1. Πηγές

Όταν ο περιηγητής Παυσανίας¹ πέρασε το 2ο αι. μ.Χ. από την Αθήνα, είδε στη νότια πλευρά της Ακρόπολης μια ομάδα αγαλμάτων και τα περιέγραψε σύντομα στο έργο του: «Κοντά στο νότιο τείχος [της Ακρόπολης] υπάρχουν παραστάσεις του μυθικού πολέμου των Γιγάντων […] της μάχης των Αθηναίων κατά των Αμαζόνων, του κατορθώματος κατά των Μήδων στο Μαραθώνα και της καταστροφής των Γαλατών στη Μυσία, όλα αναθήματα του Αττάλου, το καθένα περίπου δύο² πήχεις».³

Το ανάθημα αυτό συνηθίζεται να ονομάζεται, με βάση την κλίμακα στην οποία απεικονίζονταν οι μορφές του, Μικρό Ατταλιδικό Ανάθημα, αλλά και για να μη συγχέεται με το ανάθημα που ήταν στημένο στην ακρόπολη της Περγάμου, το Μεγάλο Ατταλιδικό Ανάθημα. Στη διάρκεια των ανασκαφών της Ακρόπολης σχεδόν τίποτε από το ανάθημα που εξετάζουμε δεν ήρθε στο φως. Οι μορφές που απεικονίζονταν πάντως πρέπει να ήταν σχεδόν σίγουρα χάλκινες.

Αρκετές από αυτές αναγνωρίστηκαν σε μαρμάρινα ρωμαϊκά αντίγραφα ήδη από το 19ο αιώνα.⁴ Καθοριστικό ωστόσο για την ταύτιση παραμένει το ερώτημα πού ακριβώς και με ποιον τρόπο ήταν στημένο το ανάθημα, καθώς και κατά πόσο παριστάνονταν σε αυτό και οι μορφές των νικητών στις μάχες, ζήτημα για το οποίο το κείμενο του Παυσανία δεν είναι διαφωτιστικό. Σύμφωνα όμως με τη μαρτυρία του Πλουτάρχου, ο Διόνυσος της Γιγαντομαχίας κατέρρευσε έπειτα από μια ανεμοθύελλα στο θέατρο.⁵ Με βάση την υπόθεση ότι το Μικρό Ατταλιδικό Ανάθημα ήταν στημένο στην περιοχή του θεάτρου, και άρα ότι ο Πλούταρχος μιλάει γι’ αυτό, εμφανίζεται βάσιμη η εκδοχή σύμφωνα με την οποία στη Γιγαντομαχία απεικονίζονταν και οι νικηφόροι θεοί. Αντίστοιχα, θα πρέπει να υποθέσουμε ότι παριστάνονταν και οι νικητές από τις άλλες τρεις μάχες. Κάτι τέτοιο θα ανέβαζε σημαντικά το συνολικό αριθμό των μορφών, καθώς έχουν αναγνωριστεί έως σήμερα δώδεκα Γαλάτες που αποδίδονται στο ανάθημα και είναι λογικό να προσμετρήσουμε αντίστοιχους αριθμούς Αμαζόνων, Περσών και Γιγάντων και άλλους τόσους νικητές. Δεν έχει αναγνωριστεί πάντως ακόμα καμία μορφή νικητή που θα μπορούσε να ανήκει στο συγκεκριμένο ανάθημα.⁶ Είναι επίσης αμφίβολο κατά πόσο ο διαθέσιμος χώρος ήταν σε θέση να συμπεριλάβει τόσες πολλές μορφές.⁷

2. Ρωμαϊκά αντίγραφα

Τα αγάλματα που σχετίζονται με το ανάθημα της Ακρόπολης ανέρχονται σήμερα σε πάνω από 20.⁸ Γύρω στα 10 από αυτά βρέθηκαν μαζί στο Πεδίο του Άρεως στη Ρώμη το 1514 και ίσως να ήταν εκτεθειμένα όλα μαζί· παρουσιάζουν άλλωστε μεγάλες ομοιότητες στη σύνθεση και στην τεχνοτροπία.⁹ Η ταύτισή τους βασίστηκε, πέρα από τη θεματογραφία, στην κλίμακά τους και στη στιλιστική τους ομοιότητα με τα αγάλματα του Μεγάλου Περγαμηνού Αναθήματος. Τα περισσότερα είναι τοποθετημένα σε χαμηλές, ελλειψοειδείς βάσεις, όμοιες με αυτές του Θνήσκοντος Γαλάτη και του Γαλάτη με τη γυναίκα του από την Πέργαμο και απεικονίζουν μορφές πληγωμένες, ετοιμοθάνατες ή νεκρές.

