Εκστρατεία Βυζαντινών στα Σαμόσατα, 859
1. Ιστορικό πλαίσιο

Η σχεδόν πραξικοπηματική κατάληψη του θρόνου από τον νεαρό αυτοκράτορα Μιχαήλ Γ΄ (842-867) το 856,1 σε συνεργασία με τον θείο του, τον καίσαρα Βάρδα, σηματοδότησε μια νέα φάση στον αγώνα εναντίον των Αράβων στο ανατολικό μέτωπο, προκειμένου να διασφαλισθεί η βυζαντινή κυριαρχία στη Μικρά Ασία. Για πρώτη φορά, ωστόσο, οι επιχειρήσεις εναντίον των Αράβων συνδυάστηκαν και με τη θρησκευτική πολιτική της αυτοκρατορίας. Πιο συγκεκριμένα, στο πλαίσιο της αυστηρά ορθόδοξης πολιτικής που εφαρμόστηκε μετά την οριστική αποκατάσταση των εικόνων, εντάθηκαν οι διωγμοί εναντίον των Παυλικιανών, οι οποίοι αντιμετωπίζονταν πλέον ως εχθροί της ίδιας της αυτοκρατορίας. Ο άμεσος κίνδυνος εξόντωσης που διέτρεχαν ανάγκασε τους Παυλικιανούς να κινηθούν ανατολικότερα, στην περιοχή του Άνω Ευφράτη. Ο εμίρης της Μελιτηνής Αμρ αλ-Ακτά (Amr al-Aqta῾) τους παραχώρησε την περιοχή βόρεια της Μελιτηνής, όπου και εγκαταστάθηκαν, προσφέροντας ως αντάλλαγμα στρατιωτικές υπηρεσίες στους Άραβες εναντίον των Βυζαντινών. Έτσι, η εκστρατεία του στρατηγού του θέματος των Θρακησίων, Πετρωνά, στα τέλη του θέρους του 856, με την οποία ξεκινά η νέα περίοδος βυζαντινών επιθέσεων, στράφηκε τόσο εναντίον των Αράβων όσο και εναντίον των Παυλικιανών. Ωστόσο, παρά τη νικηφόρα έκβαση της εκστρατείας, οι Άραβες συνέχισαν τις στρατιωτικές τους επιχειρήσεις στη Μικρά Ασία.2 Στο πλαίσιο των συγκρούσεων αυτών εντάσσεται και η εκστρατεία την οποία πραγματοποίησαν το 859 ο αυτοκράτορας Μιχαήλ Γ' και ο καίσαρ Βάρδας στην περιοχή του ποταμού Ευφράτη.

2. Διεξαγωγή και έκβαση της εκστρατείας

Επικεφαλής ισχυρής στρατιωτικής δύναμης, ο νεαρός Μιχαήλ Γ' και ο αδελφός της μητέρας του, ο καίσαρ Βάρδας, ξεκίνησαν μαζί την άνοιξη του 859 μια εκστρατεία εναντίον των Αράβων.3 Ως στόχο έθεσαν την προέλαση των στρατευμάτων τους στην περιοχή του ποταμού Ευφράτη μέχρι και το ισχυρό φρούριο των Σαμοσάτων, το οποίο ήδη από τον 7ο αιώνα βρισκόταν στα χέρια των Αράβων. Η προέλαση του βυζαντινού στρατού τόσο ανατολικά εγκυμονούσε κινδύνους για την ασφάλειά του, αλλά και για την άμυνα της ίδιας της αυτοκρατορίας σε περίπτωση που οι Βυζαντινοί θα υφίσταντο στρατιωτική ήττα. Με αυτή τη σκέψη, ο Μιχαήλ Γ' ενίσχυσε την άμυνα των πόλεων εκείνων στις οποίες θα μπορούσε να καταφύγει με ασφάλεια ο βυζαντινός στρατός μετά από ενδεχόμενη ήττα του. Πιο συγκεκριμένα, το ίδιο έτος ανοικοδόμησε τις οχυρώσεις της Άγκυρας,4 οι οποίες είχαν καταστραφεί το 838 κατά τη διάρκεια της εκστρατείας του Άραβα χαλίφη αλ-Μουτασίμ (al-Mu῾tasim, 833-842) εναντίον του Αμορίου, ενώ ήδη από το 858 είχε ανακαινίσει τα τείχη της Νίκαιας.5 Έχοντας καλύψει τα νώτα τους, ο Μιχαήλ Γ' και ο Βάρδας κινήθηκαν προς την περιοχή του ποταμού Ευφράτη σημειώνοντας στρατιωτικές επιτυχίες. Όταν τελικά έφτασαν στα Σαμόσατα, επιχείρησαν να τα καταλάβουν, ωστόσο η πολιορκία της πόλης δεν έφερε αποτέλεσμα και τα βυζαντινά στρατεύματα επέστρεψαν στα αυτοκρατορικά εδάφη.6

3. Συνέπειες της εκστρατείας

Η νικηφόρος εκστρατεία των Μιχαήλ Γ' και Βάρδα το 859 ενίσχυσε ακόμα περισσότερο το ηθικό των Βυζαντινών στον αγώνα εναντίον των Αράβων, το οποίο ήταν ήδη υψηλό μετά την επιτυχή εκστρατεία του Πετρωνά το 856. Ωστόσο, δεν επέφερε σημαντικά κέρδη στην αυτοκρατορία καθώς οι Άραβες, με τη συνδρομή και των Παυλικιανών, συνέχισαν τις στρατιωτικές επιχειρήσεις τους εναντίον του Βυζαντίου.7 Πάντως, με αφορμή τη συγκεκριμένη εκστρατεία, ο αυτοκράτορας ενίσχυσε την άμυνα της Μικράς Ασίας αποκαθιστώντας τις ζημιές που είχαν υποστεί από παλαιότερες αραβικές επιδρομές οι οχυρώσεις της Νίκαιας και της Άγκυρας.

