Βούρτζηδες (Μπούρτζηδες ή Βούρτζοι)

1. Γενικά

Η μικρασιατική οικογένεια των Βούρτζηδων, αρμενικής ή αραβικής καταγωγής, εμφανίσθηκε στο προσκήνιο της ιστορίας το 10ο αιώνα, την εποχή της βυζαντινής εποποιίας, οπότε σημειώθηκε η στρατιωτική επέκταση του βυζαντινού κράτους προς τα ανατολικά. Οι εκπρόσωποι των Βούρτζηδων αναδείχθηκαν χάρη στις στρατιωτικές υπηρεσίες που τους είχαν ανατεθεί. Μέγιστη σημασία για την εξέλιξη της οικογένειας των Βούρτζηδων είχε η σύναψη συγγενικών δεσμών με τους Μελισσηνούς, χάρη στην οποία οι Βούρτζηδες κατόρθωσαν να επιβιώσουν μετά την κατάκτηση της Μικράς Ασίας από τους Σελτζούκoυς Τούρκους, που άρχισε μετά τη μάχη του Μαντζικέρτ το 1071, και να εγκατασταθούν στο ευρωπαϊκό τμήμα της αυτοκρατορίας. Το κύρος και η δύναμη των Βούρτζηδων άρχισαν να μειώνονται από τα τέλη του 11ου αιώνα.

2. Καταγωγή και εξέλιξη της οικογένειας

Οι Βούρτζηδες ανέλαβαν καθήκοντα στον βυζαντινό στρατό το 10ο αιώνα, όταν έλαβε χώρα η επέκταση του Βυζαντίου στα ανατολικά, οπότε μεγάλος αριθμός στρατιωτών προσήλθε στη βυζαντινή επικράτεια για να στελεχώσει τις δυνάμεις της αυτοκρατορίας. Οι πηγές δεν μας επιτρέπουν να προσδιορίσουμε επακριβώς την καταγωγή των Βούρτζηδων. Εικάζεται ότι πρόκειται είτε για Αρμένιους1 είτε για Άραβες,2 οι οποίοι, αφού προσλήφθηκαν στην υπηρεσία του Βυζαντινού αυτοκράτορα, εγκαταστάθηκαν εντός της επικράτειας της αυτοκρατορίας. Είναι γνωστό ότι οι Βούρτζηδες συνδέονταν με δύο περιοχές όπου και κατείχαν κτηματική περιουσία, με τα εδάφη του θέματος των Ανατολικών, σε σχέση με το οποίο μνημονεύονται μέχρι τα τέλη του 11ου αιώνα, και με την ευρύτερη περιοχή της Αντιοχείας επί Ορόντου, όπου η παρουσία τους επιβεβαιώνεται μέχρι την έβδομη δεκαετία του 11ου αιώνα.

Τα στοιχεία για τους πρώτους γνωστούς Βούρτζηδες υποδεικνύουν ότι από την αρχή ήταν ανοιχτός σε αυτούς ο δρόμος προς τα ανώτερα στρώματα της βυζαντινής κοινωνίας. Μολονότι οι Βούρτζηδες αναδείχθηκαν ταχύτατα, πρωτίστως χάρη στις στρατιωτικές τους υπηρεσίες, η εν λόγω οικογένεια δεν θα μπορούσε να εκτοξευθεί στην κορυφή της βυζαντινής αριστοκρατίας αποκλειστικά από την απόδοση των αρρένων εκπροσώπων της στο πεδίο της μάχης. Τα μέλη της οικογένειας των Βούρτζηδων από τα τέλη του 10ου αιώνα και το πρώτο μισό του 11ου καταλάμβαναν σημαντικότερες θέσεις σε σχέση με τους εκπροσώπους της οικογένειας που μνημονεύονται στις πηγές της μεταγενέστερης περιόδου, οπότε η συγγένεια με τον αυτοκράτορα καθόριζε την κοινωνική θέση.

3. Οι Βούρτζηδες του β' μισού του 10ου αιώνα και των αρχών του 11ου

Γενάρχης των Βούρτζηδων θεωρείται ο στρατιωτικός αξιωματούχος Μιχαήλ Βούρτζης, ένας από τους επιφανέστερους εκπροσώπους αυτής της οικογένειας. Η άνοδός του στη στρατιωτική ιεραρχία έλαβε χώρα επί Νικηφόρου Β΄ Φωκά (963-969), Ιωάννη Α΄ Τσιμισκή (969-976) και Βασιλείου Β΄ (976-1025). Θεωρείται ότι εξαρχής τού ήταν προσιτά τα ανώτατα αξιώματα, διότι ήδη την εποχή του Νικηφόρου Β΄ έφερε τον τίτλο του πατρικίου. Το όνομα του Μιχαήλ Βούρτζη συνδέεται με την κατάκτηση της Αντιοχείας το 969, όπου ήταν ένας από τους επικεφαλής των επιχειρήσεων.

