1. Η ίδρυση του νοσοκομείου

Το πρώτο νοσοκομείο των ελληνορθόδοξων ιδρύθηκε το 1723 στη Σμύρνη από προσφορές ατόμων και συντεχνιών. Το ίδρυμα είχε κοινούς επιτρόπους με την εκκλησία της Αγίας Φωτεινής. Η εκκλησία ανέλαβε την πρωτοβουλία για την αγορά του οικοπέδου στην περιοχή του Νέου Μαχαλά από τη χήρα του Ολλανδού Προξένου Κλάρα, Βαρόνη ντε Χοσπιγέ. Όλα τα αρχικά έξοδα για τη δημιουργία του νοσοκομείου καλύφθηκαν από δωρεές πιστών και από τα έσοδα της εκκλησίας. Πολλοί από τους επιτρόπους είχαν καταβάλει μεγάλα ποσά για την αγορά του οικοπέδου.¹

2. Η σύσταση του αδελφάτου

Ωστόσο οι χορηγίες δεν επαρκούσαν και λόγω οικονομικών δυσχερειών το 1745 συστήθηκε αδελφάτο από ομάδα 12 ελληνορθόδοξων Σμυρναίων με επικεφαλής τον τότε μητροπολίτη Σμύρνης Νεόφυτο. Τα μέλη του αδελφάτου ανέλαβαν να πληρώσουν με την «καλήν τους γνώμη και προαίρεσιν όλα τα ελλείποντα του Οσπιταλίου» και προσκάλεσαν τους χριστιανούς, όσους από «θείον ζήλον κινούνται», να πληρώσουν «ό,τι ήθελε τους φωτίσει ο θεός με καλήν των προαίρεσιν».² Οι γενναίες χρηματικές προσφορές των εμπόρων από τη Χίο, Ιωάννη Μαυροκορδάτου και Παντελή (Πανταλέοντα) Σεβαστοπούλου, συνέβαλαν καθοριστικά στην ανακαίνιση και στην ενίσχυση της οικονομικής βάσης του ιδρύματος, που από το 1748 και έπειτα πήρε την ονομασία Γραικικό νοσοκομείο.

3. Η ιστορική πορεία του Γραικικού νοσοκομείου

To 1797 το κτήριο καταστράφηκε στο πλαίσιο των λεηλασιών που έλαβαν χώρα κατά το γνωστό «ρεμπελιό της Σμύρνης» και ξαναχτίστηκε το 1804 με γενναιόδωρες προσφορές των ελληνορθόδοξων της Σμύρνης. Το νοσοκομείο σε όλο το 19ο αιώνα βρισκόταν σε μια πορεία συνεχούς ανάπτυξης. Το 1857 ο Ιταλός Storatti το χαρακτήρισε σε οδηγό της πόλης ως το καλύτερο ανάμεσα στα 9 νοσοκομεία που είχε η Σμύρνη. Το 1909 επιχειρήθηκε να μετονομαστεί «Ελληνικό νοσοκομείο». Αντέδρασε όμως η τουρκική εφημερίδα Ιττιχάτ θέτοντας επικριτικά το ερώτημα «αν προς θεού ζούμε στην Ελλάδα ή σε οθωμανικό κράτος». Ως το 1922 το ίδρυμα συνεχώς ανακαινιζόταν, επεκτεινόταν με νέες εγκαταστάσεις και εξοπλιζόταν με τα πλέον σύγχρονα μέσα της εποχής, πάντοτε χάρη στους εράνους και τις δωρεές των ελληνορθόδοξων της Σμύρνης αλλά και των Ελλήνων του εξωτερικού.³