1. Σε συνεργασία με τον θείο του τον Βάρδα, ο Μιχαήλ οργάνωσε τη δολοφονία του Θεοκτίστου, του πλέον στενού συνεργάτη της αντιβασίλισσας Θεοδώρας και ενός από τους επιτρόπους του ίδιου του αυτοκράτορος. Υπό τις συνθήκες αυτές, η Θεοδώρα αναγκάστηκε να παραχωρήσει τη μονοκρατορία στον γιο της, ενώ οι κόρες της εκάρησαν μοναχές και, δύο χρόνια αργότερα, ακολούθησε την τύχη τους και η ίδια.

2. Προκειμένου να εκδικηθεί για τις καταστροφές που υπέστη από τον στρατηγό Πετρωνά, ο εμίρης της Μελιτηνής Αμρ ζήτησε αμέσως από τον εμίρη της Ταρσού Aλή να επιδράμει εναντίον της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας κατά τη διάρκεια του χειμώνα (856-857), ενώ το 858 οι Άραβες αντεπιτέθηκαν με επιτυχία στη δυτική Καππαδοκία και κατέλαβαν το φρούριο Σημαλούος.

3. Η Χριστοφιλοπούλου Αικατερίνη, Βυζαντινή Ιστορία 2/1: 610-8672 (Θεσσαλονίκη 1993), σελ. 211 παρατηρεί ότι, αν και ο Μιχαήλ Γ' συμμετείχε προσωπικά στη συγκεκριμένη εκστρατεία, δεν ήταν αυτός που ασκούσε την ουσιαστική διοίκηση του στρατεύματος, αλλά ο θείος του Βάρδας.

4. Σώζονται πέντε έμμετρες επιγραφές, οι οποίες αναφέρονται επαινετικά στον αυτοκράτορα Μιχαήλ Γ' για την ανακαίνιση των τειχών της Άγκυρας. Μία από αυτές τις επιγραφές φέρει χρονολογία 10 Ιουνίου 859.

5. Σε έναν από τους πύργους των τειχών της Νίκαιας σώζεται μια σχετική επιγραφή, η οποία χρονολογείται στο έτος 858.

6. Οι αραβικές πηγές χαρακτηρίζουν τη συγκεκριμένη εκστρατεία των Βυζαντινών επιτυχή. Αναφέρουν, μάλιστα, ότι κατά τη διάρκεια μιας επιδρομής οι Βυζαντινοί σκότωσαν και αιχμαλώτισαν 500.000 Άραβες. Αντίθετα, οι Συνεχισταί Θεοφάνους, Χρονογραφία, επιμ. I. Bekker, Theophanes Continuatus (Bonn 1838) 176, 7-177, 5, ο Ιωσήφ Γενέσιος, Βασιλείαι, επιμ. A. Lesmüller-Werner – I. Thurn, Ioesphi Genesii Regum Libri Quattuor (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 14, Berlin-New York 1978) 65, 14-21, και ο Ιωάννης Σκυλίτζης, Σύνοψις Ιστοριών, επιμ. I. Thurn, Ioannis Scylitzae Synopsis Historiarum (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 5, Berlin-New York 1973) 98, 84-99, 7 μιλούν για ήττα του βυζαντινού στρατού από τους Άραβες, με μεγάλες απώλειες κατά την πολιορκία των Σαμοσάτων, όπου μάλιστα αναφέρουν ότι κινδύνευσε να πέσει στα χέρια των Αράβων και ο ίδιος ο Μιχαήλ Γ'. Οι σύγχρονοι ιστορικοί θεωρούν αναξιόπιστη αυτή τη μαρτυρία, αποδίδοντάς την στην αρνητική διάθεση με την οποία αντιμετωπίζουν οι βυζαντινές πηγές τον αυτοκράτορα Μιχαήλ Γ' στο πλαίσιο της προπαγάνδας υπέρ του μετέπειτα αυτοκράτορα Βασιλείου Α' και της μακεδονικής δυναστείας.

7. Ostrogorsky, G., Geschichte des byzantinischen Staates, μτφρ. Παναγόπουλος, Ι., Ιστορία του βυζαντινού κράτους, τόμ. 2 (Αθήνα 1989), (αρχική έκδοση στα γερμανικά, München 1963), σελ. 101. Ταυτόχρονα σχεδόν με την εκστρατεία των Βυζαντινών στην περιοχή του ποταμού Ευφράτη, ο εμίρης της Ταρσού Αλή προκαλούσε αναταραχές στα αραβοβυζαντινά σύνορα στην περιοχή της Καππαδοκίας, με αποτέλεσμα να εξεγερθούν οι κάτοικοι του Λούλου, οι οποίοι ήταν στην πλειοψηφία τους Σλάβοι, και να παραδώσουν το συνοριακό αυτό οχυρό στους Άραβες.