Ο Μιχαήλ Βούρτζης έλαβε μέρος στην ανατροπή του Νικηφόρου Β΄ (963-969), γεγονός που ενδεχομένως του εξασφάλισε ευνοϊκή μεταχείριση επί Ιωάννη Α΄ Τσιμισκή (969-976), οπότε εικάζεται ότι αναδείχθηκε δούκας Αντιοχείας. Οι εξαίρετες στρατιωτικές του επιδόσεις τού εξασφάλισαν περαιτέρω εξέλιξη επί Βασιλείου Β΄ (976-1025), παρά το γεγονός ότι προσωρινά υποστήριξε τον σφετεριστή Βάρδα Σκληρό. Ο Βασίλειος Β΄ τον τίμησε με το αξίωμα του μαγίστρου και του εμπιστεύθηκε τη διοίκηση της Αντιοχείας, και έτσι ο πρώτος γνωστός Βούρτζης παρέμεινε δύο φορές στο αξίωμα αυτό.3

Επί Βασιλείου Β΄, της εμπιστοσύνης του αυτοκράτορα έχαιραν και άλλοι εκπρόσωποι της οικογένειας των Βούρτζηδων. Στις πηγές μνημονεύεται ο πατρίκιος Κωνσταντίνος Βούρτζης, ο οποίος, από όσο γνωρίζουμε, ήταν ένας από τους στενότερους συνεργάτες του Βασιλείου Β΄. Τον Κωνσταντίνο τον τύφλωσε ο Κωνσταντίνος Η΄ (Μονομάχος) (1025-1028) κατά την έναρξη της βασιλείας του.4

4. Συμμετοχή στα κινήματα εναντίον της κεντρικής εξουσίας τον 11ο αιώνα

Μέλη της οικογένειας των Βούρτζηδων συμμετείχαν ενεργά στα κινήματα εναντίον εκπροσώπων της αυτοκρατορικής εξουσίας. Πρέπει όμως να τονισθεί ότι στα κινήματα αυτά (συνωμοσίες και στάσεις) οι Βούρτζηδες ουδέποτε διεκδίκησαν προσωπικά το θρόνο, αλλά στήριξαν τις διεκδικήσεις σφετεριστών, καταφανώς πιο επιφανών εκπροσώπων της βυζαντινής αριστοκρατίας. Το 977 ο Μιχαήλ Βούρτζης στήριξε προσωρινά τις βλέψεις του Βάρδα Σκληρού, το 1029 εκπρόσωποι της τρίτης γενιάς των Βούρτζηδων, ο Μιχαήλ, ο Θεογνώστης και ο Σαμουήλ, συμμετείχαν στην αποτυχημένη συνωμοσία του Κωνσταντίνου Διογένη εναντίον του Ρωμανού Γ΄ Αργυρού (1028-1034). Δεν είναι γνωστοί οι τίτλοι και τα αξιώματα των εγγονών του γενάρχη Μιχαήλ Βούρτζη από την περίοδο πριν από το 1029, όμως μπορούμε να υποθέσουμε ότι πρόκειται για στρατιωτικούς αξιωματούχους.5 Επίσης το 1057, κατά τη στάση των υποστηρικτών του μετέπειτα αυτοκράτορα Ισαακίου Α΄ Κομνηνού (1057-1059), συμμετείχε –μαζί με τους Κομνηνούς, τους Δούκες, τους Αργυρούς, τους Σκληρούς, τους Βοτανειάτες και άλλους εκπροσώπους της στρατιωτικής αριστοκρατίας– και ο βεστάρχης Μιχαήλ Βούρτζης, ένας εκ των επιφανών «αρχόντων» του θέματος Ανατολικών.6

5. Συγγενικοί δεσμοί με τους Μελισσηνούς

Μολονότι οι Βούρτζηδες κατόρθωσαν να εισέλθουν στα ανώτερα στρώματα της βυζαντινής αριστοκρατίας, η οικογένεια μπόρεσε τελικά να διατηρήσει τη σημαντική θέση της στη βυζαντινή κοινωνία επί μακρόν λόγω των συγγενικών της δεσμών με τους Μελισσηνούς. Είναι γνωστό ότι ο πατέρας του καίσαρα Νικηφόρου Μελισσηνού, γαμπρού του Αλεξίου Α΄ Κομνηνού (1081-1118), ήταν μέλος της οικογένειας των Βούρτζηδων.7 Το γεγονός ότι ο Νικηφόρος Βούρτζης, το γένος Μελισσηνός, κράτησε το επίθετο της μητέρας του και όχι του πατέρα του μαρτυρεί με έναν ξεχωριστό τρόπο την πτώση της σημασίας και του κύρους της οικογένειας των Βούρτζηδων.

