1. Οικογένεια – Σπουδές

Ο Ιωάννης Βαλαβάνης γεννήθηκε στην Κερασούντα το 1830. Όσον αφορά την οικογένειά του, γνωρίζουμε ότι ο πατέρας του ήταν πρακτικός γιατρός. Από επιστολή του στον Επαμεινώνδα Κυριακίδη¹ μαθαίνουμε επίσης ότι ο παππούς του από την πλευρά της μητέρας του, ο Νικόλαος Καζαντσόγλου, είχε φροντίσει για την ανέγερση του σχολικού κτηρίου της Κερασούντας. Ο νεαρός Ιωάννης μαθήτευσε πρώτα στο σχολείο της ιδιαίτερης πατρίδας του, αλλά συνέχισε στο Φροντιστήριο Τραπεζούντας. Αφού δίδαξε για κάποιο διάστημα στην Κερασούντα, διορίστηκε το 1861 στο Φροντιστήριο. Το Δεκέμβριο του ίδιου έτους μετέβη στην Αθήνα για να συμπληρώσει τις γυμνασιακές του σπουδές. Τέσσερα χρόνια αργότερα ξαναγύρισε ως δάσκαλος στην Κερασούντα, αλλά παρέμεινε εκεί μόλις δύο έτη, αφού το 1867 βρέθηκε για δεύτερη φορά στην Αθήνα ως φοιτητής πλέον της Φιλοσοφικής Σχολής. Κατά το διάστημα της φοίτησής του εργαζόταν ως υπάλληλος του Υπουργείου Παιδείας και έπειτα του Υπουργείου Οικονομικών. Με τον τρόπο αυτό μπόρεσε να συντηρήσει την πολυμελή οικογένειά του, που παρέμενε στην Κερασούντα. Αφού έδωσε τις διδακτορικές του εξετάσεις το 1880, επέστρεψε στον Πόντο, όπου διορίστηκε διαδοχικά καθηγητής στο Αμερικανικό Κολέγιο της Μερζιφούντας, στο ημιγυμνάσιο της Αμισού και πάλι στην Κερασούντα.² Ξαναγύρισε όμως στην Ελλάδα ως διευθυντής του Ελληνικού Σχολείου των Μεγάρων κατά τα έτη 1892-1893. Στην Κερασούντα επέστρεψε το 1896, τρία χρόνια πριν από το θάνατό του.

2. Συλλογή «ζώντων μνημείων» και εργογραφία

«Ερευνητής ακαταπόνητος, περιήρχετο πόλεις και χωριά, επεσκέπτετο παντός είδους βιοτέχνας και εις τας οικίας και εις τα εργαστήριά των».³ Όπως μαρτυρεί και η σχετικά πλούσια εργογραφία του, ο Ιωάννης Βαλαβάνης αφιέρωσε σημαντικό μέρος της ζωής του στη συλλογή και τη μελέτη της γλώσσας και, σε μικρότερο βαθμό, των εθίμων του Πόντου.⁴ Το μεγαλύτερο μέρος του δημοσιευμένου ή μη έργου του αποτελείται από συλλογές γλωσσικού υλικού, στις οποίες διέπρεψε: οι καταγραφές του φημίζονται για τη φωνητική ακρίβειά τους και για την απόδοση της σημασίας των λέξεων.⁵ Ο ίδιος εξάλλου αυτοχαρακτηριζόταν «γλωσσογράφος ελληνοδιδάσκαλος»,⁶ γεγονός που υπογραμμίζει τη σημασία που έδινε στην καταγραφή. Τμήματα των συλλογών του δημοσιεύτηκαν σε περιοδικά της Κωνσταντινούπολης (Επτάλοφος, περιοδικό του Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου Κωνσταντινουπόλεως), της Τραπεζούντας (Εύξεινος Πόντος, Αστήρ του Πόντου) και της Αθήνας (Πανδώρα). Αλλά ο Βαλαβάνης ασχολήθηκε και με την καθαυτό μελέτη της ποντιακής· το 1880 υπέβαλε στο γλωσσικό διαγωνισμό του Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου Κωνσταντινουπόλεως την εργασία Ζώντα Μνημεία της ανά τον Πόντον ιδιωτικής, για τα οποία πήρε το πρώτο βραβείο. Πρόκειται περί ογκώδους έργου, του οποίου μικρό μόνο μέρος (209 σελίδες που περιέχουν το λεξιλόγιο του στοιχείου «Α») δημοσιεύτηκε από τα «Αρχεία Κοραή» το 1892. Το υπόλοιπο (γραμματική, φωνητική κτλ.) παραμένει ανέκδοτο στα Αρχεία του Ιστορικού Λεξικού της Ελληνικής Γλώσσας της Ακαδημίας Αθηνών μαζί με άλλα έργα του, μεταξύ των οποίων και το Οικιακός βίος, περιγραφαί, ήθη και έθιμα Τραπεζούντας.