμοια δωμάτια βρίσκονται και σε άλλα συγκροτήματα της Καππαδοκίας, όπως το Eski Gümüs, το Selime Kilise, το Karanlık Kilise και κάποια της περιοχής Açık Saray. Με βάση τη σύγκριση με τα αντίστοιχα δωμάτια των παραπάνω συγκροτημάτων, προκύπτει η ταύτιση του δωματίου 6 του Hallaç Manastır με κουζίνα. Η καπνοδόχος θα πρέπει να βρισκόταν στην κορυφή του τρούλου.

3.8. Δωμάτιο 7 και ναός (7α)

Το δωμάτιο αρ.7 και ο σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός (7α) βρίσκονται στην ανατολική πλευρά της αυλής, νοτίως του προθαλάμου (εικ.1). Ο κυκλικός, ελλειψοειδής σε κάτοψη χώρος 7 ανοίγεται κάτω από έναν μεταγενέστερο ορθογώνιο χώρο. Η είσοδος γίνεται από ένα ορθογώνιο άνοιγμα, του οποίου διακρίνεται από την αυλή μόνο το πάνω τμήμα, καθώς το δάπεδο της αυλής βρίσκεται σήμερα ψηλότερα από το αρχικό. Το άνοιγμα οδηγεί στο χώρο 7. Εξαιτίας της δυσκολίας πρόσβασης στο χώρο, δεν είναι δυνατόν να γίνει λεπτομερέστερη περιγραφή, φαίνεται μόνο ότι πρόκειται για ένα αδέξια λαξευμένο δωμάτιο, με επίπεδη οροφή και χωρίς διακόσμηση. Ένα ορθογώνιο παράθυρο, που είναι ορατό από την αυλή, ανοίγεται στην πρόσοψη του χώρου 7 και αποτελεί την πρόσβαση στον υπερκείμενο μεταγενέστερο ορθογώνιο χώρο, ομοίως αδέξια λαξευμένο. Δεξιά και πάνω από το παράθυρο αυτό διακρίνονται δίοδοι για τα περιστέρια. Σημειωτέον ότι στον χώρο αυτό εισέρχεται κανείς και μέσω αδέξιου μεταγενέστερου ανοίγματος, από τον βόρειο τοίχο του ναού (7α). Το γεγονός, ωστόσο, ότι η πρόσοψή τους, η οποία φιλοξενεί το παράθυρο και την είσοδο, παρουσιάζει ομοιότητες με την είσοδο στο ναό και ότι το παράθυρο εγγράφεται σε μία εσοχή οδηγούν στην υπόθεση ότι στο χώρο 7 υπήρχε η πρόθεση να γίνει ένα ακόμα δωμάτιο της μονής, το οποίο τελικώς έμεινε ημιτελές. Αντιθέτως, ο μεταγενέστερος ορθογώνιος χώρος που περιβάλλει τον χώρος 7 θα πρέπει να ανήκει στη φάση του περιστερώνα, δεδομένου ότι η πρόσβαση σε αυτόν γίνεται μόνο διαμέσου των οπών του περιστερώνα και του αδέξιου ανοίγματος στο ναό.

Ο ναός (εικ.1, αρ.7α) ανήκει στον τύπο του σταυροειδούς εγγεγραμμένου με τρούλο. Οι κεραίες του σταυρού στεγάζονται με τέσσερις τρουλίσκους, ενώ τα γωνιακά διαμερίσματα με σταυροθόλια και καμάρες. Ο τρούλος και οι θόλοι της στέγασης έχουν λαξευτεί με επιμέλεια. Οι τέσσερις πεσσοί του κεντρικού τετραγώνου στηρίζουν μικρότερους πεσσούς που αποτελούν και τα στηρίγματα του τρούλου. Η διακόσμηση του ναού περιορίζεται στον τονισμό, με κόκκινο χρώμα, των γενέσεων των αψίδων και της βάσης του τρούλου, καθώς και ορισμένων λεπτομερειών στα λαξευτά αρχιτεκτονικά μέλη. Μόνο στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας του ιερού σώζεται, σε όχι καλή κατάσταση, παράσταση της Παναγίας ένθρονης, πλαισιωμένης από τον Μεγάλο Βασίλειο στα δεξιά και τον Αρχάγγελο Μιχαήλ στα αριστερά (ως προς τον θεατή).