4. Η αντιμετώπιση της πανούκλας από το νοσοκομείο

Στις αρχές του 19ου αιώνα προστέθηκε στην ονομασία Γραικικό νοσοκομείο η επωνυμία «Άγιος Χαράλαμπος», το όνομα του οποίου οι πιστοί επικαλούνταν για να σωθούν από την πανώλη. Το 1833 χτίστηκε στον περίβολο του νοσοκομείου ο σταυροπηγιακός ναός του Αγίου Χαραλάμπους, στον οποίο εκκλησιάζονταν όχι μόνο οι άνθρωποι του νοσοκομείου αλλά και διάφορες συντεχνίες και αδελφότητες. Η επωνυμία του νοσοκομείου φανερώνει τη στενή σχέση του νοσοκομείου με την πανώλη, που μάστιζε τον πληθυσμό της Σμύρνης. Η Σμύρνη, ως μεγάλο λιμάνι και εμπορικό κέντρο, δεχόταν συνεχώς εμπόρους και ναυτικούς που ενδεχομένως γίνονταν φορείς μετάδοσης ασθενειών. Γι’ αυτό η ίδρυση νοσοκομείων αποτελούσε επιτακτική ανάγκη. Το Γραικικό νοσοκομείο χρησιμοποιούσε αρχικά ως λοιμοκομείο (τμήμα λοιμωδών νοσημάτων) τον παλαιό μητροπολιτικό ναό της Αγίας Παρασκευής, που αργότερα ονόμαζαν Λαζαρέτο, στη δυτική πλευρά του όρους Πάγος. Ο ναός αυτός λειτουργούσε και ως τόπος συνάντησης των συντεχνιών. Σύντομα όμως, λόγω ελλείψεως χώρου αλλά και δυσχερειών στη μεταφορά των ασθενών, χτίστηκε το 1769 νέο λοιμοκομείο σε χώρο πίσω από το Γραικικό νοσοκομείο. Η επιδημία πανώλης που έπληξε τη Σμύρνη το 1835 οδήγησε τους ελληνορθόδοξους της πόλης να ιδρύσουν σε συνεργασία με την εφορεία του Γραικικού νοσοκομείου νέο λοιμοκομείο κοντά σε αυτό των Καθολικών, στο νοσοκομείο του Αγίου Ρόκκου.⁴

5. Η φιλανθρωπική δραστηριότητα του νοσοκομείου

Το νοσοκομείο, εκτός από τη νοσηλευτική του δράση, ήταν χώρος περίθαλψης ηλικιωμένων και απόρων. Επίσης δρούσε ως χώρος επιβολής των αρχών ηθικής και συμπεριφοράς της ελληνορθόδοξης αστικής τάξης σε κοινωνικές ομάδες όπως οι ιερόδουλες. Το 1857 στο περιοδικό Νέα Πανδώρα αναφέρεται ότι «το γραικικόν νοσοκομείον πλην των νοσούντων γηροκομεί και απόρους, περιθάλπει και παραφρόνας και οικοτροφεί γυναίκας ασέμνους φροντίζον να επαναφέρει αυτάς εις την οδόν της τιμής αφ’ ης εξετράπησαν». Το 1882 δημιουργείται στο νοσοκομείο και σωφρονιστήριο για τους ψυχικά ασθενείς, στο οποίο λειτουργεί και ειδικό σωφρονιστήριο γυναικών. Ο Σολομωνίδης αναφέρει ότι ο βοηθός του επισκόπου της Σμύρνης Κύριλλος, με τη βοήθεια ενός φύλακα του νοσοκομείου, κούρεψε μια νεαρή χριστιανή και τοποθέτησε μέσα στα εσώρουχά της μια εξαγριωμένη γάτα για να αποτρέψει την απόφασή της να αλλαξοπιστήσει για να παντρευτεί έναν αλλόθρησκο.⁵ Το 1902 ιδρύθηκε επίσης βρεφοκομείο για τα έκθετα και εγκαταλελειμμένα βρέφη. Η είσοδος του νοσοκομείου ήταν ανοικτή για όλους τους άπορους ασθενείς ανεξαρτήτως θρησκεύματος και εθνότητας. Δωρεάν ήταν επίσης η παροχή φαρμάκων για τους φτωχούς. Μάλιστα μεταξύ 1896-1899 χορηγήθηκαν δωρεάν 49.941 φάρμακα σε άνδρες και γυναίκες.⁶

6. Τα τμήματα του νοσοκομείου

Οι πολλαπλές αυτές λειτουργίες του ιδρύματος κατέστησαν αδήριτη ανάγκη τη συνεχή επέκτασή του, καθώς ο αριθμός των εισαγόμενων ασθενών στο ίδρυμα ολοένα και αυξανόταν. Σε πλήρη ανάπτυξη το νοσοκομείο το 1912 περιλάμβανε τα εξής τμήματα: χειρουργική κλινική, παθολογική κλινική, μαιευτική-γυναικολογική κλινική, κλινική μεταδοτικών νοσημάτων, ψυχιατρική-νευρολογική κλινική, γηροκομείο ανδρών και γυναικών, ακτινοδιαγνωστικό τμήμα, ακτινοθεραπευτικό τμήμα και εξωτερικά ιατρεία (αστυκλινική, λοιμοκομείο). Η φήμη του ήταν τέτοια, ώστε πολλοί Ευρωπαίοι και μουσουλμάνοι προτιμούσαν να νοσηλεύονται εκεί παρά στα δικά τους νοσοκομεία. Οι περιηγητές του 19ου αιώνα, αλλά και τα αρχεία του νοσοκομείου, φανερώνουν ότι δεχόταν ασθενείς όλων των εθνοτήτων, αν και η μεγάλη πλειονότητα αυτών ήταν ορθόδοξοι Ρωμιοί. Για παράδειγμα, κατά την περίοδο 1896-1899 νοσηλεύτηκαν 10.530 ασθενείς από τους οποίους οι 9.557 ήταν ορθόδοξοι χριστιανοί. Οι ασθενείς δεν προέρχονταν μόνο από την ευρύτερη ζώνη της Σμύρνης, αλλά και από μακρινές περιοχές, καθώς νοσηλεύονταν ναυτικοί, έμποροι και ταξιδιώτες από τα νησιά του Αιγαίου και τη μικρασιατική ενδοχώρα.⁷

