1. Βιογραφικά

Η Ειρήνη Παλαιολογίνα γεννήθηκε πριν από το 1220 και ήταν κόρη του μεγάλου δομέστικου Ανδρόνικου Παλαιολόγου και της Θεοδώρας και μεγαλύτερη αδελφή του αυτοκράτορα Μιχαήλ Η΄. Περίπου το 1240 παντρεύτηκε τον πιγκέρνη Ιωάννη Καντακουζηνό Κομνηνό Άγγελο, με τον οποίο απέκτησε τέσσερις κόρες: τη Θεοδώρα, τη Μαρία, την Άννα και την Ευγενία.¹ Πριν από το 1257 ο σύζυγός της πέθανε ως μοναχός Ιωαννίκιος, οπότε η Ειρήνη, αφού έμεινε χήρα, δέχθηκε το μοναχικό σχήμα το 1261 ή λίγο νωρίτερα, παίρνοντας το όνομα Ευλογία.² Στη συνέχεια αναμείχθηκε ενεργά στη διαμάχη ενωτικών και ανθενωτικών μέχρι το θάνατό της, το 1284.

2. Πηγές

Στις βυζαντινές πηγές συναντάται δύο φορές η Ειρήνη. Στο έργο του Γεωργίου Παχυμέρη αναφέρεται μια συγκινητική και τρυφερή ιστορία για το πώς η μεγαλύτερη αδελφή Ειρήνη νανούριζε τον αδελφό της Μιχαήλ με ένα τραγούδι, στο οποίο τον εξυμνούσε ως μελλοντικό αυτοκράτορα που θα εισέλθει στην Κωνσταντινούπολη από τη Χρυσή Πύλη.³ Γενικά, ο Παχυμέρης αναφέρει ότι και οι δύο αδελφές του Μιχαήλ, η Μάρθα και η Ειρήνη (Ευλογία), πρόσεχαν τον μικρότερο αδελφό τους, ιδιαίτερα όμως αναφέρεται η Ειρήνη.

Η Ειρήνη μνημονεύεται στις πηγές για δεύτερη φορά από τον Γεώργιο Ακροπολίτη, με αφορμή τα θυελλώδη γεγονότα του καλοκαιριού του 1261, όταν τα στρατεύματα της Νίκαιας, των οποίων ηγούνταν ο στρατηγός Αλέξιος Στρατηγόπουλος, επανάκτησαν την Κωνσταντινούπολη από τους Λατίνους. Τον καιρό εκείνο ο αυτοκράτορας Μιχαήλ Η΄ βρισκόταν στο Μετεώριον (όπως αναφέρει ο Ακροπολίτης) και δεν γνώριζε τι είχε συμβεί. Στη διάρκεια της νύχτας, ξαφνικά, διαδόθηκε η φήμη ότι απελευθερώθηκε η Κωνσταντινούπολη. Την είδηση έφερε ένας νεαρός ο οποίος ήταν στην υπηρεσία της Ειρήνης και ερχόμενος από την περιοχή της Βιθυνίας έμαθε για την ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης. Η Ειρήνη έτρεξε αμέσως να ενημερώσει τον αδελφό της. Τον βρήκε να κοιμάται και αντιμετώπισε το δίλημμα πώς να συμπεριφερθεί, φοβούμενη μην ταραχθεί αν του ανακοινώσει ξαφνικά την είδηση. Γι’ αυτό, τον άγγιξε με το χέρι και του είπε: «κατέσχες, ὦ βασιλεῦ, τήν Κωνσταντινούπολιν», προσθέτοντας «ανάστηθι βασιλεῦ, ὁ γὰρ Χριστὸς ἀπεχαρίσατό σοι τὴν Κωνσταντινούπολιν».⁴

3. Πολιτική στάση

Η Ειρήνη είχε πολιτικές φιλοδοξίες και ασκούσε κάποια επιρροή στον νεότερο αδελφό. Είναι γνωστό ότι άνθρωποι από το περιβάλλον της υποκινούσαν τον αυτοκράτορα Μιχαήλ Η΄ να μεριμνήσει για τα δικαιώματα του γιου του Ανδρόνικου (Β΄) και να παρακάμψει τα δικαιώματα του νεαρού Ιωάννη Δ΄ Λασκάρεως στο θρόνο. Αυτό οδήγησε αργότερα στην τύφλωση του άτυχου αγοριού, γιου του αυτοκράτορα Θεόδωρου Β΄ Λασκάρεως. Επίσης είναι γνωστό ότι η Ευλογία συνέβαλε στην καταδίκη του ικανού στρατηγού Ιωάννη Μακρηνού, τον οποίο τύφλωσε ο αυτοκράτορας.

