Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία

1. Θέση

Το Μάκελλο των Αιζανών της Φρυγίας ¹ βρίσκεται στη νοτιοανατολική όχθη του ποταμού Ρυνδάκου, ενώ η Αγορά της πόλης αναπτύσσεται στη βορειοδυτική, μπροστά από τον περίβολο του ναού του Δία. Η επικοινωνία μεταξύ των δύο Αγορών γινόταν μέσω δύο γεφυρών. Το συγκρότημα δε σώζεται σε καλή κατάσταση. Πρέπει να ήταν ορθογώνιο σε κάτοψη, γενικών διαστάσεων 40×60 μ. και να περιλάμβανε μια υπαίθρια πλατεία στο κέντρο της οποίας θα βρισκόταν το κυκλικό κτίσμα, η θόλος. Κατά τις ανασκαφικές έρευνες αποκαλύφθηκαν αρχιτεκτονικά λείψανα της θόλου, καθώς και πολυάριθμοι κορμοί κιόνων, που πρέπει να προέρχονται από τις περιμετρικές στοέςοι οποίες περιέβαλλαν τον υπαίθριο χώρο του συγκροτήματος.²

2. Αρχιτεκτονική περιγραφή

Η θόλος στο κέντρο της σύνθεσης παρουσιάζει τυπική κυκλική κάτοψη με διάμετρο 13,27 μ. Πατά πάνω σε κυκλικό βάθρο ορθοστατών ύψους 2,37 μ., συνεπώς το κτίσμα βρισκόταν σε υπερυψωμένο επίπεδο σε σχέση με τον περιβάλλοντα χώρο. Το κυκλικό σχήμα του βάθρου διέκοπταν δύο αντικριστές κλίμακες που εξείχαν κατά 1,90 μ. και εξασφάλιζαν την πρόσβαση στο εσωτερικό της θόλου.³ Το δεύτερο επίπεδο της ανωδομής πιθανόν να το συνέθεταν κίονες,⁴ οι οποίοι θα στήριζαν την κωνική στέγη του οικοδομήματος.

3. Υλικά και τρόποι δομής

Η κυκλική θεμελίωση ήταν κατασκευασμένη από αργολιθοδομή. Πάνω από τα θεμέλια διαμορφωνόταν ένας χαμηλός αναβαθμός (μήκους 2,80 μ. και πλάτους 1,10 μ.) από μεγάλους λίθους λαξευμένους σε τόξα τεταρτοκύκλιου. Πάνω από την κρηπίδα υψωνόταν το βάθρο των ορθοστατών, το οποίο περιέτρεχε χαμηλά μια βάση με κυμάτια ύψους 30 εκ. Στην απόληξη των ορθοστατών διαμορφωνόταν μια επίστεψη με κυμάτια, ίδιας μορφής και επεξεργασίας με της βάσης. Οι ορθοστάτες συνδέονταν με μεταλλικούς συνδέσμους και ήταν συνολικά 16, από τους οποίους οι 2 βρέθηκαν in situ, ενώ οι αρχαιολόγοι επανατοποθέτησαν άλλους 7. Είχαν ύψος 1,32 μ., μήκος 2,44 μ. και πλάτος 0,8-0,95 μ. Η αποκατάσταση της ανωδομής της θόλου δεν είναι εφικτή, καθώς δεν είναι γνωστό αν το πλήθος των αρχιτεκτονικών μελών που βρέθηκαν στην περιοχή προέρχονται από το συγκεκριμένο οικοδόμημα.⁵

4. Χρήσεις

Ως προς τη χρήση του κυκλικού κτίσματος έχουν διατυπωθεί ενδιαφέρουσες υποθέσεις: Η ταύτιση με βουλευτήριο συναντά δυσκολίες λόγω της αρχιτεκτονικής μορφής και των διαστάσεων του μνημείου. Αντίθετα είναι περισσότερο αποδεκτή στην έρευνα η ερμηνεία ότι τα αρχιτεκτονικά λείψανα αποτελούν τη θεμελίωση της θόλου ενός μάκελλου, του οποίου οι υπόλοιπες εγκαταστάσεις, όπως οι στοές με τα καταστήματα (tabernae), δεν έχουν διασωθεί. Πιθανολογείται η θόλος να λειτουργούσε ως κρηναία κατασκευή, αναλογικά με το Μάκελλο στο Pozzuoli της Ιταλίας, με το οποίο παρουσιάζει κοινά μορφολογικά στοιχεία.⁶ Αντίθετα η ταύτιση του οικοδομήματος με μονόπτερο ναό, όπως η θόλος στο Μάκελλο της Σίδης, που θεωρείται ότι πρόκειται για ναό της Τύχης, απορρίφθηκε λόγω της παρουσίας των δύο κλιμάκων που οδηγούσαν στο εσωτερικό της θόλου των Αιζανών.

