1. Ιστορικό πλαίσιο

Το 14ο αιώνα οι μεγάλες αριστοκρατικές οικογένειες του Πόντου αποτέλεσαν τους πυρήνες οργάνωσης στασιαστικών κινημάτων τα οποία, λόγω και των μεταξύ τους διαφορών, πολλές φορές έλαβαν διαστάσεις εμφύλιου πολέμου και δίχασαν βαθιά την Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας έως την περίοδο της βασιλείας του Αλεξίου Γ΄ Μεγάλου Κομνηνού. Την περίοδο εκείνη οι μεγάλες οικογένειες της Τραπεζούντας (Δωρανίτες, Καβαζίτες, Μειζομάτες, Καμαχηνοί, Τζανιχίτες, Αμυτζαντάριοι, Σαμψών) είχαν αποκτήσει μεγάλη δύναμη, χάρη στην ανάπτυξη των γαιοκτησιών και στη δυνατότητα που απέκτησαν να ελέγχουν τις οδούς της ενδοχώρας, αλλά και εκείνες που συνέδεαν τη Γεωργία με τα τουρκομανικά εδάφη. Έτσι, οι αριστοκρατικές οικογένειες διαδραμάτιζαν σημαντικό ρόλο στην πολιτική σκηνή της αυτοκρατορίας. Ιδιαίτερα καθοριστικός ήταν ο ρόλος που έπαιζε στα πολιτικά δρώμενα του κράτους η οικογένεια των Σχολαρίων, που ανήκε στην αυλική αριστοκρατία και αντιπροσώπευε τη φιλική προς την Κωνσταντινούπολη μερίδα της αριστοκρατίας, προσβλέποντας σε μια στενή συνεργασία με τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Οι αντιθέσεις που υπήρχαν μεταξύ των μεγάλων ιδιοκτητών γης στην ενδοχώρα και της αυλικής αριστοκρατίας έγιναν ιδιαίτερα αισθητές τον 14ο αιώνα και πολλές φορές τους οδήγησαν σε συγκρούσεις. Σε αυτές έλαβαν μέρος σχεδόν όλες οι οικογένειες του Πόντου, συντασσόμενες πότε με τη μία μερίδα και πότε με την άλλη.

Η ισορροπία που είχε εδραιώσει στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας ο Αλέξιος Β΄ Μέγας Κομνηνός είχε διαταραχθεί από την πολιτική του διαδόχου του, του Ανδρονίκου Γ΄ Μεγάλου Κομνηνού. Ο αδελφός του Βασίλειος Μέγας Κομνηνός, που με τη βοήθεια των Σχολαρίων και της Κωνσταντινούπολης ανέτρεψε το 1332 τον νόμιμο διάδοχο του θρόνου και ανιψιό του, τον Μανουήλ Β΄ Μέγα Κομνηνό, αποπειράθηκε να επαναφέρει την εσωτερική ισορροπία στο κράτος της Τραπεζούντας, λαμβάνοντας αυστηρά μέτρα κατά των μελών της τοπικής αριστοκρατίας που δημιούργησαν εντάσεις στους κόλπους του.

Η διαμάχη και ο ανταγωνισμός που επικρατούσαν στις τάξεις της αριστοκρατίας μετά τη δολοφονία του Μανουήλ Β΄ Μεγάλου Κομνηνού και την άνοδο στο θρόνο του Βασιλείου Μεγάλου Κομνηνού εκδηλώθηκε λίγα χρόνια αργότερα, κατά την περίοδο της βασιλείας της πρώτης συζύγου του Βασιλείου Ειρήνης Παλαιολογίνας. Στην αριστοκρατία της Τραπεζούντας την περίοδο εκείνη πρωταγωνιστούσαν κυρίως δύο ομάδες, οι Σχολάριοι και οι Αμυτζαντάριοι. Η κωνσταντινουπολίτικη αντίληψη της εξουσίας που είχαν υιοθετήσει οι Σχολάριοι ήταν αντίθετη με τις πολιτικές αντιλήψεις και πεποιθήσεις¹ των Αμυτζανταρίων και τους έφερε πολλές φορές αντιμέτωπους. Με αφορμή το κενό εξουσίας που δημιουργήθηκε μετά το θάνατο του Βασιλείου Μεγάλου Κομνηνού και την ανικανότητα της αυτοκράτειρας να επιβληθεί, οι δύο παρατάξεις οδηγήθηκαν σε μετωπική σύγκρουση, καθώς επιδίωκαν η καθεμία ξεχωριστά την επιβολή της δικής τους κοινωνικοπολιτικής ισορροπίας.² Στη σύγκρουση που ξέσπασε συμμετείχαν και άλλες γνωστές αριστοκρατικές οικογένειες, όπως οι Δωρανίτες, οι Καβαζίτες, οι Μειζομάτες και οι Καμαχηνοί.

