1. Ιστορικές συνθήκες

Από το 13ο αιώνα, η Τραπεζούντα υπήρξε έδρα του μικρού ανεξάρτητου κρατιδίου που είναι γνωστό ως Αυτοκρατορία Τραπεζούντας, υπό τη δυναστεία των Μεγάλων Κομνηνών. Παρά τον σχετικά μικρό πληθυσμό της,¹ η πόλη κατέστη ισχυρό εμπορικό διαμετακομιστικό κέντρο, λόγω της θέσης της στο δρόμο των καραβανιών που συνέδεε την Ανατολή, μέσω της Περσίας των Ιλχανιδών, με την Κωνσταντινούπολη και τη Δύση. Η γεωγραφική θέση ήταν αυτή λοιπόν που επέτρεψε την άμεση επαφή με την επιστημονική συζήτηση που διεξαγόταν περί αστρονομίας την ίδια περίοδο στην Περσία, με κέντρο τις πόλεις της Ταυρίδας και της Μάραγα, όπου είχαν ιδρυθεί νέα αστεροσκοπεία.²

2. Εισαγωγή περσικής αστρονομίας

Το 13ο αιώνα, οι Μογγόλοι απόγονοι της δυναστείας του Τζένγκις Χαν ίδρυσαν δύο από τα σημαντικότερα αστεροσκοπεία στην ιστορία της ισλαμικής αστρονομίας, στη Μάραγα³ (1259) και στην Ταυρίδα (τέλη 13ου αιώνα). Ακολουθώντας την αραβική παράδοση, όπως αυτή είχε διαμορφωθεί στη Βαγδάτη, οι αστρονόμοι στην Περσία προσπάθησαν να επανεξετάσουν τις σταθερές της αστρονομίας όπως είχαν εισαχθεί και καθιερωθεί από τον Κλαύδιο Πτολεμαίο, παράδοση που ακολουθούσαν μέχρι τότε οι Βυζαντινοί. Η προσπάθειά τους αυτή δημιούργησε νέα σχολή στην κατασκευή των αστρονομικών κανόνων και αποτυπώθηκε στα Zij, όπως είναι γνωστά τα περσικά αστρονομικά εγχειρίδια, πιθανόν επειδή οι πίνακές τους θυμίζουν πλέγματα τεντωμένων χορδών (Zij: χορδή).⁴

Τις νέες επεξεργασίες των Περσών αστρονόμων εισήγαγε στην Τραπεζούντα ο Γρηγόριος Χιονιάδης, ο οποίος ουσιαστικά είναι και ο θεμελιωτής της ιδιαίτερης αστρονομικής σχολής που ιδρύθηκε στην Τραπεζούντα. Ο Χιονιάδης επισκέφτηκε την Ταυρίδα και παρακολούθησε τα μαθήματα του Σαμς αλ-Ντιν αλ-Μπουχαρί (Shamsh al-Din al-Bukhari), τον οποίο αναφέρει ως Σαμς Πουχάρις.⁵ Στη συνέχεια ο λόγιος αυτός μετέφερε στην Τραπεζούντα περσικά χειρόγραφα αλλά και τις χειρόγραφες σημειώσεις του από τις παραδόσεις του Μπουχαρί και τους πίνακες των έργων του. Τα κείμενα αυτά βρέθηκαν στα χέρια του μοναχού Μανουήλ που στο πρώτο μισό του 14ου αιώνα δίδασκε στην Τραπεζούντα αστρονομία.

3. Νέα χαρακτηριστικά

Ο Χιονιάδης εισάγει τα κείμενα από το αστεροσκοπείο της Ταυρίδας σε μια εποχή που στο βυζαντινό κύκλο των λογίων είχε αρχίσει να διαφαίνεται το πρόβλημα της μη ανανέωσης των πτολεμαϊκών μετρήσεων, με ό,τι αυτό συνεπαγόταν για τους αστρονομικούς υπολογισμούς και την κατασκευή πινάκων, πρόβλημα το οποίο θα γινόταν όλο και εντονότερο με το χρόνο. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Νικηφόρος Γρηγοράς, το 1332, φτάνει να προτείνει μεταρρύθμιση του ισχύοντος ημερολογίου ακριβώς για να διορθωθούν τα προβλήματα που είχαν προκύψει. Οι νεοφανείς λοιπόν περσικοί υπολογισμοί φαινόταν να προσφέρουν μια λύση για τη διόρθωση των θέσεων των πλανητών, του ήλιου, της σελήνης, τον υπολογισμό των εκλείψεων και των ημερολογιακών υπολογισμών.

Ο Μανουήλ αρχίζει να διδάσκει αστρονομία με βάση τα έργα των Περσών αστρονόμων Σαμς Μπουχαρί και Νασίρ Αλ-Ντιν Αλ-Τουσί, δηλαδή με βάση τους καινούργιους υπολογισμούς στους οποίους επιδίδονταν όσοι ανήκαν στις ομάδες των αστεροσκοπείων της Μάραγα και της Ταυρίδας. Οι νέες αυτές προσεγγίσεις, ακολουθώντας την πτολεμαϊκή μέθοδο, λαμβάνουν υπόψη τους παρατηρησιακά συμπεράσματα και μετρήσεις, γεγονός που αλλάζει τις μέχρι τότε σταθερές κυρίως ως προς τους υπολογισμούς, ενώ θέτουν και νέα δεδομένα ως προς την κίνηση των πλανητών, όπως προκύπτουν ακριβώς από την παρατήρηση.

Τα μαθήματα του Μανουήλ φαίνεται ότι έγιναν γνωστά και εκτός των ορίων του μικρού ποντιακού κράτους. Ο Μανουήλ συγγράφει και ο ίδιος αστρονομικές και αστρολογικές πραγματείες⁶ (δικό του έργο θεωρείται το Ωροσκόπιον Τραπεζούντος για το 1336). Πρέπει να σημειωθεί ότι οι νέες μέθοδοι υπολογισμών που εισάγονται από την περσοϊσλαμική αστρονομία είναι αρκετά πιο εύκολες στη χρήση τους από την αντίστοιχη πτολεμαϊκή μέθοδο. Έτσι είναι πιο εύκολο να υπολογιστούν οι θέσεις των ουράνιων σωμάτων, οι συζυγίες και οι εκλείψεις, δηλαδή ό,τι χρησιμοποιούνταν για την κατασκευή των αστρολογικών και των αστρονομικών πινάκων καθώς και για τον υπολογισμό του Πάσχα. Το γεγονός αυτό συμβάλλει τόσο στη διάδοσή τους στην Τραπεζούντα όσο και στην αποδοχή τους από μια μεγάλη ομάδα λογίων της Κωνσταντινούπολης.

Αυτή τη διδασκαλία έρχεται να παρακολουθήσει στην Τραπεζούντα ο Γεώργιος Χρυσοκόκκης. Με τις γνώσεις που απέκτησε ο Χρυσοκόκκης θα συγγράψει το 1347 το έργο Εξήγησις εις την Σύνταξιν των Περσών, όπως είναι γνωστό, ή με πλήρη τίτλο, όπως καταγράφεται συνήθως, Γεωργίου ιατρού του Χρυσοκόκκη, Εξήγησις εις την των Περσών Σύνταξιν, εκτεθείσα προς τον αυτού αδελφόν Ιωάννην τον Χαρσιανίτη. Το έργο αυτό διέδωσε την περσική αστρονομία στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία και στους επιστημονικούς κύκλους της Κωνσταντινούπολης, απ’ όπου και διαδόθηκε στη Δύση.

4. Αποτίμηση