3.9. Άλλοι χώροι

Σε μικρή απόσταση από την αυλή του Hallaç Manastır και τους χώρους που διατάσσονται γύρω της έχουν λαξευτεί και κάποιοι δευτερεύοντες, ως προς την κατασκευή και τη θέση, χώροι. Πρόκειται για μεταγενέστερα δωμάτια, για διαμορφώσεις που ανήκουν στη φάση του περιστερώνα, αλλά και για έναν ακόμα χώρο, που ενδεχομένως ανήκε στη μονή. Συγκεκριμένα, ανατολικά της αυλής εντοπίζονται πέντε πρόχειρα λαξευμένα δωμάτια που χρησίμευαν ως σταύλοι, όπως φαίνεται από το γεγονός ότι στους τοίχους τους διακρίνονται λαξευμένα παχνιά. Χρονολογούνται στη Μεταβυζαντινή περίοδο και δε συνδέονται μάλλον με τη λειτουγία της μονής. Στο βράχο πάνω από το συγκρότημα, κάποιες οπές για περιστέρια υποδεικνύουν τη χρήση του χώρου ως περιστερώνα. Στο σημείο αυτό διακρίνεται μία κοιλότητα με διαμορφωμένη ορθογώνια πρόσοψη, στην οποία έχουν λαξευτεί, εκατέρωθεν της θύρας εισόδου, μικρά τοξωτά παράθυρα ή κόγχες. Αν και η τεκμηρίωση είναι ελλιπής, διότι η περιοχή είναι αδιάβατη, φαίνεται πως ο χώρος συνδεόταν άμεσα με τη μονή του Hallaç Manastır.

4. Αξιολόγηση, συγκρίσεις, χρονολόγηση

Η ίδρυση του συγκροτήματος του Hallaç Manastır τοποθετείται στα μέσα του 11ου αιώνα. Η χρονολόγηση αυτή στηρίζεται στις ομοιότητες με ναούς των Κοράμων, σε επιμέρους διακοσμητικά στοιχεία καθώς και στη ένδειξη ότι οι χώροι του συγκροτήματος ανήκουν σε μία και μόνη φάση. Ομοιότητες ως προς την αρχιτεκτονική δομή, το διάκοσμο και τις λεπτομέρειες των χώρων του Hallaç Manastır ανιχνεύονται σε σχέση με την ομάδα του Yılanlı στα Κόραμα, που χρονολογείται στα μέσα ή στο β' μισό του 11ου αιώνα. Η διακόσμηση του ναού με μία μόνο παράσταση παραπέμπει, εξάλλου, σε αντίστοιχες επιλογές σε μνημεία της ίδιας ομάδας.
Στο διάκοσμο του Hallaç Manastır ανιχνεύονται και ευρύτερες επιδράσεις, καθώς ο γλυπτός διάκοσμος του δωματίου 5 και του ναού παραπέμπει σε αρμενικά και γεωργιανά μνημεία που χρονολογούνται στο τελευταίο τέταρτο του 10ου αιώνα. Ωστόσο, μέχρι στιγμής δεν έχουν τεκμηριωθεί στη βιβλιογραφία η πορεία και η έκταση της επίδρασης. Η γλυπτή μορφή του δωματίου 5, εξάλλου, αποτελεί μοναδική περίπτωση για τα καππαδοκικά μνημεία, ενώ είναι σπάνια και για τη μεσοβυζαντινή τέχνη γενικότερα. Αν και δεν υπάρχει άμεσο παράλληλο, η σποραδική χρήση μοτίβων με κοσμικό χαρακτήρα αποτελεί ομοίως χαρακτηριστικό της αρμένικης και γεωργιανής γλυπτής διακόσμησης. Η παρουσία της στο Hallaç Manastır θα πρέπει ωστόσο να ερμηνευθεί μεμονωμένα, ως έργο Αρμένιου τεχνίτη που δούλεψε στο ναό, ή ακόμα και τοπικού μάστορα. Παρά το γεγονός ότι τον 11ο αιώνα σημειώθηκε κύμα μετακίνησης Αρμενίων σε περιοχές της Μικράς Ασίας, δεν υπάρχει τεκμηρίωση (επιγραφική ή άλλη) για εγκατάσταση, έστω και προσωρινή, των Αρμενίων στις ηφαιστειογενείς περιοχές της Καππαδοκίας. Επομένως δεν μπορούμε να υποθέσουμε γενικότερη αρμένικη επίδραση, καθώς μάλιστα πρόκειται για γλυπτό μοναδικό στο είδος του στην περιοχή.

Τέλος, εσωτερικές ενδείξεις χρονολόγησης παρέχει και η καλή κατάσταση του συγκροτήματος. Η ομοιότητα στον λαξευτό διάκοσμο των πεσσοκράνων, των κοσμητών και των παραστάδων, καθώς και η ομοιομορφία στα ίχνη από τα εργαλεία των τεχνιτών, που είναι ορατά στους τοίχους, στο εσωτερικό των χώρων, οδηγούν στο συμπέρασμα ότι το συγκρότημα λαξεύτηκε σε μία μόνο φάση. Η απουσία μεταγενέστερων επεκτάσεων και ανακαινίσεων, εκτός της μετατροπής σε περιστερώνα, ο ημιτελής χώρος 7, που δείχνει ότι ίσως δεν πρόλαβαν ποτέ να τελειώσουν τη μονή, το γεγονός ότι ο ναός διακοσμείται με έναν μόνο πίνακα και δεν υπήρξε δεύτερη φάση διακόσμησης, καθώς και η απουσία, με μία μόνο εξαίρεση, επιγραφών ή χαραγμάτων δείχνουν ότι ο ναός λειτούργησε για μικρό χρονικό διάστημα. Όλα τα παραπάνω οδηγούν στο συμπέρασμα ότι το συγκρότημα του Hallaç Manastır δεν κατοικήθηκε επί μακρόν. Επομένως, οι χρονολογικές ενδείξεις που παρέχουν κυρίως η σύγκρισή του με την ομάδα του Yılanlı και η παράμετρος των σελτζουκικών επιδρομών στην περιοχή δείχνουν ως πιο πιθανή χρονολόγηση για την εγκατάλειψη του συγκροτήματος τον ύστερο 11ο αιώνα, ενώ λίγο πριν θα πρέπει να τοποθετηθεί η ίδρυσή του.