7. Η οικονομική βάση και οι διοικητικές λειτουργίες του νοσοκομείου

Οι υπηρεσίες που προσέφερε το νοσοκομείο είχαν ως αποτέλεσμα τη συνεχή αύξηση των λειτουργικών του εξόδων. Είναι αξιοσημείωτο ότι ακόμη και σε στιγμές που αντιμετώπισε τον κίνδυνο της χρεοκοπίας τα έξοδα του ιδρύματος καλύπτονταν εξ ολοκλήρου από τις φιλανθρωπικές εισφορές των Σμυρναίων με τη μορφή των χρηματικών ποσών, της δωρεάς ακινήτων, της αμισθί παροχής υπηρεσιών για τις ανάγκες του νοσοκομείου αλλά και των δωρεών από τους πιστούς προς τις εκκλησίες που θεωρούνταν παραρτήματα του Γραικικού νοσοκομείου. Με βάση τα διοικητικά έγγραφα του νοσοκομείου μαθαίνουμε για την περίοδο 1896-1899 ότι οι μόνιμοι πόροι του ιδρύματος ήταν ελάχιστοι. Αναφέρεται ακόμη ότι μεγάλο μέρος του ιατρικού προσωπικού προσέφερε αμισθί τις υπηρεσίες του σε μόνιμη ή περιστασιακή βάση. Το 1896 καταγράφονται ως έμμισθο προσωπικό 65 άτομα. Ωστόσο η φιλανθρωπική δράση δεν απέκλεισε τη χρηματοδότηση του ιδρύματος και μέσω νοσηλίων, αλλά μόνο από τους εύπορους ασθενείς. Το ελληνικό κράτος δεν αποτέλεσε ποτέ σημαντικό στήριγμα για την λειτουργία του ιδρύματος. Εξαίρεση αποτελεί το μέτρο που θεσπίστηκε το 1854, σύμφωνα με το οποίο το Γραικικό νοσοκομείο λάμβανε ένα ποσό από τα τέλη ελλιμενισμού που εισέπρατταν οι προξενικές ελληνικές αρχές.

Τη διαχείριση του προϋπολογισμού του νοσοκομείου, όπως και όλα τα θέματα που το αφορούσαν, είχε αναλάβει 12μελής εφορεία με τριετή θητεία, την οποία αποτελούσαν σημαίνοντα μέλη της σμυρναϊκής κοινωνίας. Σε κάθε ανανέωση τα μέλη της λογοδοτούσαν στη συνέλευση του νοσοκομείου, η οποία εξέλεγε τριμελή επιτροπή για να ελέγξει τα πεπραγμένα της διοίκησης.⁸

8. Τα τελευταία χρόνια του ιδρύματος

Κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου οι Γερμανοί, τότε σύμμαχοι των Οθωμανών, κατέλαβαν το μισό συγκρότημα του ιδρύματος και το χρησιμοποίησαν για τις δικές τους ανάγκες, καθώς και της οθωμανικής Ερυθράς Ημισελήνου. Αντιστοίχως, κατά την ελληνική κατοχή της Σμύρνης (1919-1922) λειτούργησε εντός του ιδρύματος το Α΄ Στρατιωτικό νοσοκομείο καθώς και τμήμα του ελληνικού Ερυθρού Σταυρού. Τον Αύγουστο του 1922 το νοσοκομείο κάηκε ολοσχερώς από τις φλόγες της πυρκαγιάς της Σμύρνης και οι ασθενείς μεταφέρθηκαν στο κοντινό Ολλανδικό νοσοκομείο. Το κλειδί του νοσοκομείου, τελευταίο λείψανο του ιδρύματος, παραδόθηκε στο Σμυρναίο γιατρό Απόστολο Ψαλτώφ, τότε Γενικό Διοικητή Χίου, και φυλάσσεται στην Ένωση Σμυρναίων.⁹