1. Θέση

Το θέατρο είναι χτισμένο εντός των ορίων της πόλης των Αιζανών και, πιο συγκεκριμένα, στο χώρο που περιλαμβάνει την Αγορά, το ναό του Δία και συγκρότημα λουτρών. Βρίσκεται στον ίδιο κατά μήκος άξονα με το στάδιο, με το οποίο και συνιστά ενιαίο αρχιτεκτονικό σύνολο, καθώς η εξωτερική όψη του σκηνικού οικοδομήματος αποτελεί την εσωτερική πλευρά του σταδίου.¹ Είναι χαρακτηριστικό ότι οι υπόγειοι θολωτοί διάδρομοι, από τους οποίους έβγαιναν τα άρματα και οι ίπποι στο στάδιο, βρίσκονταν κάτω από το οικοδόμημα της σκηνής. Επίσης, οι διαδρόμοι αυτοί διευκόλυναν την είσοδο των επισκεπτών στο θέατρο, όταν το στάδιο δε λειτουργούσε.

2. Αρχιτεκτονική περιγραφή

Πρόκειται για θέατρο ρωμαϊκού-μικρασιατικού τύπου. Το θεατρικό οικοδόμημα έχει αρκετά μεγάλο μέγεθος, με κοίλο σε σχήμα μεγαλύτερο του ημικυκλίου, διαμέτρου 104,50 μ. Το κατώτερο τμήμα του κοίλου είναι χτισμένο πάνω σε χαμηλό φυσικό ύψωμα, ενώ για την κατασκευή των ανώτερων τμημάτων χρειάστηκε να χρησιμοποιηθούν βοηθητικές χτιστές υποκατασκευές.

Το κοίλο διαιρείται μέσω ενός περιμετρικού διαδρόμου (διάζωμα, praecinctio) σε δύο τμήματα (maeniana). Το κάτω μέρος του κοίλου (θέατρον, ima cavea) χωριζόταν σε εννέα τμήματα, τις κερκίδες (cunei), μέσω δέκα κλιμάκων. Κάθε κερκίδα αποτελούνταν συνολικά από 23 σειρές εδωλίων. Τα εδώλια ήταν καμπυλωτά και κατασκευασμένα από ενιαίο κομμάτι μαρμάρου. Στο κέντρο του κοίλου υπάρχουν ίχνη θεωρείων (tribunalia) προορισμένων για τους αξιωματούχους της πόλης, χαρακτηριστικό που το συναντάμε και στα θέατρα της Πριήνης και των Τράλλεων. Το άνω τμήμα του κοίλου (επιθέατρο, summa cavea) δε διατηρείται σε καλή κατάσταση. Υπολογίζεται ότι διαιρούνταν σε 18 κερκίδες (cunei) μέσω 19 κλιμάκων.²

Οι θεατές εισέρχονταν στο χώρο, εκτός από την ορχήστρα, μέσω δύο πλευρικών θυρών οι οποίες είχαν ανοιχθεί στον τοίχο που περιβάλλει το κοίλο. Στις θύρες αυτές, που βρίσκονταν στο επίπεδο του κεντρικού περιμετρικού διαδρόμου, έφτανε κανείς από δύο πλευρικά κλιμακοστάσια. Πιθανότατα υπήρχαν κι άλλες είσοδοι στο επιθέατρο, οι οποίες σήμερα δε σώζονται.

Το ανώτερο και τα πλευρικά τμήματα του κοίλου πατούν σε χτιστές υποκατασκευές. Σχηματιζόταν ένας μεγάλος υπόγειος περιμετρικός διάδρομος πλάτους 5 μ. και 15 μικρότεροι διάδρομοι σε ακτινωτή διάταξη, οι οποίοι στεγάζονται με καμάρες. Κάθε διάδρομος οδηγούσε απευθείας στον κεντρικό περιμετρικό διάδρομο (praesinctio), ο οποίος στεγαζόταν με ημικυκλική καμάρα και βρισκόταν σε χαμηλότερο επίπεδο από τις τελευταίες σειρές εδωλίων. Τα τοιχώματά του αποτελούνταν από μεγάλες πλάκες πάχους 0,36 μ., τοποθετημένες όρθιες.³

Ανάμεσα στη σειρά των θρόνων της προεδρίας και την ορχήστρα μεσολαβεί ένας διαχωριστικός πλακόστρωτος διάδρομος πλάτους 1,17 μ. για τη μετακίνηση των θεατών. Ακολουθεί, σε χαμηλότερο επίπεδο, η ορχήστρα, διαμέτρου 35 μ.

Το σκηνικό οικοδόμημα διατηρείται σχετικά καλά. Φαίνεται ότι ήταν ορθογώνιας κάτοψης και διαιρούνταν μέσω τεσσάρων τοίχων σε πέντε χώρους που επικοινωνούσαν μεταξύ τους. Μπροστά διαμορφώνεται ο χώρος του προσκηνίου, που εκτείνεται μέχρι τα αναλήμματα. Στις στενές πλευρές της σκηνής υπάρχουν θύρες, ενώ στις γωνίες των νότιων τοίχων της σκηνής δύο κλιμακοστάσια δίνουν πρόσβαση στα διάφορα επίπεδα στα οποία διαιρείται το πίσω τμήμα της σκηνής.