Όταν ο Βούλγαρος τσάρος Κωνσταντίνος Tih (1257-1277) έμεινε χήρος, νυμφεύθηκε την κόρη της Ευλογίας, τη Μαρία. Ο γάμος αυτός χρονολογείται στα τέλη του 1268 ή στις αρχές του 1269.⁵ Το γεγονός ότι ο Βούλγαρος τσάρος έγινε γαμπρός της έδωσε στην Ευλογία τη δυνατότητα αλλά και την ισχύ να υλοποιήσει κάποιες φιλοδοξίες στα χρόνια που ακολούθησαν.

4. Ανθενωτική δράση

Η αμοιβαία στοργή του Μιχαήλ Η΄ και της μεγαλύτερης αδελφής του τέθηκε σε δοκιμασία για ένα ζωτικής σημασίας ζήτημα: αυτό της ένωσης των Εκκλησιών. Το 1273, η Ευλογία τάχθηκε εναντίον της ενωτικής πολιτικής του αδελφού της απολύτως κάθετα και ασυμβίβαστα. Μάλιστα, έγινε ένα από τα σημεία αναφοράς των ανθενωτικών. Λόγω αυτής της στάσης πέρασε ένα χρονικό διάστημα στην εξορία: ο αδελφός της την εξόρισε στο οχυρό του Αγίου Γρηγορίου, στον κόλπο της Νικομήδειας.⁶ Είναι χαρακτηριστικό της έντασης των σχέσεων ότι η Ευλογία έφτασε μέχρι και να απαγορεύσει μετά το θάνατο του Μιχαήλ Η΄ στη χήρα του αυτοκράτορα, τη Θεοδώρα, να προσεύχεται γι’ αυτόν.

Η Ειρήνη δεν δίστασε να στρέψει την κόρη της τη Μαρία, τσαρίνα της Βουλγαρίας, εναντίον του θείου της. Τότε επήλθε και μια διακρατική διαμάχη: ο Μιχαήλ Η΄ δεν έδωσε στους Βουλγάρους ως προίκα τις πόλεις που τους υποσχέθηκε, Αγχίαλο και Μεσημβρία, με αποτέλεσμα η Μαρία να υποκινεί τον τσάρο σύζυγό της εναντίον του Βυζαντίου. Μάλιστα, η Μαρία και η Ευλογία έστειλαν, πιθανόν το 1276, κάποιον ονόματι Ιωσήφ Καθαρό στην Ιερουσαλήμ, στον Πατριάρχη Γρηγόριο,⁷ ώστε με τη βοήθειά του να πείσουν τον Αιγύπτιο σουλτάνο Rukn al-Din Baybars Α' να επιτεθεί μαζί με τους Βουλγάρους στον Βυζαντινό αυτοκράτορα. Ο ηγεμόνας της Αιγύπτου απέρριψε την πρόταση διότι θεωρούσε τους άγνωστους για αυτόν Βουλγάρους μη αξιόπιστους συμμάχους. Στους δε Πατριάρχες Αλεξανδρείας και Αντιοχείας δεν μπορούσαν να υπολογίζουν, διότι ζούσαν στην Κωνσταντινούπολη και ήταν υπό την προστασία του αυτοκράτορα.

Μετά το θάνατο του Μιχαήλ Η΄ (1282) επήλθε αλλαγή στην εκκλησιαστική πολιτική του βυζαντινού πολιτικού σχηματισμού. Ο γιος και διάδοχός του Ανδρόνικος Β΄ άλλαξε ριζικά την ενωτική τοποθέτηση του πατέρα του. Μεταξύ των συμβούλων του νέου αυτοκράτορα συναντάμε και τη θεία του Ευλογία, η οποία άσκησε επιρροή μέχρι το θάνατό της.