Συνοψίζοντας ως προς το θέμα της ερμηνείας του όλου συγκροτήματος θεωρούμε ότι πρόκειται για ένα ακόμα παράδειγμα αγοράς τύπου μάκελλου (macellum), που εμφανίζεται και σε άλλες πόλεις της Μικράς Ασίας γύρω στο 2ο αιώνα, όπως στην Πέργη, τη Σίδη και τη Σαγαλασσό. Ο κτηριακός αυτός τύπος, αν και κατάγεται από τη νότια Ιταλία, με την εισαγωγή του στη Μικρά Ασία ενσωματώθηκε στη μακρά εγχώρια παράδοση των περίστυλων ελληνιστικών αγορών, με αποτέλεσμα να αποκτήσει τοπικό χαρακτήρα. Παρόμοια μάκελλα βρέθηκαν και σε άλλες πόλεις του ρωμαϊκού κόσμου, κυρίως της Ιταλίας και της βόρειας Αφρικής.⁷

5. Χρονολόγηση

Οι αρχαιολόγοι που ανέσκαψαν το μνημείο επισήμαναν τις μορφολογικές ομοιότητες και τα κοινά χαρακτηριστικά που παρουσιάζουν το βάθρο των ορθοστατών του κυκλικού οικοδομήματος με το βάθρο του ναού του Δία και του Ηρώου της Αγοράς των Αιζανών. Με βάση τις παρατηρήσεις αυτές η ανέγερση της θόλου τοποθετείται γύρω στο β΄ μισό του 2ου αιώνα, περίοδο έντονης οικοδομικής δραστηριότητας για την πόλη, κατά την οποία ιδρύθηκαν νέοι ναοί και δημόσια οικοδομήματα. Ιδιαίτερα σημαντικό είναι ότι στους ορθοστάτες του μνημείου είναι γραμμένο ένα διάταγμα το οποίο χρονολογείται στις αρχές του 4ου αιώνα. Πρόκειται για το διάταγμα Περί των Τιμών (Edictum de pretiis rerum venalium) του Διοκλητιανού (284-305), γραμμένο στη λατινική γλώσσα, το οποίο αφορά έναν κανονισμό για τις τιμές των προϊόντων και προσδίδει ιδιαίτερη ιστορική αξία στο μνημείο.⁸

6. Μεταγενέστερες χρήσεις του χώρου και ιστορία της έρευνας

Κατά τους Βυζαντινούς χρόνους το εγκαταλελειμμένο συγκρότημα του ρωμαϊκού μάκελλου μετατράπηκε σε νεκροταφείο, ενώ το κυκλικό κτίσμα χρησιμοποιήθηκε πιθανόν ως παρεκκλήσιο. Στη διάρκεια του 19ου αιώνα, αν και πολλοί Ευρωπαίοι περιηγητές επισκέφθηκαν τους Αιζανούς, μόνο ο Γάλλος περιηγητής Le Bas εντόπισε το 1843 τα ερείπια ενός μικρού κτηρίου στη νοτιοανατολική όχθη του ποταμού Ρυνδάκου που φέρει επιγραφή με το διάταγμα του Διοκλητιανού, το οποίο και αποτύπωσε στο σχέδιο της περιοχής που δημοσιεύτηκε το 1888.⁹