2. Η εξέγερση

Στις 6 Απριλίου 1340, μετά το θάνατο του Βασιλείου Μεγάλου Κομνηνού,³ τη διακυβέρνηση της αυτοκρατορίας ανέλαβε η Ειρήνη Παλαιολογίνα, νόθα κόρη του Βυζαντινού αυτοκράτορα Ανδρονίκου Γ΄ Παλαιολόγου (1328-1341).⁴ Μετά την άνοδό της στο θρόνο της Τραπεζούντας, η Ειρήνη προσπάθησε να εδραιώσει την εξουσία της με τη βοήθεια των Αμυτζανταρίων και άλλων επιφανών αρχόντων. Ωστόσο, η αντιπαράθεση ανάμεσα στους Σχολάριους και τους Αμυτζαντάριους, που εκείνη την περίοδο αποτελούσαν τις δύο κύριες παρατάξεις της τοπικής αριστοκρατίας, είχε περιπλακεί λόγω προσωπικών ερίδων. Το αποτέλεσμα ήταν οι Σχολάριοι να αντιδράσουν άμεσα και να εξεγερθούν εναντίον της αυτοκράτειρας. Γύρω τους συσπειρώθηκαν και άλλες μεγάλες αριστοκρατικές οικογένειες, όπως οι Μειζομάτες, οι Δωρανίτες οι Καβαζίτες και οι Καμαχηνοί. Οι πηγές σημειώνουν τα ονόματα του Λέοντος Καβαζίτη, του μεγάλου δουκός Ιωάννη Καβαζίτη και του Κωνσταντίνου Δωρανίτη. Ωστόσο, δεν είναι γνωστό ποια ήταν η ακριβής ανάμειξη των προσώπων αυτών στα γεγονότα και ποια η κατάληξή τους μετά την ήττα που υπέστησαν από τις αυτοκρατορικές δυνάμεις.

Οι Σχολάριοι και οι άλλες ευγενείς οικογένειες της Τραπεζούντας, με αρχηγό τον μέγα στρατοπεδάρχη και σεβαστό Τζανιχίτη, οχυρώθηκαν στη μονή του Αγίου Ευγενίου, που αποτέλεσε και το κέντρο των επιχειρήσεών τους εναντίον της Παλαιολογίνας. Από την άλλη, η αυτοκράτειρα κατάφερε με τη στήριξη των Αμυτζανταρίων να κρατήσει υπό τον έλεγχό της το λιμάνι και το κάστρο.⁵ Η εξέγερση των στασιαστών έλαβε τέλος στις 2 Ιουλίου 1340, όταν προς ενίσχυση της αυτοκράτειρας έφθασε στην Τραπεζούντα από την Κωνσταντινούπολη ο ευνούχος και μέγας δουξ Ιωάννης. Οι δυνάμεις του Ιωάννη ενώθηκαν με τα αυτοκρατορικά στρατεύματα και κατόπιν επιτέθηκαν από κοινού στη μονή του Αγίου Ευγενίου, η οποία παραδόθηκε στις φλόγες. Οι Σχολάριοι ηττήθηκαν, οι αρχηγοί τους αρχικά συνελήφθησαν και οδηγήθηκαν στο φρούριο των Λιμνίων, ενώ το επόμενο έτος (Ιούλιος 1341) ορισμένοι εκτελέσθηκαν.

