Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία

1. Η δράση του Ανδρονίκου έως το 1259

Ο Ανδρόνικος γεννήθηκε στις αρχές του 13ου αιώνα, πιθανότατα στην Παφλαγονία. Σε νεαρή ηλικία χειροτονήθηκε κληρικός και την περίοδο της πατριαρχίας του Μανουήλ Β' (1243-1254) ήταν ήδη μητροπολίτης Σάρδεων. Αναφέρεται να συμμετέχει σε δύο συνόδους που είχε συγκαλέσει ο Μανουήλ Β΄ στο Νυμφαίον (στα αντίστοιχα συνοδικά έγγραφα χαρακτηρίζεται υπέρτιμος και έξαρχος πάσης Λυδίας). Το 1253, στο πλαίσιο των διαπραγματεύσεων που διεξήγαγε ο Ιωάννης Γ΄ Βατάτζης (1222-1254), αυτοκράτορας της Νίκαιας, με τη Ρωμαϊκή Εκκλησία για την ένωση των Εκκλησιών, ο Ανδρόνικος εστάλη επικεφαλής πρεσβείας, μαζί με το Γεώργιο Κλειδά από την Κύζικο, στον πάπα Ιννοκέντιο Δ΄ (1243-1254). Το 1256 έλαβε μέρος σε σύνοδο που είχε συγκαλέσει στο Νυμφαίον ο πατριάρχης Αρσένιος Αυτωρειανός (1254-1260, 1261-1265).¹

Ο Ανδρόνικος συνεργάστηκε στενά με τον Αρσένιο και τον στήριξε στη διαμάχη που είχε με τον αυτοκράτορα Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγο (1259-1282).² Όταν μάλιστα ο Μιχαήλ Η΄ απομάκρυνε τον Αρσένιο από τον πατριαρχικό θρόνο (1260), ο Ανδρόνικος, σε ένδειξη συμπαράστασης προς τον έκπτωτο πατριάρχη, μετέβη στη Σηλυμβρία, όπου βρισκόταν ο αυτοκράτορας, και ζήτησε να αποσυρθεί στον τόπο καταγωγής του. Όμως το αίτημά του δεν έγινε δεκτό, οπότε παραιτήθηκε από τη μητροπολιτική του έδρα, περιβλήθηκε το μοναχικό σχήμα, λαμβάνοντας το όνομα Αθανάσιος, και αποσύρθηκε στη μονή Σωτήρος στη Σηλυμβρία.

2. Η επιστροφή του Ανδρονίκου στο μητροπολιτικό θρόνο

Το 1261, όταν ο Αρσένιος επανήλθε στον πατριαρχικό θρόνο, ο Ανδρόνικος ζήτησε να επιστρέψει στην έδρα του. Ωστόσο, τα μέλη της συνόδου απέρριψαν κατηγορηματικά το αίτημά του. Μετά τη δεύτερη απομάκρυνση του Αρσενίου (1265) ο Ανδρόνικος εξορίστηκε.

Το 1282 ο νέος αυτοκράτορας Ανδρόνικος Β΄ Παλαιολόγος (1282-1328) τον ανακάλεσε στην Κωνσταντινούπολη. Μετά την επιστροφή από την εξορία, ο Ανδρόνικος ηγήθηκε μίας μερίδας οπαδών του έκπτωτου πατριάρχη και αποτέλεσε έναν από τους πνευματικούς ηγέτες του κινήματος των αρσενιατών. Ο αρσενιάτης ηγέτης διατηρούσε, με τη μεσολάβηση ενός άλλου ηγετικού μέλους του κινήματος και ξαδέλφου του αυτοκράτορα, του Ιωάννη Ταρχανειώτη, επαφές με τον αυτοκράτορα και αποτέλεσε έναν από τους κύριους συνομιλητές του στις διαπραγματεύσεις που διεξήγαγε ο τελευταίος για την αναίρεση του αρσενιατικού σχίσματος. Σύμφωνα με τον ιστορικό Γεώργιο Παχυμέρη, ο πρώην μητροπολίτης είχε στόχο του την άνοδο στον πατριαρχικό θρόνο. Ωστόσο, το 1283 συναίνεσε στην εκλογή του Γρηγορίου Β΄ Κυπρίου (1283-1289) ως πατριάρχη.