Η διώροφη (ή τριώροφη) πρόσοψη της σκηνής (scaenae frons) κοσμούνταν από 14 ιωνικούς κίονες τοποθετημένους σε βάθρα που σχημάτιζαν έξι ομάδες από δύο κίονες, στους οποίους αντιστοιχούν δύο πεσσοί κολλημένοι στον πίσω τοίχο. Ο τοίχος της σκηνής σχηματίζει μια κεντρική κόγχη που αντιστοιχεί στην κεντρική θύρα (porta regia), η οποία πλαισιώνεται από δύο κίονες, όπως και στο θέατρο της Ιεραπόλεως. Υπάρχουν πέντε θύρες, των οποίων οι διαστάσεις μειώνονται σταδιακά από το κέντρο προς τις άκρες.⁴ Η πρόσοψη της σκηνής κοσμούνταν με γλυπτό διάκοσμο, αλλά διατηρούνται ελάχιστα θραύσματα από τα αρχιτεκτονικά μέλη της ανωδομής. Η διακόσμηση είναι λιτή στην εκτέλεσή της, αλλά χαρακτηρίζεται από αφθονία θεμάτων.⁵

Οι εξωτερικές θύρες αποδίδονται στις διάφορες αποκαταστάσεις συνήθως ως τοξωτές, ωστόσο κάτι τέτοιο δεν είναι σίγουρο.⁶

Η νότια πλευρά του σκηνικού οικοδομήματος κλείνει το βόρειο τμήμα του σταδίου, ενώ υπόγειοι διάδρομοι υπήρχαν για την είσοδο των αρμάτων και των ιππέων στο στάδιο. Όταν δεν λειτουργούσε το στάδιο, το κοινό εισερχόταν στο κοίλο από αυτούς τους μεγάλους υπόγειους διαδρόμους, οι οποίοι απολήγουν σε 8 μεγάλα θυραία ανοίγματα που φέρουν τόξα.

3. Τοιχοδομία

Το θέατρο είναι χτισμένο από τοπικό ασβεστόλιθο, ενώ χρήση μαρμάρου έγινε στην πρόσοψη της σκηνής. Ο περιμετρικός τοίχος του κοίλου διατηρείται μόνο στη ΝΔ γωνία, ενώ τα αναλήμματα είναι σε πολύ καλύτερη κατάσταση. Έχουν χρησιμοποιηθεί λιθόπλινθοι τοποθετημένοι σε οριζόντιες στρώσεις με καλά επεξεργασμένη επιφάνεια εξωτερικά, ενώ εσωτερικά η επεξεργασία είναι αρκετά πιο αδρή. Το προφίλ των εδωλίων είναι προσεγμένο, με κυμάτια.

Στο σκηνικό οικοδόμημα ακολουθήθηκε το ισόδομο σύστημα τοιχοδομίας, αν και όχι με πολύ μεγάλη ακρίβεια. Χρησιμοποιήθηκαν λιθόπλινθοι ακανόνιστων διαστάσεων, με αδρή πρόσοψη, οι οποίοι τοποθετούνταν σε στρώσεις, όχι απαραίτητα οριζόντιες. Η κατασκευαστική αυτή τεχνική υποδηλώνει ότι ανήκει σε εποχή αρκετά μεταγενέστερη του κοίλου. Η ανομοιογένεια των διαστάσεων των λιθόπλινθων στο κατώτερο τμήμα του σκηνικού οικοδομήματος δείχνει ότι χρησιμοποιήθηκε αρχιτεκτονικό υλικό σε δεύτερη χρήση, προερχόμενο από το προγενέστερο σκηνικό οικοδόμημα.

4. Γλυπτός διάκοσμος

Το θέατρο διακοσμούνταν από ζωφόρο εννέα ανάγλυφων πλακών που έφεραν σκηνές κυνηγιού. Από αυτές μόνο τρεις είναι σήμερα ορατές ανάμεσα στα αρχιτεκτονικά μέλη που βρίσκονται διάσπαρτα στο χώρο του θεάτρου. Εικονίζονται μορφές Ερωτιδέων που κυνηγούν άγρια ζώα (λιοντάρια, κάπρους, ελάφια και ταύρους). Συχνά υποδηλώνεται τοπίο (δέντρα στις άκρες των ανάγλυφων πλακών), χωρίς όμως ο χώρος να γίνεται συγκεκριμένος. Το ύψος των πλακών είναι 0,76 μ.⁷

5. Χρονολόγηση

Αναγνωρίζονται δύο χρονολογικές φάσεις: Η πρώτη ανάγεται στο τρίτο τέταρτο του 1ου αι. π.Χ. (σύγχρονη φάση με το στάδιο). Σε αυτήν ανήκουν η αρχική κατασκευή του κοίλου, οι τοίχοι των αναλημμάτων και οι υπόγειες καμαροσκέπαστες υποκατασκευές. Αναγνωρίζονται ομοιότητες στο σύστημα τοιχοδομίας με τα θέατρα της Πέργης, της Μιλήτου και των Κιβύρων. Η δεύτερη φάση τοποθετείται αρκετά αργότερα, στα Αδριάνεια χρόνια, στα μέσα του 3ου αιώνα μ.Χ. Σε αυτήν ανήκουν το σκηνικό οικοδόμημα, η επέκταση του κοίλου, η αναδιαμόρφωση των υποκατασκευών και ο υπόγειος περιμετρικός διάδρομος. Σε αυτή τη φάση ανήκει και η ανάγλυφη ζωφόρος με τις σκηνές κυνηγιού, πράγμα που υποδεικνύει ότι το θεατρικό οικοδόμημα χρησιμοποιήθηκε για τη διεξαγωγή αγώνων και θηριομαχιών σε μεταγενέστερη εποχή.⁸

6. Σημερινή κατάσταση

Δεν έχουν πραγματοποιηθεί ανασκαφικές εργασίες στο χώρο. Όσον αφορά τη σημερινή κατάσταση του θεατρικού οικοδομήματος, έχει καταρρεύσει το κεντρικό τμήμα του κοίλου και οι χτιστές υποκατασκευές, ενώ διατηρείται το σκηνικό οικοδόμημα. Η ορχήστρα και η σκηνή είναι καλυμμένες με χώμα.