Αργότερα, σε άγνωστη ημερομηνία, στη θέση αυτή χτίστηκε ένα τζαμί, καθώς και ένας μιναρές στα βορειοδυτικά. Το 1947 το τζαμί καταστράφηκε και αντικαταστάθηκε από μιας σύγχρονης μορφής υπαίθρια αγορά, ενώ ο μιναρές παρέμεινε. Με την καταστροφή του τζαμιού ήρθαν στο φως πολλοί ενεπίγραφοι ορθοστάτες της θόλου και άλλα αρχιτεκτονικά μέλη, τα οποία χρησίμευσαν ως τραπέζια για τους ντόπιους εμπόρους. Το 1970 ένας σεισμός κατέστρεψε το μιναρέ και ολόκληρο το χωριό, ενώ ο σύγχρονος οικισμός αναπτύχθηκε σε νέα θέση. Αυτή η μετατόπιση του οικισμού επέτρεψε στις αρχές της δεκαετίας του 1970 στους αρχαιολόγους R. και F. Naumann να ανασκάψουν και να μελετήσουν το μνημείο και στη συνέχεια να δημοσιεύσουν τα αποτελέσματα των ερευνών τους.¹⁰

1. Βρίσκεται σε απόσταση 24 χλμ. από τη σημερινή πόλη Gediz.

2. De Ruyt, C., Macellum. Marché Alimentaire des Romains (Louvain 1983), σελ. 22-25.

3. Οι κλίμακες πρέπει να είχαν 10 αναβαθμούς, ύψους 21 εκ. και βάθους 30 εκ. De Ruyt, C., Macellum. Marché Alimentaire des Romains (Louvain 1983), σελ. 22-25· Naumann, R. – Naumann, F., Der Rundbau in Aezani. Mit dem Preisedikt des Diokletian und das Gebäude mit dem Edikt in Stratonikeia (Istanbuler Mitteilungen Beiheft 10, Tübingen 1973), σελ. 11-19.

4. Το μετακιόνιο διάστημα υπολογίζεται σε 2,37 μ.

5. De Ruyt, C., Macellum. Marché Alimentaire des Romains (Louvain 1983), σελ. 22-25· Naumann, R. – Naumann, F., Der Rundbau in Aezani. Mit dem Preisedikt des Diokletian und das Gebäude mit dem Edikt in Stratonikeia (Istanbuler Mitteilungen Beiheft 10, Tübingen 1973), σελ. 11-19.

6. De Ruyt, C., Macellum. Marché Alimentaire des Romains (Louvain 1983), σελ. 22-25· Naumann, R. – Naumann, F., Der Rundbau in Aezani. Mit dem Preisedikt des Diokletian und das Gebäude mit dem Edikt in Stratonikeia (Istanbuler Mitteilungen Beiheft 10, Tubingen 1973), σελ. 21-25· Gneisz, D., Das Antike Rathaus (Wien 1990), σελ. 301-302. Στο Pozzuoli η θόλος του Μακέλλου πατά σε βάση διαμέτρου 18,23 μ. και έχει ομοίως 16 κίονες, ενώ 4 κλίμακες με 5 βαθμίδες οδηγούσαν στο εσωτερικό. Βλ. Naumann, R. – Naumann, F., Der Rundbau in Aezani mit dem Preisedikt des Diokletian und das Gebäude mit dem Edikt in Stratonikeia (Istanbuler Mitteilungen Beiheft 10, Tübingen 1973), σελ. 23-24.

7. Για το μάκελλο γενικότερα βλ. Böethius, A. – Ward-Perkins, J.B., Etruscan and Roman Architecture (Harmondsworth 1970), σελ. 482-483· Waelkens, M., “Hellenistic and Roman Influence in the Imperial Architecture of Asia Minor”, στο Walker, S. – Cameron, A. (eds), The Greek Renaissance in the Roman Empire (Bulletin of the Institute for Classical Studies suppl. 55, London 1986), σελ. 82, σημ. 52.

8. De Ruyt, C., Macellum. Marché Alimentaire des Romains (Louvain 1983), σελ. 22-25· Naumann, R. – Naumann, F., Der Rundbau in Aezani mit dem Preisedikt des Diokletian und das Gebäude mit dem Edikt in Stratonikeia (Istanbuler Mitteilungen Beiheft 10, Tübingen 1973).

9. Le Bas, M.P., Voyage archéologique en Grèce et en Asie Mineure (Paris 1888).

10. De Ruyt, C., Macellum. Marché Alimentaire des Romains (Louvain 1983), σελ. 22-25· Naumann, R. – Naumann, F., Der Rundbau in Aezani mit dem Preisedikt des Diokletian und das Gebäude mit dem Edikt in Stratonikeia (Istanbuler Mitteilungen Beiheft 10, Tübingen 1973), σελ. 11-27.