Η προαναφερθείσα συγγένεια με τους Μελισσηνούς, που ήταν μια από τις παλαιότερες βυζαντινές οικογένειες, εκτιμάται ότι έδωσε τη δυνατότητα στους Βούρτζηδες να επιβιώσουν μετά τη μουσουλμανική κατάκτηση της Μικράς Ασίας. Επί Αλεξίου Α΄ ένας κλάδος των Βούρτζηδων μετανάστευσε στα ευρωπαϊκά τμήματα της αυτοκρατορίας. Όταν ο Νικηφόρος Μελισσηνός εγκατέλειψε τα κτήματά του στα μικρασιατικά εδάφη, έλαβε άλλα με αυτοκρατορική δωρεά στην περιοχή της Θεσσαλονίκης. Σύντομα παραχώρησε μέρος αυτών των κτημάτων στους συγγενείς του, τους Βούρτζηδες.8 Το γεγονός της αντικατάστασης της χαμένης κτηματικής περιουσίας χάρη στους Μελισσηνούς υποδεικνύει ενδεχομένως και την καθιέρωση των ανάλογων ιεραρχικών σχέσεων μεταξύ των Βούρτζηδων και των επιφανών Μελισσηνών και πιθανόν σηματοδότησε την αρχή της μείωσης του κύρους της οικογένειας των Βούρτζηδων έναντι άλλων αριστοκρατικών οίκων.

6. Η αποδυνάμωση της οικογένειας κατά τον ύστερο 11ο αιώνα

Κατά το 10ο αιώνα ο πρώτος γνωστός από τις πηγές Βούρτζης αναφέρεται στην την ίδια ιεραρχική θέση με τους τότε εκπροσώπους των διαχρονικά επιφανών Μελισσηνών. Το 1057 ένα μέλος της οικογένειας των Βούρτζηδων, που συμμετείχε στην κατάκτηση της εξουσίας, ήταν εξέχουσα προσωπικότητα της βυζαντινής κοινωνίας. Φαίνεται ότι στα τέλη του 11ου αιώνα θα πρέπει να τοποθετηθεί η αρχή της αποδυνάμωσης των Βούρτζηδων, καθώς τα μέλη τους επιβιώνουν χάρη στους Μελισσηνούς

Η πτώση του κύρους της οικογένειας των Βούρτζηδων είχε τουλάχιστον δύο αιτίες. Πρώτον, οι Βούρτζηδες δεν είχαν άμεση συγγένεια με τη δυναστεία των Κομνηνών. Για το λόγο αυτό δεν τους ήταν προσιτά σημαντικά κρατικά αξιώματα, τα οποία από την εποχή του Αλεξίου Α΄ Κομνηνού (1081-1118) παραχωρούνταν αποκλειστικά σε συγγενείς της αυτοκρατορικής οικογένειας, σύμφωνα με την αυτοκρατορική πολιτική που εφαρμόστηκε. Δεύτερον, με την πάροδο του χρόνου οι Βούρτζηδες απομακρύνονταν από τα ανώτερα στρατιωτικά αξιώματα, μέσω των οποίων το 10ο αιώνα ανήλθαν στην κοινωνική κλίμακα.

7. Η οικογένεια το 12ο και 13ο αιώνα

Το 12ο αιώνα η οικογένεια των Βούρτζηδων περιέρχεται σε περίοδο αποδυνάμωσης. Εντούτοις κάποιοι Βούρτζηδες ανέλαβαν την εποχή αυτή αξιώματα. Πιο σημαντικοί μεταξύ αυτών θεωρούνται ο Γεώργιος Βούρτζης, ο οποίος το 1153 έγινε μητροπολίτης Αθηνών (πέθανε το 1160), και ο αδελφός του Ηλίας, ο οποίος ήταν επικεφαλής της φρουράς του θησαυροφυλακίου του στέμματος.9 Ο Ηλίας Βούρτζης ήταν νυμφευμένος με γόνο της οικογένειας των Σκληρών.

Στις αρχές του 13ου αιώνα μνημονεύονται στις πηγές πρόσωπα με το επίθετο Βούρτζης, όμως είναι δύσκολο να προσδιορίσουμε τις μεταξύ τους συγγενικές σχέσεις. Στη μεταγενέστερη περίοδο οι Βούρτζηδες εμφανίζονται στις πηγές πολύ σπάνια, σποραδικές αναφορές που μαρτυρούν ότι η οικογένεια είχε στο μεταξύ χάσει το κύρος της.10



1. Βλ. Charanis, P., The Armenians in the Byzantine Empire (Lisboa 1963), σελ. 45. Τις εικασίες για την αρμενική καταγωγή των Βούρτζηδων τις αποδέχονται με μεγαλύτερη επιφύλαξη οι Adontz, N., Études arméno-byzantines (Lisbonne 1965), σελ. 176, και Každan, A., Armjane v sostave gospodstvujušćego klassa vizantijskoj imperii XI-XII vv. (Erevan 1975), σελ. 85.

