1. Ταυτότητα του μνημείου

Το λουτρό Ε της Αντιόχειας επί Ορόντου αποκαλύφθηκε το 1934, στη διάρκεια των αρχαιολογικών ανασκαφών της αμερικανικής αποστολής. Ανήκει στον αρχιτεκτονικό τύπο λουτρών εν σειρά (Angular Row Type), κατά τον οποίο οι χώροι του λουτρού διατάσσονται σε σειρά πάνω σ’ έναν άξονα, με τέτοιο τρόπο ώστε τα θερμά και τα ψυχρά δωμάτια να σχηματίζουν γωνία. Οι χώροι κοινωνικών δραστηριοτήτων διέθεταν ψηφιδωτά δάπεδα με γεωμετρικά διακοσμητικά μοτίβα ή εικονογραφικές απεικονίσεις.

Η χρονολόγηση του λουτρού με βάση τα κεραμικά και τα νομισματικά ευρήματα ανάγεται στις αρχές του 4ου αι. Τα κεραμικά ευρήματα χρονολογούνται στον 3ο και 4ο αι. ενώ τα περισσότερα νομίσματα στο β΄ μισό του 4ου αι. Δύο νομίσματα που βρέθηκαν κάτω από το δάπεδο της κεντρικής αίθουσας καθόρισαν τη χρονολόγηση του μνημείου μετά το 305.¹

2. Αρχιτεκτονική περιγραφή

2.1. Η κάτοψη του λουτρού Ε

Η γενική κάτοψη του συγκροτήματος των λουτρών είναι σχήματος Γ. Η είσοδος βρίσκεται στην εσωτερική γωνία του Γ, όπου διαμορφώνεται προθάλαμος ορθογώνιας κάτοψης. Από εκεί, μέσω ενός ανοίγματος αντικριστά στη θύρα εισόδου οδηγείται ο επισκέπτης στην κεντρική αίθουσα των λουτρών, τη μεγαλύτερη του συγκροτήματος. Αυτή η αίθουσα συναθροίσεων και κοινωνικών δραστηριοτήτων αποτελούσε τον πυρήνα των λουτρών, κατέχοντας την κεντρική θέση στην κάτοψη και διαχωρίζοντας τους θερμούς από τους ψυχρούς οίκους. Γύρω της, και σε επικοινωνία με αυτήν, οργανώνονται τα υπόλοιπα δωμάτια, ενώ στη βορειοδυτική πλευρά της υπάρχει βοηθητικός χώρος για τη φύλαξη αντικειμένων.

2.2. Κύριοι και βοηθητικοί χώροι του ψυχρού οίκου

Το κεντρικό τμήμα της νότιας πλευράς της «ανοίγεται» στην πισίνα του frigidarium (ψυχρού οίκου) του οποίου ο δυτικός τοίχος ήταν διαμορφωμένος σε αψίδα. Την είσοδο από την κεντρική αίθουσα στο frigidarium σηματοδοτούσαν αναβαθμοί και δύο μεγαλοπρεπείς κίονες. Οι υπόλοιποι βοηθητικοί χώροι αναπτύσσονται σε σειρά, παράλληλα στον κατά μήκος άξονα της κεντρικής αίθουσας και καταλαμβάνουν όλη τη δυτική πλευρά του συγκροτήματος. Στη μία πλευρά του frigidarium, τη βορειοδυτική, βρίσκεται μια τετράγωνη αίθουσα, που επικοινωνεί μόνο με την κεντρική, και η οποία διαθέτει επιμελημένο ψηφιδωτό δάπεδο με γεωμετρικά σχήματα. Στη νοτιοανατολική πλευρά του frigidarium διατάσσονται σε σειρά τα δύο δωμάτια του αποδυτηρίου, η ιματιοθήκη και το αποχωρητήριο (δωμάτιο 4).

2.3. Κύριοι και βοηθητικοί χώροι των λοιπών οίκων

Η πρόσβαση στα θερμά δωμάτια του caldarium (θερμού οίκου) επιτυγχάνεται επίσης μέσω της κεντρικής αίθουσας, που λειτουργεί κομβικά ως προς την οργάνωση της κάτοψης. Ένα κεντρικό άνοιγμα στη βορειοανατολική πλευρά της, τοποθετημένο στον εγκάρσιο άξονα της κάτοψης, οδηγεί στα θερμά δωμάτια. Η είσοδος γίνεται μέσα από έναν προθάλαμο, τετράγωνο σε κάτοψη, που πλαισιώνεται από δύο αλειπτήρια, δωμάτια επάλειψης του λουομένου με φυτικά έλαια πριν από την είσοδό του στα θερμά δωμάτια. Το μεγαλύτερο από αυτά, το βορειοδυτικό, είναι επίμηκες και η στενότερη πλευρά του διαμορφώνεται ημικυκλική σε κάτοψη.

Επιστρέφοντας στον προθάλαμο ο λουόμενος κατευθύνεται στα δωμάτια του tepidarium (δωμάτιο 31: ο χλιαινόμενος οίκος) και από εκεί συνεχίζει την πορεία του στα τρία δωμάτια του caldarium (θερμού οίκου). Οι τρεις αυτοί θερμοί χώροι επικοινωνούν όλοι μεταξύ τους. Κάποιοι από αυτούς συνδέονται με δεξαμενές και κάποιοι χαρακτηρίζονται από την ημικυκλική διαμόρφωση των τοίχων τους, εσωτερικά και εξωτερικά.

3. Συγκρίσεις - Τυπολογία

Ο Yegül² παρατήρησε την ομοιότητα του λουτρού Ε με τα λουτρά της Δούρας Ευρωπού (E-3, M-7, C-3) στα εξής χαρακτηριστικά:
- στη συνεκτική σύνθεση των αρχιτεκτονικών στοιχείων της κάτοψης
- στο περιορισμένο μέγεθος των ψυχρών και των καμαροσκέπαστων θερμών χώρων
- στην ύπαρξη βοηθητικών χώρων διαφόρων χρήσεων (αποδυτήρια, χώροι φύλαξης αντικειμένων, ιματιοθήκη, χώροι κοινωνικών δραστηριοτήτων, κ.ά.)

Σε αυτό τον τύπο λουτρών, τον «εν σειρά», εμφανίζονται κάποια από τα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά του τύπου λουτρών με αίθουσα, τύπου που απαντά στην Κιλικία και στην ανατολική Παμφυλία (Λουτρό ΙΙ-11Β και Λουτρό ΙΙ-7 Α στο Ανεμούριον, και Λουτρό Ι-12 Α στην Αντιόχεια επί Κράγω).³

Κοινό χαρακτηριστικό όλων αυτών των λουτρών είναι η ενίσχυση του κοινωνικού ρόλου τους, που εκδηλώνεται με την επέκταση και τον πολλαπλασιασμό των χώρων συνάθροισης, σε βάρος του χώρου που διατίθεται πλέον για το frigidarium,⁴ το οποίο περιορίζεται σε ένα δωμάτιο.⁵