Έτσι ο Γαλάτης στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Νεάπολης δε φαίνεται παρά να είναι σχεδόν αντικατοπτρισμός του Θνήσκοντος Γαλάτη, αν εξαιρέσουμε ότι φοράει τώρα περικεφαλαία και φαρδιά ζώνη. Άλλη μορφή της ίδιας τεχνοτροπίας είναι η Νεκρή Αμαζόνα στο ίδιο Μουσείο. Φοράει κοντό χιτωνίσκο που αφήνει ακάλυπτο το αριστερό της στήθος, όπου διακρίνεται να αιμορραγεί το θανάσιμο τραύμα. Έχει λυγισμένο το αριστερό της πόδι και έχει καταρρεύσει πάνω στο δόρυ της. Στο ίδιο μοτίβο απεικονίζεται και ένας Νεκρός Γίγαντας στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Νεάπολης. Τα μαλλιά και τα γένια του αποδίδονται με πλούσιους βοστρύχους· έχει και αυτός, όπως και η Αμαζόνα, λυγισμένο το αριστερό του χέρι πάνω από το κεφάλι, στο οποίο κρατά ακόμα το σπαθί του. Την ομάδα συμπληρώνει και ο όμοια αποδοσμένος Νεκρός Γαλάτης στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Βενετίας. Στο αριστερό, τεντωμένο πάνω από το κεφάλι, χέρι του κρατά την ελλειψοειδή πέλτη του,¹⁰ που αποκρυσταλλώνει δραματικά την τελευταία προσπάθειά του να αμυνθεί, πριν τον καλύψει το πέπλο του θανάτου.

Σε παρόμοια βάση έχει καταρρεύσει και ένας Πέρσης στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Νεάπολης. Η εθνική του ταυτότητα είναι ορατή στην ενδυμασία του. Σε αντίθεση με τους άλλους μαχητές, που απεικονίζονται γυμνοί ή ημίγυμνοι, αυτός είναι ντυμένος με δερμάτινο χιτωνίσκο, αναξυρίδες,¹¹ δερμάτινο σκούφο και κλειστά υποδήματα. Ακόμα και το δρεπανόσχημο ξίφος του κάνει ορατή την εθνική του προέλευση. Ένας παρόμοια ντυμένος Πέρσης στο Aix-en-Provence παρουσιάζει μια διαφορετική βαθμίδα αντίληψης της πραγματικότητας. Απεικονίζεται γονατισμένος και με το κεφάλι στραμμένο γεμάτο αγωνία και ένταση προς το μέρος του αόρατου σ’ εμάς εχθρού που τον απειλεί.¹²

Όλα αυτά τα γλυπτά διαιωνίζουν, άλλα λιγότερο και άλλα περισσότερο, την κληρονομιά από το Μεγάλο Ατταλιδικό Ανάθημα. Έντονο πλάσιμο των μυών, ανατομικές λεπτομέρειες αποδοσμένες με ένταση, συσπάσεις του προσώπου, έντονες συστροφές και προπαντός έκδηλα και αγωνιώδη συναισθήματα, τόσο χαρακτηριστικά για τη γλυπτική της Περγάμου, αποκρυσταλλώνονται πάνω τους με μια ενάργεια εντυπωσιακή, που προκαλεί καταιγισμό συναισθημάτων και στον ίδιο το θεατή. Αξίζει πράγματι ν’ αναλογιστεί κανείς την εντύπωση που θα προκαλούσαν όλες αυτές οι νεκρές, πληγωμένες, αγωνιώδεις φιγούρες στους Αθηναίους που περπατούσαν ανάμεσά τους, όταν επισκέπτονταν την Ακρόπολη και το θέατρο του Διονύσου. Και να υποθέσουμε πως με το ανάθημα αυτό οι Περγαμηνοί κατόρθωσαν να ικανοποιήσουν τη φιλοδοξία τους να προβληθούν ως θεματοφύλακες των αξιών του ελληνικού πολιτισμού και ως άξιοι συνεχιστές του αθηναϊκού μεγαλείου.