1. Thierry, N., “L’ art monumentale byzantin en Asie Mineure du XIe siècle au XIVe”, Dumbarton Oaks Papers 29 (1975), σελ. 81

2. Βλ. την εικόνα λήμματος αρ. 1, Rodley, L., Cave monasteries of Byzantine Cappadocia (Cambridge 1985), εικ. 2: Κάτοψη του συγκροτήματος (Προσαρμογή της αρίθμησης των χώρων).

3. Βλ. την εικόνα λήμματος αρ. 2, Rodley, L., Cave monasteries of Byzantine Cappadocia (Cambridge 1985), πιν. 4: Η βορειοανατολική γωνία της αυλής.

4. Βλ. την εικόνα λήμματος αρ. 1, Rodley, L., Cave monasteries of Byzantine Cappadocia (Cambridge 1985), εικ. 2: Κάτοψη του συγκροτήματος (Προσαρμογή της αρίθμησης των χώρων).

5. Η αδιαμόρφωτη περιοχή μεταξύ του νότιου ορίου του ανατολικού τοίχου του δωματίου 1 και της ανατολικής πρόσοψης της αυλής, αρκετά πλατιά ώστε να επιτρέπει την ύπαρξη νότιου τοίχου στο δωμάτιο 1, συνηγορεί στην υπόθεση αυτή. Εκτός αυτού, στην περιοχή σώζεται και ένα τμήμα της βορειοδυτικής γωνίας της αρχικής βόρειας πρόσοψης (στην ουσία, η νοτιοδυτική γωνία του δωματίου).

6. Βλ. τις εικόνες λήμματος αρ. 3 και 4, Rodley, L., Cave monasteries of Byzantine Cappadocia (Cambridge 1985), πιν. 5: βόρειος τοίχος του προθαλάμου (= εικ. λήμματος 3), και εικ. 3: Αναπαράσταση του βόρειου τοίχου του προθαλάμου (= εικ. λήμματος 4).

7. Βλ. την εικόνα λήμματος αρ. 1, Rodley, L., Cave monasteries of Byzantine Cappadocia (Cambridge 1985), εικ. 2: Κάτοψη του συγκροτήματος (Προσαρμογή της αρίθμησης των χώρων).

8. Ας σημειωθεί ότι στην ανατολική πλευρά ο δεύτερος πεσσός από τα βόρεια έχει καταστραφεί. Τα υπόλοιπα αρχιτεκτονικά στοιχεία της δομής διατηρούνται ακέραια.

9. Βλ. εικόνα λήμματος αρ. 5, Rodley, L., Cave monasteries of Byzantine Cappadocia (Cambridge 1985), πιν. 6: Δωμάτιο 2, βορειοδυτική πλευρά.

10. Βλ. την εικόνα λήμματος αρ. 1, Rodley, L., Cave monasteries of Byzantine Cappadocia (Cambridge 1985), εικ. 2: Κάτοψη του συγκροτήματος (Προσαρμογή της αρίθμησης των χώρων).

11. Βλ. την εικόνα λήμματος αρ. 6, Rodley, L., Cave monasteries of Byzantine Cappadocia (Cambridge 1985), πιν. 7: Δωμάτιο 3, βορειοανατολική γωνία.

12. Βλ. την εικόνα λήμματος αρ. 1, Rodley, L., Cave monasteries of Byzantine Cappadocia (Cambridge 1985), εικ. 2: Κάτοψη του συγκροτήματος (Προσαρμογή της αρίθμησης των χώρων).

13. Βλ. την εικόνα λήμματος αρ. 7, Rodley, L., Cave monasteries of Byzantine Cappadocia (Cambridge 1985), πιν. 8: Δωμάτιο 4, βορειοανατολική γωνία.

14. Βλ. την εικόνα λήμματος αρ.8, Rodley, L., Cave monasteries of Byzantine Cappadocia (Cambridge 1985), πιν. 10: Δωμάτιο 5, βορειοανατολική γωνία.

15. Βλ. την εικόνα λήμματος αρ. 1, Rodley, L., Cave monasteries of Byzantine Cappadocia (Cambridge 1985), εικ. 2: Κάτοψη του συγκροτήματος (Προσαρμογή της αρίθμησης των χώρων).

16. Βλ. την εικόνα λήμματος αρ. 10, Rodley, L., Cave monasteries of Byzantine Cappadocia (Cambridge 1985), πιν. 11: Δωμάτιο 5, τρούλος.

17. Βλ. την εικόνα λήμματος αρ. 11, Rodley, L., Cave monasteries of Byzantine Cappadocia (Cambridge 1985), πιν. 11a: Δωμάτιο 5, λεπτομέρεια λαξευτής μορφής.