Μετά την ενθρόνιση του Γρηγορίου Β΄, ο Ανδρόνικος με αυτοκρατορικό πρόσταγμα επανήλθε στη μητρόπολη Σάρδεων και ονομάστηκε πνευματικός του αυτοκράτορα. Την ίδια περίοδο συμμετείχε στη σύνοδο που συγκάλεσε ο Ανδρόνικος Β΄ στο ναό της Θεοτόκου των Βλαχερνών, προσυπογράφοντας τον τόμο καθαίρεσης των λατινόφρονων ιεραρχών.

Το 1284 ωστόσο φαίνεται ότι είχε χάσει την εύνοια του αυτοκράτορα. Λίγο μετά τη σύνοδο για την άρση του αρσενιατικού σχίσματος στο Αδραμύττιο (8-9 Απρ. 1284) στην οποία δεν έλαβε κατά πάσα πιθανότητα μέρος, ο Ανδρόνικος αντιμετώπισε τις κατηγορίες του μαθητή του Γαλακτίωνα, που του προσήπτε ακόμη και προδοσία του αυτοκράτορα. Ο Ανδρόνικος δικάστηκε σε εκκλησιαστικό δικαστήριο που συγκλήθηκε στη Λάμψακο και καταδικάστηκε για αθέτηση του μοναχικού σχήματος και παράνομη ανάληψη του αρχιερατικού αξιώματος, διαπομπεύτηκε και καθαιρέθηκε.³

Δεν υπάρχουν άλλα στοιχεία για τη δράση και την πορεία του πέρα από το ρόλο του στο κίνημα των Αρσενιατών. Από ορισμένους ερευνητές ταυτίζεται με τον ανώνυμο μητροπολίτη Σάρδεων που εστάλη το 1281 στην Ισπανία ως πρεσβευτής στον Πέτρο Γ΄, βασιλιά της Αραγονίας.⁴ Ο Ανδρόνικος πέθανε στα τέλη του 13ου αιώνα.

1. Ο Γουναρίδης, Π., Το κίνημα των Αρσενιατών (1261-1310). Ιδεολογικές διαμάχες την εποχή των πρώτων Παλαιολόγων (Αθήνα 1999), σελ. 236, τοποθετεί χρονικά τη δεύτερη απομάκρυνση του πατριάρχη στο 1264.

2. Ο Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγος, που είχε αναλάβει την κηδεμονία του νόμιμου διαδόχου του θρόνου της Νίκαιας και γιου του Θεοδώρου Β΄ Λασκάρεως (1254-1258), του Ιωάννη Δ΄, υπονόμευε την εξουσία του, επιδιώκοντας να ανέλθει ο ίδιος στο θρόνο της αυτοκρατορίας. Σε αυτό το σχέδιό του βρήκε αντιμέτωπο τον πατριάρχη Αρσένιο Αυτωρειανό. Όταν ο Μιχαήλ Η΄ τύφλωσε τον Ιωάννη Δ', ο πατριάρχης τον αφόρισε. Η διένεξη των δύο ανδρών έληξε το 1265 με την καθαίρεση του Αρσενίου. Βλ. Γουναρίδης, Π., Το κίνημα των Αρσενιατών (1261-1310). Ιδεολογικές διαμάχες την εποχή των πρώτων Παλαιολόγων (Αθήνα 1999), σελ. 35-60.

3. Γουναρίδης, Π., Το κίνημα των Αρσενιατών (1261-1310). Ιδεολογικές διαμάχες την εποχή των πρώτων Παλαιολόγων (Αθήνα 1999), σελ. 143. Πρβλ. Γεώργιος Παχυμέρης, Συγγραφικαί Ιστορίαι, Failler, A. (ed.), Georges Pachymérès, Relations historiques 3 (CFHB 24/3, Paris 1999), σελ. 65-66.

4. Την άποψη αυτή υποστηρίζει ο Dölger, F., Regesten der Kaiserurkunden des Oströmischen Reiches von 565-1453 (München 1977), σελ. 74-75, αρ. 2.059.