3. Συνέπειες

Η επικράτηση της Ειρήνης Παλαιολογίνας και της παράταξης των Αμυτζανταρίων δεν σήμανε και το τέλος των εμφύλιων διενέξεων στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας. Οι αντιθέσεις μεταξύ των μεγάλων ιδιοκτητών γης και της αριστοκρατίας των ανακτόρων συνέχισαν να οδηγούν τις δύο παρατάξεις σε αιματηρές συγκρούσεις έως τα πρώτα έτη της βασιλείας του Αλεξίου Γ΄ Μεγάλου Κομνηνού. Στη δίνη αυτή των εμφύλιων διενέξεων πολλές οικογένειες δέχθηκαν καίρια πλήγματα σε ανθρώπινο δυναμικό, που επηρέασαν άμεσα και την ισχύ τους στο πολιτικό προσκήνιο της αυτοκρατορίας. Το 1352 πολλά μέλη της οικογένειας των Δωρανιτών εκτελέσθηκαν, ενώ η σφαγή των Αμυτζανταρίων το 1342 σήμανε ταυτόχρονα και νίκη της φιλοκωνσταντινουπολίτικης μερίδας της Τραπεζούντας απέναντι σε κάθε αντικωνσταντινουπολίτικη πολιτική.⁶

Κατά τις εμφύλιες διαμάχες που ακολούθησαν, οι οικογένειες παρατάσσονταν πότε με τη μία και πότε με την άλλη μερίδα και αντιπολιτεύονταν ή υποστήριζαν τον εκάστοτε αυτοκράτορα, ανάλογα με τα συμφέροντά τους. Έτσι, το 1351 οι οικογένειες των Δωρανιτών και των Σχολαρίων, που το 1340 συμμετείχαν μαζί στην εξέγερση κατά της αυτοκράτειρας Ειρήνης Παλαιολογίνας, εμφανίζονται αντιμέτωπες. Από την άλλη, κατά τη διάρκεια των εμφύλιων συγκρούσεων οι αυτοκράτορες διαδέχονταν ο ένας τον άλλον, αδύναμοι να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά τις εσωτερικές αναταραχές. Ωστόσο, οι αριστοκρατικές οικογένειες της Τραπεζούντας δεν απέκτησαν ποτέ τόση ισχύ ώστε να επικρατήσουν πλήρως. Μάλιστα, κατά τη βασιλεία ισχυρών ηγεμόνων οι οικογένειες στάθηκαν αδύναμες να επιβάλουν τα συμφέροντά τους. Έτσι, η ήττα των Σχολαρίων το 1356 και των Καβαζιτών το 1363 από τον Αλέξιο Γ΄ αποτέλεσε και το τέλος των ταραχών αυτών, που είχαν ταλαιπωρήσει και διχάσει βαθιά το κράτος των Μεγάλων Κομνηνών.

Οι στασιαστικές κινήσεις των αριστοκρατικών οικογενειών είχαν άμεσο αντίκτυπο και στις εξωτερικές σχέσεις του κράτους. Η εξέγερση των Σχολαρίων εναντίον της αυτοκράτειρας Ειρήνης Παλαιολογίνας έδωσε την ευκαιρία στους Τουρκομάνους της Άμιδας (Αμιτιώτες)⁷ να στραφούν εναντίον του Πόντου, προκαλώντας σημαντικές καταστροφές. Η πόλη της Τραπεζούντας πολιορκήθηκε και πυρπολήθηκε, ενώ ακολούθησε εκτεταμένη σφαγή των κατοίκων. Ανάλογες συνέπειες προκάλεσαν και οι εμφύλιες αναταραχές που ξέσπασαν στην αυτοκρατορία τα επόμενα έτη (κατάληψη του Αγίου Ανδρέα και του Οιναίου από τους Τουρκομάνους το 1346 και της Κερασούντος από τους Γενουάτες το 1348).