Παρόλο που ο δημιουργός –ή ενδεχομένως οι δημιουργοί– του πολυπρόσωπου αυτού αναθήματος δεν είναι γνωστός, η αντιγραφή του αιώνες αργότερα, στη Ρωμαϊκή εποχή, αποδεικνύει ότι άσκησε, όπως και η περγαμηνή σχολή γενικότερα, σημαντική επιρροή στους ανθρώπους της εποχής.

3. Χρονολόγηση

Προβληματικό θέμα αποτελεί η χρονολόγηση του αναθήματος της Ακρόπολης. Ο Παυσανίας αναφέρει μεν τον Άτταλο ως αναθέτη, δεν καθορίζει όμως αν πρόκειται για τον Άτταλο Α΄ ή τον Άτταλο Β΄. Πιθανότερο είναι να πρόκειται για τον Άτταλο Α΄, όταν το 200 π.Χ. πραγματοποίησε θριαμβική επίσκεψη στην Αθήνα.¹³ Φυσικό είναι να θέλησε να επισφραγίσει τότε την επίσκεψή του προπαγανδίζοντας τα κατορθώματά του κατά των Γαλατών με την ανάθεση ενός εντυπωσιακού αφιερώματος, που θα υπογράμμιζε άλλωστε την ομοιότητα μεταξύ Αθήνας και Περγάμου και θα παρουσίαζε την τελευταία ως άξια συνεχίστρια της παράδοσης της πρώτης: όπως άλλοτε η Αθήνα αντιτάχθηκε στα στίφη των Περσών, έτσι τώρα και η Πέργαμος απέκρουσε τους βαρβάρους. Οι μελετητές που θεωρούν πιθανότερη την εκδοχή του Αττάλου Β΄ κατεβάζουν τη χρονολογία του αναθήματος γύρω στο 150 π.Χ.¹⁴

Παρόλο που ο Άτταλος Β΄ δε σχετίζεται ο ίδιος άμεσα με τις μάχες κατά των Γαλατών ίσως να θέλησε διατρανώνοντας με την ανάθεση αυτή τις νίκες του πατέρα του να καρπωθεί και ο ίδιος μέρος από τη δόξα τους. Άλλωστε αυτός ήταν που αφιέρωσε την περίφημη στοά στην Αγορά, γνωστή ως Στοά του Αττάλου – θα μπορούσε λοιπόν να είναι δικό του και ένα εξίσου σημαντικό ανάθημα στην Ακρόπολη. Σημαντικότερο επιχείρημα αποτελούν όμως τα ίδια τα αγάλματα που έχουν σχετιστεί με το ανάθημα, καθώς και η τεχνοτροπία τους. Πολλά μοιάζουν να έχουν επηρεαστεί έντονα από το στιλ και τις μορφές του Βωμού της Περγάμου, ο οποίος χρονολογείται στα χρόνια του Ευμένη (197-159 π.Χ.). Αρκετές μορφές εξάλλου παρουσιάζουν τόση ομοιότητα με γλυπτά του Μεγάλου Ατταλιδικού Αναθήματος στην Πέργαμο, ώστε δε θα ήταν υπερβολή αν μιλούσε κανείς για παραλλαγές τους. Μάλιστα έχει γίνει η υπόθεση ότι υπήρχε πράγματι στην ίδια την Πέργαμο μια παραλλαγή του Μικρού Ατταλιδικού Αναθήματος, η οποία αναφέρεται συχνά ως «παράλληλο μνημείο».¹⁵ Γεγονός είναι επίσης ότι οι περισσότερες μορφές του Μικρού Ατταλιδικού Αναθήματος παρουσιάζουν συχνά μια υπερβολική θεατρικότητα στις κινήσεις, τις συστροφές και την έκφραση του προσώπου· διακατέχονται από έντονο πάθος, αλλά αυτό αγγίζει συχνά την επιτήδευση και το μανιερισμό.