2. Βλ. Laurent, V., “La chronologie des gouverneurs d’ Antioche sous la seconde domination byzantine”, Mélanges de l’ Université Saint-Joseph 38 (1962), σελ. 230 υποσ. 4· Cheynet, J.-C., “La famille Bourtzès”, στο Cheynet, J.-C. – Vannier, J.F., Études prosopographiques (Byzantina Sorbonensia 5, Paris 1986), σελ. 16, ο οποίος τονίζει ότι οι πηγές δεν επιτρέπουν να δοθεί οριστική απάντηση στο ερώτημα αυτό.

3. Cheynet, J.-C., Pouvoir et contestations à Byzance 963-1210 (Paris 1990), σελ. 225.

4. Ιωάννης Σκυλίτζης, Σύνοψις ιστοριών, Thurn, I. (ed.), Ioannis Scylitzae Synopsis Historiarum (CFHB 5, Berlin – New York 1973), σελ. 371.

5. Σύμφωνα με τον Cheynet, J.-C., “La famille Bourtzès”, στο Cheynet, J.-C. – Vannier, J.F., Études prosopographiques (Byzantina Sorbonensia 5, Paris 1986), σελ. 32-33, 34-35, στον Μιχαήλ Βούρτζη ανήκουν οι σφραγίδες που δείχνουν ότι ασκούσε το λειτούργημα του στρατηγού και του στρατηλάτη. Ο ίδιος συγγραφέας ταυτίζει τον Σαμουήλ Βούρτζη με τον πατρίκιο ο οποίος το 1050, την εποχή του Κωνσταντίνου Θ΄ Μονομάχου (1042-1055), ήταν διοικητής του πεζικού στη μάχη κατά των Πατζινάκων.

6. Ιωάννης Σκυλίτζης, Σύνοψις ιστοριών, Thurn, I. (ed.), Ioannis Scylitzae Synopsis Historiarum (CFHB 5, Berlin – New York 1973), σελ. 488. Ο Cheynet ταυτίζει τον βεστάρχη Μιχαήλ Βούρτζη από το 1057 με τον οπαδό του Κωνσταντίνου Διογένη από το 1029· βλ. Cheynet, J.-C., “La famille Bourtzès”, στο Cheynet, J.-C. – Vannier, J.F., Études prosopographiques (Byzantina Sorbonensia 5, Paris 1986), σελ. 33 υποσ. 43. Ο Každan, A., Armjane v sostave gospodstvujušćego klassa vizantijskoj imperii XI-XII vv. (Erevan 1975), σελ. 86, θεωρεί ότι πρόκειται για δύο διαφορετικές προσωπικότητες.

7. Νικηφόρος Βρυέννιος, Ύλη ιστορίας, Gautier, P. (ed.), Nicephori Bryennii historiarum libri quattuor (CFHB 9, Series Bruxellensis, Bruxelles 1975), 85, 239.

8. Τα κτήματα τα οποία παραχώρησε ο καίσαρας Νικηφόρος Μελισσηνός στον συγγενή του Σαμουήλ Βούρτζη και τα οποία κληρονόμησαν αργότερα οι απόγονοί του μνημονεύονται σε ένα έγγραφο του 1117 από το αρχείο της Μονής Δοχειαρίου στο Άγιο Όρος· βλ. Archives de l’ Athos XIII, Actes de Docheiariou, Oikonomidès, N. (ed.) (Paris 1984), acte no 4. Την παρουσία των Βούρτζηδων στην περιοχή της Θεσσαλονίκης τη μνημονεύει και ένα έγγραφο της Μονής Ιβήρων του 1104· βλ. Archives de l’ Athos XVI, Actes d’ Iviron II, du milieu du XIe siècle à 1204, Lefort, J. et al. (eds) (Paris 1990), acte no 52. Εικάζεται ότι οι Βούρτζηδες απέκτησαν κτήματα στις αναφερθείσες δυτικές περιοχές της αυτοκρατορίας πριν από το 1101, δηλαδή επί Αλεξίου Α΄ Κομνηνού.

9. Βλ. Cheynet, J.-C., “La famille Bourtzès”, στο Cheynet, J.-C. – Vannier, J.F., Études prosopographiques (Byzantina Sorbonensia 5, Paris 1986), σελ. 52-53.

10. Prosopographisches Lexikon der Palaiologenzeit, fasz. 2, Trapp, E. et al. (eds) (Wien 1977), no 3110-3111.